Тураускія падзеі

Вельмі паказальньш падзеі адбыліся каля 1013 г. у Тура-ве. Праўда, яны чамусьці не знайшлі свайго адбіцця ў кіеў-скім летапісанні, 1 звесткі пра іх дайшлі да нас з чужа-земных крьшіц, а менавіта з «Хронікі» Дзітмара, біскупа мерзебургскага.

Нам ужо вядома, што князем у Тураве быў пастаўлены Святаполк, адзін з сыноў Уладзіміра Святаславіча, хоць, паводле некаторых крьгаіц, ён мог быць і сынам Яраполка, з жонкай якога пасля перамогі над апошнім ажаіііўся Ула-дзімір. Лічыцца, што Святаполк мог нарадзіцца ў 978— 980 гг.²⁵⁰. Калі ён стаў тураўскім князем, як ужо адзначалася выіыэй, дакладна невядома.. Дзесьці ў прамежку 1008—

1013 гг. ён ажаніўся з дачкою польскага караля Баляслава. Даслсдчыкі бачаць у гэтым, з аднаго боку, імкненне Ула-дзіміра замацаваць за сабою заваяванае ў палякаў (у такім выпадку маюць большую рацыю тыя, хто адносіць гэты шлюб да 992 г., бо тады Уладзімір заваяваў Чэрвенскія гарады²⁵¹), а з другога боку — імкненне Баляслава з дапамогай зяця ўзмацніць свой уплыў на ўсходзе²⁰².

Паводле Дзітмара, разам з жонкай Святаполка ў Тураў нрысхаў і яе духоўнік, калабражскі біскуп Рэйнберг, задачай якога хутчэй за ўсс і бьіло садзейнічаць пранікнснпю і пашы-рэіііію інтарэсаў Баляслава. Ен нібыта зблізіўся з Святапол-кам і з ведама Баляслава пачаў падбухторваць тураўскага князя да прыняцця лацінства і выступлення супроць бацькі. Але апошні даведаўся пра гэта і пасадзіў Святаполка ў цямніцу разам з жонкай і Рэйнбергам. Баляслаў у адказ на гэта збіраўся ісці супроць Уладзіміра, але з-за разладу з пе-чанегамі паход прыпыніўся, магчыма, прычынай гэтага бы-ла і згода Уладзіміра на патрабаванне Баляслава вызваліць Святаполка.

Старая гістарыяграфія гэтыя падзеі разглядала толькі ў святле кіеўска-польскай барацьбы. Але ніяк нельга забывац-ца і пра інтарэсы Турава. Калі Полацку належала выра-шальііая роля ў барацьбе Кісва і Ноўгарада, то Тураў займаў такое ж месца ў барацьбе Кіева з Польшчай. Але як Полацк меў свае ўласныя інтарэсы і вёў сваю ўласную палітыку, выкарыстоўваючы супярэчнасці Кіева і Ноўгарада, так і Ту-

раў, нягледзячы на сваю залсжнасць ад Кіева, таксама іііколі не забываўся пра свае інтарэсы і дзеля задавальнення іх мог іграць на супярэчнасцях Кіева і Польшчы і найперш уздзешіічаць на палітычныя гіаводзіны Святаполка. Пацвер-джаннсм гэтаму можа быць і тое, што Святаполк і пасля, як быў выведзены з Турава, па-ранейшаму заставаўся яго кня-зем, і, што самас важнае, ён падтрымліваў зносіны са сваімі прыхільнікамі тут. У час барацьбы з Яраславам ён збіраў, паводле Суздальскага летапісу, «вояў» у Тураўскай зямлі («в Пиньску»). У Дзітмара ёсць паведамленне, што Яраслаў, ваюючы з Святаполкам, заняў нейкі горад, пад якім, як мяркуюць нскаторыя даследчыкі, трэба бачыць Ту-рау²⁰³, што як быццам можа даказваць падтрымку гэтым горадам Святаполка. Хаця ўсё гэта не мае цвёрдага грунту, аднак магчымасць такога таксама нсльга поўнасцю адмаў-ляць. Ва ўмовах гвалтоўнага далучэніія паагобных гістарыч-ных земляў пад уладу Кіева і назначаныя туды сыны вялікага князя маглі лёгка пранікацца мясцовымі інтарэсамі і стана-віцца іх праваднікамі. Нават Яраслаў (стаўшы вялікім князем кіеўскім, ён жорстка караў за сепаратызм), седзячы v Ноўгарадзе, рыхтаваў аддзяленне апошняга ад Кіева. Што ўжо тады гаварыць пра Святаполка, які сядзеў хоць і ў блізкай да Кіева зямлі, але вельмі ізаляванай ад яго

