3. Як адбыліся падзелы Рэчы Паспалітай?

У др. пал. 18 ст. унутр. слабiна Рэчы Паспалітай стала вiдавочная. Назiрауся практычна паралiч цэнтральнай улады. Калi 1582 - 1762 гг. 40% паседжанняу сейма было сорвана из-за "лiберум вета", то далей увогуле рэдка якi сейм быу вынiковым. У вынiку паслаблення цэнтральнай улады расце роля павятовых i ваяводских сеймiкау у рассматрэнни фiнансовых i ваенных пытанняу. Палiтычная слабiна стала прычынай ваеннай слабасцi Рэчы Паспалітай. Рэгулярнае дзяржаунае войска складалася са шляхецкай коннiцы и пяхоты, але iм часта невыплачвалi грошы, у адказ войскi рабавалi насельнiцтва. Рэч Паспалітая стала губляць самастойнасць палiт. курса. Усе большым становилася умяшательства суседзяу ва унутраныя справы Рэчы Паспалітай.

Але шляхта працягвала лiчыць палiт. лад Рэчы Паспалітай найвялiкшым дасягненнем i не хацела паступiцца не адной з "заложаных" шляхецких вольнасцей. Безумоуна у краiне былi сiлы якiя разумелi неабходнасць палiт. и эканам. рэформ. У вынiку намаганняу прагрэсiуных колау былi прыняты рэформы 1764 - 66 г. и Кансцiтуцыя 3 мая 1791 г. Абапiраючыся на сяр. шляхту Чартарыйскiм у 1764 г. паспрабавалi правесцi меры па умацн. цэнтр. улады. Было абмежавана выкарыстоуване "лiберум вета". Дэпутаты сейма не павiнны былi прытрымлiвацца парадкау мясц. сеймiкау. I хаця гэта былi абмежаваныя спробы, але i яны не были падтрыманы. 3 мая 1791 г. сейм прыняу Канстытуцыю, якая фармальна лiквiдавала аутаномiю i рэшткi дзяржаунасцi ВКЛ i утварала унiтарную дзяржаву. Войска павiнна складаць не больш чым 15 тыс. чалавек. Канстытуцыя захавала правы i прывелеi шляхты, але паспрабавала зблiзiць iх з правамi мяшчан.

Сродкам для гэтага быу дазвол гандляваць, а мяшчанам набываць зямельную маемасць, займаць гражданскiя и ваенныя пасады. Прыгоннае права не было скасавана. Усе рашэнни сейма павiнны былi прымацца большасцю галасоу. "Лiберум вета" скасоувауся. I хаця Канстытуцыя мела абмежаваны характар, але спрыяла знiшчэнню феадальнай анархии. Стваралiся умовы для развiцця капiталiзму. Але нават такiя абмежаваныя меры выклiкалi супрацiуленне шляхты. Суседнiя краiны: Прусiя, Аустрыя, Расiя таксама не былi зацiкаулены у аздарауленнi Рэчы Паспалітай. У вынiку была разыграна нац.-рэлiг. карта. Карыстаючыся аховы праваслауя у Рэчы Паспалітай. Расiя i Прусiя выдвiнулi дэсiдэнтау (правасл. з катол.) Сейм 1764 г. адхiлiу гэты праект. У адказ Расiя увела вайска у Беларусь. Пры падтрымцы рус. пасла Рапнiна дыседэнты утварылi у 1767 г. у Тарунi пратэстацыю i у Слуцку канфедэрацыю.

Гэтую канфедэрацыю узяла пад сваю апеку Катярына II.У Радаме утварылася канфедэрацыя катал. шляхтысхiльнай да саюзу з Расiяй. На дапамогу канфедэратам прыбыла 40 тыс. рус. армiя. У вынiку у 1768 г. былi ураунаваны у правах католiкi i праваслауныя. Працiунiкi ураунавання стварылi канфедэрацыю на чале з Юзэфам Пулацким у Бары (Укр.). "Барскiя" канфедэраты iмкнулiся да поунай незалежнасцi i цэласнасцi Рэчы Паспалітай. У кастрычн. 1768 г. руск. войскi разбiлi канфедэратау - першы падзел Рэчы Паспалітай. (1772 г.) У вынiку якога Расiя, Аустрыя, Прусiя падзялiлi Рэч Паспалітую. Да Расii адышла усх. Беларусь.

