50. Почвы речных пойм

Алювіяльныя (поймавыя) дзярновыя і дзярновыя забалочаныя глебыФарміраванне глебаў у поймах рэк адбываецца пад уплывам не толькі фактараў глебаўтварэння, уласцівых той або іншай глебава-кліматычнай зоне, але і асаблівых умоў, якія ствараюцца ў выніку штогадовага затаплення іх паводкай і адкладамі на паверхні свежага алювіяльнага наносу.Паводле саставу і характару рачных наносаў, гідралагічнага рэжыму і глебаў у поймах звычайна вылучаюць тры зоны: прырэчышчавую, цэнтральную і прытэрасную.

Прырэчышчавая пойма мае невялікую шырыню і больш прыўзнятая ў параўнанні з іншымі часткамі поймы. Тут адкладаюцца ў вялікай колькасці

самыя грубыя пясчаныя і супясчаныя наносы. Пры паўторных паводках яны размываюцца і перамяшчаюцца, утвараючы своеасаблівы грывісты рэльеф. З-за штогадовага адкладу свежага наносу, прыўзнятасці і аслабленага ўвільгатнення летам працэсы глебаўтварэння ў гэтай зоне поймы развіваюцца

запаволена. Тут фарміруюцца дзярновыя слабаразвітыя або неразвітыя слаістыя глебы з невялікай колькасцю гумусу.

Цэнтральная пойма характарызуецца выраўнаваным рэльефам і займае больш вялікую прастору. У гэтай зоне адкладаюцца больш тонкія часцінкі

пераважна супясчанага, сугліністага і гліністага складу.

У залежнасці ад характару вясновай паводкі глебы цэнтральнай часткі поймы могуць складацца са слаістых і зярністых алювіяльных адкладаў.

Зярністая пойма ўтвараецца ў паніжэннях рачной даліны, дзе паводкавыя воды цякуць павольна і падоўгу застойваюцца. У адносна павышаных месцах

цэнтральнай поймы, дзе паводкавыя воды цякуць хутка, адкладаецца грубы пясчаны матэрыял, які пры аслабленні разліву перакрываецца слаямі больш

тонкіх наносаў. Пры такім характары паводкі ўтвараецца слаістая пойма.

Прытэрасная зона поймы размяшчаецца найбольш далёка ад рэчышча і займае самае нізкае становішча. Гэтая зона характарызуецца залішнім

увільгатненнем і шырокім распаўсюджваннем тарфяна-балотных глебаў. Згодна з прынятай класіфікацыяй, сярод алювіяльных (поймавых) глебаў

на ўзроўні падтыпаў вылучаюцца алювіяльныя неразвітыя, алювіяльныя дзярновыя ападзоленыя, алювіяльныя дзярновыя (ападзоленыя) слабаглеява-

тыя, алювіяльныя дзярновыя глеяватыя і алювіяльныя дзярновыя глеевыя. У асобны падтып вылучаны алювіяльныя дзярновыя глеяватыя і глеевыя асу-

шаныя глебы. Адметнай адзнакай алювіяльных глебаў з'яўляецца слаістая будова глебавага профілю.

Алювіяльныя неразвітыя глебы фарміруюцца ў прырэчышчавай поймена вяршынях пясчаных грыў і ў паніжэннях паміж імі. Профіль гэтых глебаў

практычна не дыферэнцыраваны на генетычныя гарызонты. Вылучаецца толькі слабагумусны верхні алювіяльны слой з колькасцю гумусу 0,05—0,25

%. Звычайна алювій неразвітых глебаў мае нізкую забяспечанасць рухомымі формамі фосфару і калію, а кіслотнасць складае 4,0—5,0 рН. Марфалагічны профіль будуецца наступным чынам: АІ1 (АІ1А1) –- АІ2 –- АІ3 –- АІ4 і г. д.

Расліннае покрыва на гэтых глебах вельмі беднае. Сустракаюцца пажарніца наземная, булаваносец сіваваты, трыпутнік ланцэталісты, мятліца

гіганцкая, аўран лекавы. Суцэльнай дзярніны гэтыя расліны на паверхні глебы не ўтвараюць.

Алювіяльныя дзярновыя ападзоленыя слабаглеяватыя глебыфарміруюцца на павышэннях цэнтральнай поймы пад саснякамі імшыстымі.

У профілі вылучаюцца наступныя гарызонты: А0 –- АІ1А1 –- АІ1А2 –- АІ2Вg –АІ3g –- АІ4g і г. д. Генетычныя гарызонты гэтых глебаў фарміруюцца звычайна на алювіі аднаго грануламетрычнага складу. Слаістасць алювію выразна выяўляецца толькі ў ніжняй частцы профілю.

Алювіяльныя дзярнова-глеяватыя глебы фарміруюцца ў цэнтральнай і прытэраснай частках поймы. Займаюць адносна павышаныя выраўнаваныя ўчасткі. Для травянога покрыва характэрны буйныя і дробныя злакі, некаторыя дробныя асокі (прасяная, жоўтая) і шматлікае разнатраўе са значнай уд-

зельнай вагой бабовых раслін.