прыроднымі ўмовамі, якая ііс магла ііе адчуваць усяго і і,яжару залсжпасці.

Але якімі б для нас няяснымі і спрэчнымі ні былі падзеі 1013 г., у іх упершыню выявіліся вельмі важныя моманты нашай гісторыі: імкненне Турава да адасаблення ад Кіева, што пацвердзіць яго далейшая гісторыя; гэта першы зарэ-гістраваны крыніцамі факт суперніцтва Русі і Польшчы за адну з беларускіх земляў. У далейшым яно стане адным з не-спрыяльных фактараў нашай гісторыі, які знаходзіцца ў шчыльнай сувязі з папярэднім — пачаткам барацьбы лацін-ства і праваслаўя за перавагу ў асяроддзі беларускага ііасельніцтва.

Непасрэдна з барацьбой Яраслава і Святаполка звязана і ііершае ўпаміііаннс горада Берасця (суч. Брэст). Іпацьеўскі летапіс паведамляе, што ў 1019 г. Святаполк, пацярпеўшы паражэііне ўбарацьбе за велікакняскі пасад, уцякае за межьі дзяржавы і на некаторы час спыняецца ў Берасці²⁵⁴. На падставе гэтага даследчыкамі выказваецца меркаванне, што гэты горад 3'яўляўся апошнім пунктам перад «ляцкай зямлёй» і іііто ёіі, пабудаваны ііа зямлі, скаланізаванай дрыгавічамі, першапачаткова ўваходзіў у склад Тураўскага кііяства²⁵⁵. Архсалагічныя матэрыялы дазваляюць датаваць перадмацерыковыя пласты старажытнага гарадзішча рубя-жом Х—XI стст.²⁵⁶. Узнікненне горада на мысе пры ўпадзенні Мухаўца ў Зах. Буг было абумоўлена яго значэннем як пагранічнай крэпасці і апорным пунктам славянскага асваен-ня навакольііай тэрыторыі²⁵⁷. Адначасова ён меў і важнае гандлёвае значэнне. Парубежнае становішча Берасця прыво-дзіла да таго, што горад з самага пачатку сваёй гісторыі стаў аб^ктам заваёўніцкіх нападаў з розных бакоў. Так, ужо

Рад^Гол^а^л^пТс^^^^^ манах вь.одзіу ^

яшчэчытаўрасейскігісто^Й^ ^уу ^оддзі Усяслава і яшчэ колькі стагоддзяТі^п^ ^гады Ў ^часы товага нараджэння, як мы ця^ ^ ^{п0 ьш Л1ЧЫЛ1 не ал} Хрьіс-

весці летаііісную дату ў нХ^учайі^ ^^{эння свету»} ^рв-проста: трэба адняць ад яе 550^ ^^с п^^эшіе вельмі 1 студзеня да 1 верасня Г^О^ ^{л падзея} ^ьівалася ад У гэтыдзень пачь^уся'^⁰^^ ^{1 всрас1ш}- ^

пол^кТма^х^дІ^ ^7^^^° ^{занатавалі} скі ж лстапіссц пакіпуў такІясл^.Тт⁰⁶^ ^{^од}.^ам• ^Ў-Узяў Ноўгарад з жанчьшам .^сл ^^^Ў Усяслаў 1 той Сафіі» Загодда ?^г ^{лзецьм1}' ¹ ^"аііы ;„,яў са сші-на Пскоў, узя^йр^ ^^^^ У^^.