Другі падзел адразу ж выклікаў паўстанне палякаў супраць рускага панавання. Начальнік рускіх гарнізонаў і беларускі генералгубернатар Тутолмін не заўважаў паўстання, што рыхтавалася. Яно пачалося ў сакавіку 1794 г. Рускія гарнізоны ў Варшаве і Вільні былі выразаны. Гэта паўстанне было ўзнята партыяй дэмакратычных рэформ і сустрэла прыхільнае стаўленне гарадскога мяшчанства. На чале Варшаўскага ўрада стаў гродзенскі шляхціц Касцюшка, які засведчыў свой вайсковы талент у вайне 1792 г., а ў Вільні - палкоўнік Ясінскі, які, аднак, прызнаў над сабой уладу Варшаўскага ўрада. Літоўскі ўрад звярнуўся не толькі да мяшчанства, але і да сялянства; ён абяцаў рэформы і заклікаў усіх да барацьбы з рускай уладай. Хоць сілы літоўскага і віленскага ўрадаў былі невялікія, але ў названы час на Беларусі амаль не было рускіх войск. Аднак спробы Ясінскага ўзняць паўстанне ў Мінскай губ. закончыліся няўдачай; не здолеў ён захапіць і Мінск. Нягледзячы на нешматлікасць рускіх войск, літоўскі ўрад не змог іх адолець. Ва ўрадзе Ясінскага пачаўся раскол, і ў ліпені 1794 г. Вільня была захоплена рускімі войскамі. У кастрычніку Сувораў разбіў Касцюшку і пад Варшавай узяў яго ў палон. Расія заняла ўсю Беларусь, Літву і Ўкраіну, а праз год у кастрычніку 1795 г. паміж трыма суседнімі дзяржавамі быў падпісаны канчатковы акт пра трэці падзел Польшчы і тым самым спынена яе дзяржаўнае існаванне.

У вынiку 3 падзела Рэчы Паспалітай да Расii адышлi беларускiя землi з насельнiцтвам звыш 3 млн. чалавек. На гэтыя землi было распаусюджана админiстр.-тэрытар. дзяленне аналагiчнае расiйскаму. Спачатку 3-х ступенчатае: губерня, правiнцыя, уезд. Затым 2-х: губерня, уезд. Тэрыторыя Беларусi увашла у склад губерняу: Вiленская, Вiцебская, Магiлеуская, Мiнская, Гродзенская; пры гэтым у склад Вiцебскай увашлi таксама уезды з 3 руск. и латышск. паселiшчамi, а у Вiленскую i Гродзенскую уезды з 3 польск. и лiтоуск. паселiшчами.

Вiцебская i Магiлеуская губернii былi аб`яднаны у Беларускае вiцэ-губернатарства, а Вiленская, Гродзенская i Мiнская - у Лiтоускае вiцэ-губернатарства. Выканаучая улада перадавалася губернатарам, у губернскiх гарадах губернскiя прауленни, казенныя палаты i iнш. установы. Насельнiцтва Белар. на працягу месяца пасля выдання загаду урада аб уключэннi у склад Расii прыводзiлiся да прысягi. Асобы, якiя адмовiлiся павiнны былi у 3 месячны срок выехаць за мяжу. Iм дазвалялася распрадаць нерухомасць. Па заканчэннi тэрмiну непраданая нерухомасць перадавалася у казну. Шляхце прысягаушай уладзе надавалiся тыя ж правы, што i расiйскаму дваранству. Але руск. урад знiшчыу iснуючую тут бескантрольную уладу i самастойнасць магнатау, скасавау i права мець уласныя войски, межы, абмежавау самастойнасць шляхты. У мэтах умацавання сваей сац. апоры у зах. землях, царскi урад шырока раздавау тут землi з сялянамi руск. памешчыкам, буйным ваен. чынам и дзярж. саноунiкам. Найбольш буйныя уладаннi былi даны кн. Пацемкiну, графу Румянцеву-Задунайскаму. Усяго за 1772 - 1801 гг. на Беларусi было разданарус. памешч. больш 200 тыс. рэвiзкiх душ (мужчыны). Была таксама захавана арэнда казеннай маемасцi. У пач. 19 ст. амаль усе яны былi у арэндзе у духавенства i чыноунiкау. Па жалаванай грамаце Кацярыне II у 1774 г. была утворана беларуская катал. iепархiя. Устанаулiвалася свабодная каталiцкая веравызнанне, захоувалiся земельн. уладаннi каталiцкiх касцелау i манастыроу. На беларускiя гарады было распаусюджана палажэнне "Жалаванай граматы гарадам" 1785 г. У iх лiквiдавалася юрысдыкцыя свецкiх i духоуных феадалау у адносiнах да iснаваушых на iх землях гараджан. Многiя прыватныя гарады i мястэчкi былi выкуплены урадам. Для кiравання гаспадарчым жыццем гарадоу з прадстауникоу гарацкiх саслоуяу выбiралася Дума. Купецтва мела права на гiльдэйскую арганiзацыю. Па сутнасцi грамата даная гарадам служыла iнтарэсам развiваушайся буржуазии. Становiщча сялян амаль не змянiлася. Прауда, у вынiку перавода секвестраваных маенткау у разрад дзяржауных пражываючыя у iх сяляне пазбаулялiся ад бескантрольных самауласнiкау. Разам з тым некаторыi катэгорыi сялян якiя раней лiчылiся свободнымi былi ператвораны у прыгонных. На Беларусi была распаусюджана рас. падатковая сiстэма. Усе падаткаабкладаемае насельнiцтва павiнна было плацiць падушны падатак (раней падымны), земскi збор. Купецтва плацiла 1/4 частку % ад абвешчанага капiталу. У першыя гады уключэння Бел. у склад Рас. Имп. урад аблегчыу насельнiцтву выплату дзярж падаткау. Так у снежнi 1772 г. насельнiцтва усх. Бел. на паугода было пазбаулена ад падаткау, ажыццяул. гэта з палiт. меркаванняу i дзярж. неабходнасцi. У красавiку 1793 г. на два гады вызваляецца ад падаткаабкладання цэнтр. Белар. З 1797 г. на працягу 10 гадоу усе губернii Бел. плацiлi падатак у 2 разы меньш, чым рус. губурнii. Асобныя загады адносiлiся да становiшча яур. насельн. Яурэям, якiя займалiся гандлям дазволiлi запiсвацца у купецтва. Загадам 1794 г. устанаулiвалася рыса аседласцi у межах бел. и укр. губерн.

