41. Зах Белаусь у часы польскай акупацыі

У выніку савецка-польскай вайны 1919–1920 гг., паводле Рыжскай мірнай дамовы ад 18 сакавіка 1921 г., больш за 100 тыс. км2 тэрыторыі Беларусі з насельніцтвам звыш 4 млн чалавек перайшло ва ўладанне польскай дзяржавы. Да Польшчы адышла заходняя частка Беларусі, да РСФСР - усходняя, а за БССР былі замацаваны 6 паветаў Мінскай губерніі. Анексіраваную тэрыторыю Заходняй Беларусі польскія ўлады расчлянілі на чатыры ваяводствы: Палескае, Навагрудскае, Віленскае і Беластоцкае. Была створана польская адміністрацыя, падмацаваная густой сеткай паліцэйскіх устаноў – пастарункаў. Яна падтрымлівала рэжым, спецыяльна распрацаваны для “усходніх крэсаў”.

Беларускія землі ператварыліся ў сыравінны прыдатак Польшчы. На прамысловых прадпрыемствах працоўны дзень працягваўся 10-11 гадзін, а на саматужных прадпрыемствах – да 11-14 гадзін. За тую ж самую працу ў прамысловасці польскаму рабочаму плацілі больш, чым беларусу. Шырока распаўсюджаная сістэма штрафаў яшчэ больш змяншала заробкі рабочых. Пастаянным спадарожнікам было хранічнае беспрацоўе. Па-драпежніцку знішчаліся прыродныя багацці Зах. Б. Плошча лясоў зменшылася, асабліва моцна Белавежская пушча.

Аграрныя адносіны ў Зах. Б. хар-ся панаваннем буйнога памешчыцкага землеўладання, малазямеллем большай часткі сялян. Улады правялі продаж дробнымі часткамі дзяржаўнай зямлі. З мэтай ліквідацыі церазпалосіцы праводзілася аб’яднанне некалькіх дробных зямельных надзелаў сялян да аднаго цэлага. Цяжкае эк. і сац. становішча спалучалася з не меньш цяжкім нац-м прыгнётам бел.народа. Польскія ўлады і пануючыя класы ставілі сваёй мэтай выкараніць нац. свядомасць беларусаў, апалячыць іх. З першых дзён захопу краю польскія ўлады пачалі закрываць беларускія школы(ператвораны ў польскія).

Адным з вынікаў нац-га прыгнёту была крайне нязначная колькасць бел. інтэлігенцыі. У дзярж. установах не дазвалялася карыстацца бел. мовай. Беларусаў на дзярж. службу не бралі. Культурнае жыццё бел. народа таксама абмяжоўвалася і падаўлялася. Не было беларускіх тэатраў. Прагрэсіўныя газеты канфіскоўваліся і закрываліся, іх рэдактараў садзілі у турму. Беларускі народ ніколі не мірыўся са сваім паднявольным становішчам, з акупацыяй Зах. Б., ён вёў барацьбу за вызваленне.

.