Рлцкага князя з суседзям! сконч^лася ^{р жыццё кры}-

3 рашучасці ды імклівасці іізеяпия^-Уг^ на толькі дзівіцца. Не паспе^^ра^^^^^^ ^мож-лі ягоны бацька Брачысл^ п. ^ ^{перамож1}^ як нска-

иаспеу нацешыцца гала^^рь^е^^^ ^{вуліцах}' ^не .ваноў, як на пачатку 1067 го^ ^{зе ных 3} ^таю здабычаю

(сённяшні Навагруда^ Г^кт⁰^ ^{рушыў на} И^агародак

лаў Мудры, каб завілода^^^^^ ^некал1 "в^лв^у Ярас-^ адтуль пагражаць &Там^^^^^ навакол^ем

Род^^^Я^³?^^^ Яны выбілі з Новага-скія землі. Другаяпеоа^огаТпП ^{р свае гфавы ІІа} ^оЎ-

трох сыноўЯраслава¹^ Йудрага н^^л^Т^{3 ус}^^№ю^ Ізяславам. У лютым таго ^гі го^а^^{К1еускш князем} наважылі псраняць Ча^адзеян^^{ода>даушыс1лы}-^яны

Яраславічы гіравіл^^^^ двд^у-ДРУЖьшы будуць праз МенсТ ^{ьл > т0 ВЯ}Р^ТаЦЦ^а полацкія вай мяжы свайго кРіяства -^^ь^^ав^{1151 горад ІІа} "вЎЛнё-ва. Убачыўшы са сГена!'вялі^Т^^{1 :1пя}^^зі^ Усясла-пастанавілі ўсё ж бараі^ш^ ^Ро^кае войска, менчукі

Дьідзе дапамога. ЯкТажІТт^с^ ^шт0 ^^-"ось па-Де», алс адбіцца ад злучяиП'¹¹ • ^ы ^а^оришася в гра-здолелі. Абаронца^ ^^НЬ1\, ^{С1Л УС1Х} "вЎДиёвых княстваў не

пасеклі, а жа^и^ дзя^^ ^усіх ^У^і^ лон. д^цеи узялі <ша шчыт», значыцца, у па-

сва^р^.^Д^^^ прарвавда ў глыбіню

сьішліся паблізу спален^а Ме^ ^^ага ^^{і Я}Р^асла^^Ў пагрозліва ашчацшьвал^с^^дзіТя^ ^на Р^^зе. Тыдзень

а поты^. «бысть сеча злТі м^зТ^^;⁰^⁵¹^ ^{глубокім снезе}> ^иіизн падеша с обе стороны». Дзя-

куючы «Слову пра паход Ігаравы»-, пра тую сечу ведаюць ва ўсім свеце.

На Нямізе галовы сцелгоць снапамі, харалужньімі малоцяць цапамі, жьіци,ё кладуць иа такў злюцела, веюць галаву ад цела. Ііямігі крывавыя берагі ію збожжам былі засеяііы зиоў --зассяпы косцьмі рускіх сыноў.

Псраважна гіа паэтычных радках «Слова» і можна сёння ўявіць бітву: адрывістыя загады ваяводаў, смяротныя ўдары дзідаў, звон мячоў, кіпенне крыві на здратаваным снезе і салодкае забыццё параненых, якіх мароз хутка выпраўляў у невараць. Летапісы дадаюць усяго некалькі слоў, праўда, істотных — пра тое, што сечу пачаў Усяслаў і што ён «биша-ся крепко».

Кіеўскі летапіс зусім лаканічны: Яраславічы, маўляў, псрамаглі, а полацкі князь уцёк. Пакінем гэта на сумленні ў аўтара. Відаць, ён шчыра хацеў той перамогі. Дзіўна, ад-нак, што насуперак відавочным фактам кіяніну вераць па-важііыя сучасныя гісторыкі. Вераць, не ўважаючы на тое, што войска Яраславічаў не рушьіла на Полацк, а замацавала «перамогу» адыходам на свае землі.