Генетычны профіль глебаў гэтага падтыпу ўключае гарызонты:А0 –- АІ1А1 –- АІ1Вg –- АІ2g –- АІ3g і г.д. Глыбіня залягання грунтавых водаў у

профілі дзярнова-глеяватых глебаў –- 85—100 см. Багатая травяністая расліннасць і спрыяльнае ўвільгатненне гэтых глебаў абумовілі фарміраванне

магутнага гумусавага гарызонта. Колькасць гумусу складае 3—5 %.

Алювіяльныя дзярнова-глеевыя глебы займаюць паніжаныя часткі цэнтральнай і прытэраснай поймы. Выкарыстоўваюцца пад сенажаці. У

травастоі найбольш часта сустракаюцца вільгацелюбівыя злакі (канарэечнік, бекманія, маннік), дробныя асокі (звычайная, жоўтая) і разнатраўе, сярод

якога пераважаюць гідрафіты (вятроўнік, лазаніца, чальчак і інш.). Профіль гэтых глебаў складаецца з гарызонтаў: А0 –- АІ1А1g –- Al1Bg –- Al2g. Узровень грунтавых водаў у профілі гэтых глебаў знаходзіцца на глыбіні каля 0,5—0,6 м. На такім узроўні фарміруюцца суцэльныя глеевыя гарызонты з алювію рознай магутнасці і саставу.

Поймавыя дзярновыя забалочаныя глебы адрозніваюцца высокай патэнцыяльнай урадлівасцю. Для іх характэрна слабакіслая або блізкая да ней-

тральнай рэакцыя асяроддзя, высокая насычанасць асновамі (70—80 %). Колькасць гумусу складае ад 3 да 8 % і больш. На гэтых глебах фарміруюцца

лугавыя ўгоддзі з багатым травастоем, якія забяспечваюць атрыманне 4–5 т/га сена добрай якасці. Эфектыўнае іх выкарыстанне пад ворыва магчыма

толькі пасля рэгулявання воднага рэжыму. Найбольшае пашырэнне глебы гэтага тыпу атрымалі ў Гомельскай і Брэсцкай абласцях, дзе яны выкарыстоўваюцца пад прыроднымі сенажаці і пашу.

Алювіяльныя тарфяна-балотныя глебы

Алювіяльныя тарфяна-балотныя глебы звычайна характэрныя для прытэраснай зоны поймы, але невялікімі контурамі сустракаюцца і ў цэнтральнай

зоне (затарфаваныя старыцы). Іншы раз яны ўтвараюць буйныя масівы ў азёрападобных пашырэннях рачных далін. Фарміраванне гэтых глебаў адбыва-

ецца ва ўмовах залішняга алювіяльнага (паверхневага) і грунтавога ўвільгатнення. Паводле характару марфалагічнага профілю алювіяльныя

тарфяна-балотныя глебы не адрозніваюцца ад нізінных тарфянікаў, аднак яны маюць больш высокую зольнасць і ступень распаду. Глебы дадзенага

тыпу больш багатыя азотам, фосфарам, каліем і кальцыем у параўнанні з тарфянікамі водападзелаў. Паколькі грунтавыя воды, якія ўдзельнічаюць уфарміраванні гэтых глебаў, маюць павышаную жорсткасць, то для іх тыпо выя выпадкі, калі асобныя гарызонты або ўся тоўшча моцна насычаны

вапнай і жалезам. Пры гэтым утвараюцца тарфатуфы, арудзянелы торф і торфавівіяніты.У тыпе алювіяльных тарфяна-балотных глебаў вылучаюцца наступныя

падтыпы: 1) тарфяна-глеевыя; 2) тарфяныя; 3) тарфяна-глеевыя асушаныя;4) тарфяныя асушаныя. Па магутнасці тарфянога пласта яны падзяляюцца на тарфяніста-глеевыя (менш за 30 см), тарфяна-глеевыя (30—50 см), тарфяныя маламагутныя (50—100 см), тарфяныя сярэднемагутныя (100—200 см) і тарфяныя магутныя (больш за 200 см).

Да тыпу алювіяльных балотных глебаў аднесены таксама ілістаперагнойна-глеевыя глебы. Яны фарміруюцца на больш паніжаных участках цэнтральнай поймы. Звычайна гэтыя глебы пакрыты балотнымі травамі, сярод якіх пераважае чарот азёрны і метлюжок балотны. Сустракаюцца таксама асокі (берагавая і зграбная), канарэечнік, стрэлкаліст, касач вадзяны і інш.

Іліста-перагнойна-глеевыя глебы рэдка ўтвараюць буйныя масівы. Часцей за ўсё яны чаргуюцца з тарфяна-балотнымі глебамі. У неасушаным стане алювіяльныя тарфяна-балотныя глебы выкарыстоўваюцца ў якасці прыродных сенажацей, пасля асушэння і асваення глебы гэтага тыпу з'яўляюцца найбольш урадлівымі. Яны прыдатныя для вырошчвання высокапатрабавальных палявых культур і агародніны.