Амаль месяц, з 1 па 26 ліпеня, байцы дывізіі пад камандаваннем генерала Раманава, знаходзячыся ў асяроддзі, з дапамогай мясцовага апалчэння стрымлівалі пад Магілёвам танкавую армаду. Гэтая абарона істотна замарудзіла нямецка-фашысцкі наступ, дазволіла савецкаму камандаванню выйграць каштоўны час для арганізацыі процідзеяння ворагу. Да пачатку верасні 1941 года ўся тэр-я Беларусі была акупаваная. Сутыкнуўшыся з лютым супрацівам войскаў Чырвонай Арміі, гітлераўцы не дасягнулі сваіх план «маланкавай вайны». З першых дзён насельніцтва рэспублікі пачала барацьбу супраць акупантаў. Была створана шырокая сетка падпольных партыйных і камсамольскіх арганізацый, ствараліся і разгортваць сваю дзейнасць партызанскія фарміравання, узмацнялася падпольная барацьба. У барацьбу з ворагам ўступілі таксама падпольшчыкі. Дыверсійную дзейнасць на буйным чыгуначным вузле «Орша» разгарнуў былы начальнік паравознага дэпо гэтага вузла К.С. Заслонаў. Падпольшчыкі наладзілі выпуск газеты «Звязда». Супраць захопнікаў вяло барацьбу грамадзянскае насельніцтва акупіраванай тэр-і. Яны папаўнялі рады народных мсціўцаў, забяспечвалі іх адзеннем, прадуктамі і медыкаментамі. Па сутнасці, увесь беларускі народ быў рэзервам партызанскага фронту. Восенню 1943 г. Чырвоная Армія ўступіла на тэр-ю Беларусі. 23 верасня быў вызвалены першы раённы цэнтр БССР - Камарын. Асенне-зімовы наступ савецкіх войскаў прынес вызваленне Гомелю і Мазыру. Беларуская наступальная аперацыя «Баграціён» пачалася раніцай 23 чэрвеня 1944 г. у адразу некалькіх кірунках, нечакана для ворага, праз цяжкапраходныя балоты і лясы. Ужо на 3 дни наступлення быў вызвалены Віцебск. Пасля вызвалення Бабруйска разгарнуліся баі на Мінскім напрамку. Фашысцкае камандаванне пастаралася умацаваць абарону Мінска. Аднак баі за вызваленне сталіцы, што пачаліся на досвітку 3 ліпеня 1944 г., паспяхова завяршыліся да канца гэтага ж дня. На ўсход і паўднёвы ўсход ад Мінска было завершана акружэнне больш як 100-тысячная групоўка праціўніка. Частка сіл групы арміі «Цэнтр» апынулася ў Минским «катле». 16 ліпеня вызвалілі Гродна. У ходзе далейшага наступлення савецкія войскі 28 ліпеня вызвалілі Брэст. Нямецка-фашысцкія захопнікі былі выгнаныя з беларускай зямлі. Увесь беларускі народ прадэманстраваў бязмежную адданасць сваёй Радзіме. 16 ліпеня 1944 г ў Менску адбыўся партызанскі парад, прысвечаны вызваленню сталіцы.

42. Сац-эканаміч развіцце БССР у 20-30 гг 20 ст

Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў пачатку XX ст. характарызуецца далейшым паглыбленнем капіталістычных адносін, манапалізацыяй капіталу і вытворчасці, павелічэннем ролі банкаў. Працягвалася капіталізацыя сельскай гаспадаркі, пашыраліся яе сувязі з рынкам. Эканамічны ўздым 1909 - 1913 гг. садзейнічаў развіццю старых і з'яўленню новых галін вытворчасці. Але паранейшаму яны грунтаваліся на інтэнсіўным выкарыстанні мясцовай і сельскагаспадарчай сыравіны. Вырашальную ролю ў пераадоленні цяжкага эканам і паліт крызісу сыграла новая эканамічная палітыка (НЭП), распрацаваная В.І. Ленінам і прынятая Х з'ездам РКП(б) у сакавіку 1921г. Яе ажыццяўленне пачалося з замены продразверстки продналогом. Продналог быў менш, чым продразверстка: спачатку ён склаў каля 20% ад атрыманага селянінам чыстага прадукта, затым зніжаны да 10%, а з 1924г. спаганяўся толькі чырвонцамі ў памеры да 5% прыбылі з гаспадаркі. Адначасова сяляне атрымалі права вольна прадаваць тую частку прадукцыі, якая заставалася пасля выплаты падатку. З уводзінамі падатку быў дазволены (з 1922г.) вольны выбар формаў землекарыстання, прадстаўлена сялянам магчымасць арандаваць зямлю, інвентар, прадаваць сваю працоўную сілу. Гарантаваная ў Зямельным кодэксе БССР воля выбару формаў землекарыстання захоўвалася да 1927г. І да таго часу ў Беларусі вольна развіваліся гаспадаркі як калектыўнага землекарыстання (у формах вытворчай кааперацыі - сельгассябрыняў, камун, таварыстваў па сумеснай апрацоўкі зямлі; у разнастайных найпростых формах кааперацыі - крэдытных, забеспячэнскіх, збытавых; у спецыялізаваных выглядах кааператыўных аб'яднанняў - машынных і кономашинных, маслоделательных і сыраварных, малочна-жывёлагадоўчых і насенняводчых і г.д.), так і аднаасобнага землекарыстання (двары, сялібы, отрубы). Народным камісарыятам земляробства, які з 1921г. па 1929г. узначальваў Д. Прышчэпау, быў складзены "пяцігадовы перспектыўны план развіцця лясной і сельскай гаспадаркі БССР на 1925 - 1929гг." План прадугледжваў стварэнне сяліб і дробных мястэчкаў тыпу адрубоў. Да канца 20-х гадоў хутарская сістэма на Беларусі склала больш 25% сялянскага землікарыстання. З першых гадоў савецкай Расіі ствараліся і калгасы, як формы арганізацыі найбедных пластоў гаспадаркі. Нягледзячы на гос падтрымку (вызваленне ад арэнднай платы за зямлю, забеспячэнне інвентаром і г.д.), асноўная маса сялянства аддавалі перавагу найпростым формам кааперацыі, а не калгасам. Рознымі формамі кааперацыі ўжо на 1 кастрычніка 1927г. было аб'яднана 35,9% сялянскіх гаспадарак (супраць 7,4% у