Усяслаў, хоць і дарагой цаною, абараніў крывіцкую дзяр-жаву. Ен пачуваўся упэўнена: за ім, апрача збройнае сілы, была глыбокая народная вера ў яго чарадзейньія здольнасці.

У Радзівілаўскім летапісе ёсць мініяцюра, што засведчы-ла адносіны паміж вешчунамі і наўгародскім князем. Злева

стаіць князь з бердышом, епіскап з крыжам і дружыннікі, справа — безбароды вяшчун ў доўгай белай апранасе і яго-ныя прыхільнікі, простьія людзі. У Полацку такога варожага упрацьстаяння не існавала. Вешчупам тут не секлі галоў, не кідалі паганскіх святароў на разарванне мядзведзям, не па-лілі на вогнішчах. Верацярпімасць, ці, праўдзівей, дваявер-ства, і князя, і ягоных паддаііых няраз дазваляла Усяславу набіраць войска ў суседніх балцкіх або вугра-фінскіх зсм-лях, дзе яшчэ маліліся старым багам.

Яраславічы ўпэўненасці ў перамозе не мелі, таму замест адкрытага бою спадзяваліся ііа хітрасць ды злачыіпіае ашу-канства.

Праз чатыры месяцьі ворагі сустрэліся зноў, цяпер каля Воршы. Усяслаў стаяў •з дружынаю на правым дняпроўскім беразе, Яраслававы сыны — на левьім. Кісўскі кііязь прапа-паваў вырашыць спрэчку палюбоўна, можа, ііават иагадаў Чарадзсю, як дамовіліся на Судоме іхнія бацькі. Ізяслаў даў прысягу, што не ўчыніць полацкаму валадару ніякага ліха, і замацаваў яе прынародным цалаваннем крыжа.

Тым разам вешчая душа схібіла: нельга было верыць ні с. ;овам, ні крыжоваму цалаванню, і сыноў на перамовы браць , ^г „ксама нельга было. Абяцанняў Ізяслававых хапіла датуль, лакуль Чарадзей з сьшамі не пераехаў 10 ліпеня на чоўне раку ды не зайшоў без аховы ў шацёр да кіеўскага киязя. Той махііуў рукой, наляцелі дружыннікі, і ўмомант іюка трос гагвалодавічаў ляжалі на доле, звязаныя вяроўкамі.

Колькі разоў каяўся Усяслаў за сваю даверлівасць ііа дарозе ў Кіеў і потым, ў жудаснай земляной турме-порубе, куды яго кінулі, закаваўшы ў кайданы. Намеры Яраславічаў зразумелыя—зпіаіць, звссці Рагвалодаў кораііь са свету, учыніць тое, што рабіў ды не скончыў Уладзімір з ваяводам Дабрынем. На літасць крывіцкі князь не спадзяваўся — ве-даў, які іірыклад даў спадкаемцам сам Яраслаў Мудры: ііа-садзіў у поруб роднага брата Судзіслава, і сядзеў сіі там чвэрць стагоддзя, пакуль не пачаў дыхаць на ладап. Толькі тады выпусцілі пляменнікі дзядзьку на божы свет, каб праз манаскі зарок вырваць адмову ад усякіх княжых правоў. Такі, а мо і страшнейшы лёс чакаў і Рагвалодавічаў.

Вязніца — сырая яма, накрьітая зверху ў тры накаты бярвёнамі з маленькім вакенцам, праз якое лсдзьве точьгцца паветра ды прасоўваюць палоннікам хлеб з вадою. Напера-дзе безнадзейнасць, і, здаецца, лепей псрагрызці зубамі жы-лы ды сплыць крывёю, чьім ператварьгцца ў лядачага старо-га і бачыць, як гасне жыццё ў сьінах. Але князя трымала па гэтым свеце думка пра Бацькаўшчыну, якую рабавалі кісў-

с'кіи стаўлсііікі. Трымала і падзоя иа лаганскіх багоў, з якімі Чарадзей ад нараджэніія стараўся жыць у згодзс: ііе крыў-дзіў всшчуноў, пе руйнаваў капппчаў, будаваў над Дзвіною свой хрысціяпскі сабор ды здымаў зваиы з сабора наўгарод-скага.