Асноун. закон. кодэксам для Беларусi працяглы час заставауся Трэцi Статут ВКЛ. Але у губернiях па расийск. узору былi утвораны 2 палаты у судах: грамацк. и крымiнальнага права, а таксама Верхнiя суды. Ацэнкi уключэння Бел. у склад Расii сення носяць дэяметрычны супрацьлеглы характар. Традыцыйны гiмт. погляд на гэтыя падзеi, што у вынiку уключэння Бел. у склад Расii была перарвана прымусовая паланiзацыя i акаталiчванне беларусау, супрацьлеглы - што паланiзацыя не толькi не зменьшылася, але i узмацнiлася. Пазбауленне ад рэлiгiйнага прыгнету вельмi спрэчнае. Але разглядаючы першыя пераутварэннi рас улад можна вызначыць некаторыя станоучыя моманты:

* быу пакладзены канец феадальнай анархii, якая была перашкодай эканам. развiццю;

* уключэнню Беларусi у агульнарас. систэму гаспадарання, агульнарасiйскi рынак, што спрыяла аздарауленню эканомiкi;

* адбылося рэлiгiйнае з`яднанне усх. слав. народау

Першапачаткова Бел. урад характарызавауся асцярожнасцю, памяркоунасцю, але у далейшым прадпрымалiся крокi якiя раз`ядноувалi грамацтва. Край раскалоуся на 2 часткi. Расiя не улiчвала, што Беларусь перажыла свой асабiсты этап культурнага i эканамiчнага развiцця, што разам з польскiмi тэндэнцыямi былi i польска-лiтоускiя настроi, што бел. край и бел. народ у пач. 19 ст. прадстауляу сябе не часткай якога-небудзь народа, а аутаномнай, даволi iнтыграванай адзiнкай.

Такім чынам, у выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай землі Беларусі былі далучаны да Расіі.

Літаратура

Баркулабаўская хроніка; Дэмаграфічны спад на Беларусі й Ліцьве ў сярэдзіне XVII стагоддзя; Андрусовский договор о перемирии; Конвенция между Австрией и Россией о первом разделе Речи Посполитой; Манифест о втором разделе Речи Посполитой; Конвенция между Россией, Пруссией и Австрией о третьем разделе Речи Посполитой // История Беларуси в документах и материалах.–Мн., 2000. С.75–78, 95–98, 110–116.

Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Ч.1.–Мн., 2000. С.200–232.

Емяльянчык У. Паланез для касінераў: З падзей паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі на Беларусі.–Мн., 1994.

Сагановіч Г. Невядомая вайна (1654–1667) // Спадчына. 1994. № 1. С.117–142.

Ткачоў М. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай. 1654–1667 гг. // Беларускі гістарычны часопіс. 1993. № 1. С.83–90; № 2. С.56–64.

Чигринов П.Г. Очерки истории Беларуси.–Мн., 2000. С.141–157.

Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т.1–6.–Мн., 1991–2001.