падтрымку (вызваленне ад арэнднай платы за зямлю, забеспячэнне інвентаром і г.д.), асноўная маса сялянства аддавалі перавагу найпростым формам кааперацыі, а не калгасам. Рознымі формамі кааперацыі ўжо на 1 кастрычніка 1927г. было аб'яднана 35,9% сялянскіх гаспадарак (супраць 7,4% у 1924г.). Менавіта дзякуючы кааперацыі ў Беларусі валавая прадукцыя сельскай гаспадаркі перавысіла даваенны перыяд больш за на 12%. Кааператыўны рух дапамог пераадолець голад і разбурэнне пасля грамадзянскай вайны, садзейнічала аздараўленню фінансавай і эканамічнай сістэмы. Паралельна і на аснове развіцця сельскай гаспадаркі ішло аднаўленне прамысловасці і транспарта. У гэтых сферах народнай гаспадаркі НЭП выявілася першым чынам у скасаванні цэнтралізацыі, уводзінах гасразліку(хозрасчет) і ліквідацыі ўраўнілаўкі ў аплаце працы. З кастрычніка 1921г. у Беларусі пачалася перабудова кіравання прамысловасцю. У сацыялістычны (дзяржаўны) сектар уключаліся толькі буйныя, добра абсталяваныя прадпрыемствы, якія маглі даваць прыбытак. На іх уводзіўся гасразлік. Астатнія аддаваліся ў арэнду кааператывам і прыватным асобам, падлягалі часавай кансервацыі або зачыненню. Ужо ў 1921г. пачалі працаваць завод "Энергія" ў Минску, льнопрадзильная фабрыка "Дзвіна" ў Віцебску, шклозавод "Барысаў" і іншыя. З улікам асаблівасцяў рэспублікі асноўныя капіталаўкладанні накіроўваліся на патрэбы харчовай, гарбарнай(кожевенная), тэкстыльнай і швейнай галін. Частка сродкаў вылучалася на машынабудаўнічую і энергетычную галіны прамысловасці. Минскія заводы "Энергія" і "Камунар" (пазней - Кастрычніцкай рэвалюцыі і імя Кірава) паклалі пачатак станкабудаванню, БЕЛГРЭС на Осиновских балотах - энергетыцы. Аднак да канца 20-х гадоў пачаў фармавацца другі варыянт стратэгіі сацыялістычнага будаўніцтва. І.Сталін і яго асяроддзе прынцып гарманічнага развіцця прамысловасці і сельскай гаспадаркі замянілі патрабаваннем хуткіх тэмпаў індустрыялізацыі на аснове перапампоўкі сродкаў для яе развіцця з сельскай гаспадаркі. Гэтым імкнуліся вырашыць адразу дзве задачы: у кароткія тэрміны правесці калектывізацыю вёскі і ўзяць у яе сродки для патрэб індустрыялізацыі. СХ прыйшло ў заняпад, пачатак паклаў хлебазагатоучы крызіс. Зачыняліся рынкі, раслі падаткі.

У 1935 г. была адменена картачная сістэма.