Якому богу маліўся князь, у каго прасіў збавення ад ііалону — невядома. Адііак праз год вызваленне прыйшло.

У 1068 годзе на кіеўскую зямлю ўварваліся полаўцы. Яраславічы выйшлі насустрач і былі ўшчэнт разбітыя. «За грахі нашы наслаў Бог па нас пагаііых, і пабеглі рускія кня-зі»,— выводзіў лстапіссц, усііаміпаючьі всраломства пад Воршаю.

Кіяне сабраліся ііа веча і запатрабавалі ад князя коней і зброі. Ізяслаў пабаяўся, што, перш чым ісці на полаўцаў, падданыя расквітаюцца з ім. Вечавыя паслы вярнуліся ні з чым. У раз^юшаньтм чалавечым збоі ўсё часцей выгуквалі імя зняволенага ненавісным Ізяславам полацкага князя. Па-лова натоўпу пабегла да поруба, другая рушыла на вяліка-кііяжы двор. Кісўскія баяры раілі свайму гаспадару паслаць верных людзей, каб падманам завабілі Ўсяслава да вакенца і працялі мячом. Ізяслаў нс адважыўся—загадаў сядлаць коііей.

«Людзі ж вызвалілі Усяслава з турмы на пятпаццаты дзень верасня,—сведчыць летапіс,—і праславілі яго пася-род кияжага двара. Двор жа разрабавалі, безліч золата і срэбра ў манетах і слітках забраўшы». Есць падставы лі-чыць, іито выбаўленіію полацкага князя з вязніцы і абраіііію яго ііа вялікакняжы пасад спрыяў ігумсіі Кіева-ТІячорскага манастыра Феадосій. Вядома, што Чарадзсй быў у іірыя.-шых адпосінах і з адііым з самых адукаваііых людзсй таго час'у Антоніем Пячэрскім.

Усяслаў Брачыславіч стаў вялікім кіеўскім князем. Адме-рана ііа гэта яму было мала — усяго сем месяцаў. Ды ііа тое ён і Чарадзей, каб за месяц паспяваць столькі, на што ііішаму і года мала. Зрабіў з Кіева імклівы паход на Тмутаракаиь, набыў там коней, якіх не хапала дзеля адпору •«паганым». Напрыканцы таго ж года полаўцы адчулі сілу повага кісў-скага ўладара і, разгромленыя, адступілі ў сваё Дзікае Поле. Можа, у тыя сем месяцаў Усяслаў і заслужыў у аўтара ^Сло-ва пра паход Ігаравы> пахвалу за дзяржаўны розум і спра-вядлівасць: «Всеслав- князь людем судяше, князем грады рядяше^?

Зр^иты, ён не збіраўся кадоўга затрымлівацда па кіеў-

скім пасадзе. Чужы горад, ненадзейная дружына, варожае баярства. Адмовіліся плаціць дашпу наўгародцы, касаву-рацца паўднёвыя кііязі. Збеглы Ізяслаў таксама ііе хацеў развітвацца з вотчынай і набліжаўся да Кіева з войскам цссця, іюльскага караля Баляслава. На каго Усяслаў мог разлічваць? Адио ііа просты люд, што абвясціў яго сваім валадаром.

Кпязь всў дружьшу ііа Ізяслава, а праз сотні вёрстаў яго ўладна клікалі званы полацкае Сафіі.

Лстапісы кажуць, што ён таемна ад кіянаў пакінуў пад Белгарадам войска і накіраваўся ў Полацк. Аўтар «Слова» с.кл:і-лу поа тыя падзеі надзвычай вобразна:

Папыколваўшы вочыды пасцінаўшы галовы Чарадзеевым гірыхільнікам, князь Ізяслаў з польскімі дружынамі рушыў з Кіева на Полацк. Усяслаў з купкаю найбліжэйшых пры-дворных мусіў ратавацца ў фінскага плсмсш водзь, адкуль, магчыма, иаходзіла яго маці. Вадзякі былі пагапцы, а таму прьшялі князя-вешчупа гасцішіа і далі яму войска дзеля ііаходу на Ноўгарад.

Кр?>івіцкіх ваяроў Усяслаў пад рукою не меў, а фінскія ис вытрымалі націску наўгародцаў і пабеглі. Киязь трапіў у па-лоп, алс адразу ж выйшаў на волю. Ноўгарад памятаў, як тры гады таму палачанс рабавалі горад, як грузілі на калс-сы сафійскія званы, ды пачуццё помсты перамог палітычііы разл к. Нават гнаны і палонны, Чарадзсй быў небяспечны ворг ^ бо за ім стаяла Полацкая дзяржава. Такога выгадней ^ дпусціць — няхай ваюе з Кіевам.

1 Чарадзсй ваяваў. На два гады знікшьі з відавоку лета-иісцаў, у 1074-м ёіі раптоўпым ударам выгпаў з Полацка ^сўск^т стаўлепіка Святаполка.

Дзённы пераход коннага войска складаў тады паўсотні кіламетраў, а калі ваяры ехалі ўлегцы, з запасным канём на іювадзе, дьік маглі за летні дзень дапясці з Віцебска да По-лацка — прайсці ўдвая болей. Галоўнай вайсковаю сілай бы-ла коіініца з княжых дружышйкаў. На ўзбраенні яны мелі дзіды, мячы, вялікія шчыты-тарчьі, на бліжні бой — сякеры, кісцяні, паліцы-шастапёрьі. Наперад у паходзе высылалі <старожы», што імкнуліся захапіць языка. Абавязкова дзей-нічалі выведнікі. Воіны нярэдка мусілі рабіць масты і мас-ціць грэблі. Кальчугі, панцыры, шаломы — усё цяжкае ўзбра-ешіс ўсходнеславяпскія дружыны заўсёды везлі асобна і ііадзявалі толькі перад небяспекаю. У арсенале вайсковых хітрасцяў былі засады, падманныя ўцёкі, несапраўдныя ста-ны з яркімі вогнішчамі. Перад боем на адкрытым. месцьі войска шыхтавалася: пасярод стаяў голоўны полк, які назы-ваўся чало, па баках — крылы. Адрозіііць дружьшы славян-скіх князёў па знешнім выглядзе было цяжка, таму вялікая роля належала баявым харугвам і бунчукам.

Калі здабыць горад прыступам не ўдавалася, войска па-чынала аблогу. Варожыя ўмацаванні абіюсілі тьінам або будавалі астрог, за якім хаваліся лучнікі. Пад прыкрыццём іхніх стрэлаў абложнікі падцягвалі камнямётныя машыньі — гіарокі. Камяні з іх (адзін такі снарад, выжыльваючьіся, падымалі два чалавекі) ляцелі на ііаўтара палёта стралы. Камнямёты маглі стаяць і на сценах, што ў тыя часы былі зазвычай драўляныя. Наблізіўшыся да горада, абложнікі завальвалі роў хлудам ды ссечанымі дрэвамі. У зробленьіх парокамі праломах завязывалася рукапаішіая. Воіны лезлі гіа драбінах угору, адтуль на іх ляцела бярвенне і камяні, лі-лася гарачая смала..

Праз шэсць гадоў ііасля выгнашія Святаіюлка на Полацк ііайшоў вайіюю вядомы ў гісторыі Уладзімір Манамах, тады князь чарнігаўскі і смаленскі. Ласы кавалак быў не па зубах, і ў наступным, 1078 годзе Манамах сабраў дружыны ўсіх паўднёвых княстваў, паклікаўшы на дапамогу наўгародцаў і палавецкую арду. 1 зноў адію аблізнуўся: Полацк выстаяў. Адступаючы, ворагі палілі і рабавалі полацкія воласці. У бяс-сілай лютасці япы дазвания знішчылі крывіцкі горад Одрск, які так і не падняўся з папялішча.

Усяслаў з Манамахам сутыкнецца яшчэ няраз. Той на-падзе з полаўцамі на Менск і не пакіне там «ні чалядзіна, ні скаціны». Будуць і іншыя бітвы, але, калі ўсходнеславянскія князі збяруцца ў 1097 годзе на з'езд у Любечы, каб дамовіцца кожнаму трымаць «вотчину свою», Чарадзей нс прыедзе. Ен не мае патрэбы пеіита з некім дзяліць: ёсць дзяржара, дзе

полацкай дьшастыі і гэтым самым, паводлс звычаяў таго часу, замацаваць сваю ўладу над Полацкам, паколькі яиа ў такім выпадку магла выглядаць- <<законнай>>. Аднак гэта, з другога боку, давала прадстаўнікам полацкай дыпастыі, адпоўленай нсдзе ў канцы Х ст., прад'яўляць свас прапы ііа кісўскі пасад. Ізяслаў Уладзіміравіч ііе мог гэтага зрабіць таму, што памёр раней за бацьку. Тое ж самае можііа сказаць і пра Усяслава Ізяславіча. Аднак пасля смсрці Уладзіміра ў 1015 г. полацкі князь Брачыслаў, як сын ста-рэйшага ў родзс Ізяслава, побач з Яраславам, Святаполкам і іншымі сьшамі Уладзіміра, з яго дзядзькамі, мог прэтэнда-ваць на велікакняскі пасад. Гэтым, відаць, і можна растлу-мачыць 3'яўленне Брачыслава ў Кісве. Р. Якабсаіі выказаў думку, што Брачыслаў сядзеў на велікакняскім пасадзе ў Кіеве ў 1019—1021 гг. 1 сапраўды, найбольш падыходзячьш годам 3'яўлення Брачыслава ў Кіеве мог быць 1019-ты, калі наступіў самы напружаны момант барацьбы Яраслава са Святаполкам перад рашаючай бітвай на р. Альце. Відаць, у гэты цяжкі для Яраслава час Брачыслаў, ужо ўзмужііелы юнак, і прад'явіў свае правы на Кіеў, на што Яраслаў быў вьімушаны згадзіцца і прыняў яго да, сябс як свайго суправіцеля. Меркаваць, што Яраслаў пасля гэтага пераехаў у Ноўгарад, а Брачыслаў адзін застаўся ў Кісве, як гэта паказвае сага, нельга. У такім выпадку не было б патрэбы будаваць ці адводзіць пабудаваны ўжо рансй асобны двор для Брачыслава, ён пасяліўся б у велікакняскім палацы. Можна думаць, што прыняцце Брачыслава ў Кіеў было вы-гадньім для Яраслава: яго войскі папоўніліся палачанамі, што і магло адыграць важную ролю ў канчатковай пера-мозе на р. Альце.

Тое, што Яраслава і Брачыслава сага называе братамі, можа служыць таксама свсдчаннсм знаходжання Брачысла-ва ў Кіеве. Рускія князі розных ступеняў сваяцтва называ-лі сябе братамі і афіцыйна і ў прыватпай размовс. Мсна-віта гэта найменне Эймунд і яго спадарожнікі маглі чуць у Кіеве пры двары Яраслава ў адносінах да Брачыслава і наадварот. Апроч таго, намер Эймунда ісці ад Яраслава да Брачыслава хутчэй за ўсё з'явіўся вьгаікам добрага знаёмства з апошнім, што магло зноў-такі адбыцца толькі ў Кіеве.

Аднак доўгі час такое «двоеўладдзе» не магло прадаўжад-ца, і пасля «трох зім» у 1021 г. Брачыслаў быў, відаць, выгііаны з Кіева ў Полацк, што і прывяло да новага канфлікту паміж Полацкам 1 Кіевам.

Брачыслава некаторыя даследчыкі лічылі пачынальпікам векавой барацьбы паміж полацкімі і кіеўскімі князямг⁰². Аднак яго барацьба была працягам ранейшай барацьбы,

якая, прынамсі, пачалася яшчэ пры Аскольдзе і Дзіры і якая часова прьіпыпілася ў першыя два дзесяцігоддзі князявання Брачыслава. розііьія даследчыкі бачылі розныя прычыны гэ-тай барацьбы, і нам здаецца, што памылкай іх усіх было тое, што кожны з іх бачыў толькі адну прычыну, у той час як іх было ііскалькі. Сапраўды, Полацк мог ставіць сваёй задачаи аб'яднанне ўсіх крывіцкіх земляў, як думаў П. Галу-боўскі²", і мог імкнуцца захапіць болей палону і засяліць ім маланаселеную сваю тэрыторыю, як меркаваў Каяловіч²⁶⁴. У той жа час нслыа і адмаўляць імкненне Кіева падначаліць сабе Полацк, як думаў Доўнар-Запольскі і іншыя аўтарьі. Да гэтых аб^ектыўных прычын дадаваўся і суб^ктыўны фак-тар, а менавіта пачуццё крыўды ў першых Ізяславічаў з прычыны іх выключэння з кіеўскай дынастьіі, як думаў С. Салаўёў. Хоць Полацкая дзяржава са сваімі эканамічнымі і палітычнымі інтарэсамі ўжо існавала працяглы час, аднак родавыя забабоны яшчэ маглі моцна трымацца ў свядома-сці першых Ізяславічаў, якія не трацілі надзеі атрымаць кіеў-скі пасад, што і магло побач з іншымі больш важнымі прычынамі падаграваць напал іх барацьбы з кіеўскімі князямі. Брачыслаў і быў першым Ізяславічам, якому на пэўны час удалося ў некаторай ступені дасягнуць гэтай запаветнай мэты. Цяжка сказаць, кім непасрэдна кіраваўся Полацк у адсутнасць там Брачыслава: яго намеснікам ці супольным намеснікам яго і Яраслава. Але, як бы там ні бы-ло, Полацкая дзяржава не спынілася ў сваім развіцці, у дасягнснні сваіх мэтаў, і гэта адразу дало сябе знаць пасля вяртання Брачыслава ў Полацк. То бьіў час бурнага ажыў-лсння шляху «з варагаў у грэкі». Полацку было ўжо пры Раг-валодзе цесна ў вузкім адрэзку гэтай воднай магістралі па сярэдняй і ніжняй Дзвіне. Спроба гэтага князя прабіцца да вярхоўяў Дзвіны і Дняпра, дзе знаходзіліся ключавыя месцы вялікага гандлёвага шляху, мела выключна трагічныя вынікі як для самога Рагвалода, так і для Полацка. Але гэта нс толькі ііе адвярнула Полацк ад пастаўленай мэты, але яшчэ больш падкрэсліла яе важнасць для яго. Можна думаць, што на працягу амаль паўстагоддзя Полацк набіраўся сілы для яе ажыццяўлення, што і выпала на долю Брачыслава. Хутчэй за ўсё пры ім, як і пры Рагвалодзе, вярхоўі Дзвіны і Дняпра знаходзіліся пад кантролем Ноўга-рада. Калі нават пагадзіцца з некаторымі аўтарамі, што ўказаныя месцы былі ва ўладанні Смаленска, то гэта не мя-ііяс сутнасці справы, бо тыя ж даследчыкі прызнаюць ііічыльныя сувязі ў той час Смаленска і Ноўгарада²⁶⁵.

Не ўсе крыніцы ў аднолькавым аб'ёме адбіваюць падзеі 1021 г. Самая кароткая і няпоўная інфармацыя заключана ў

Наўгародскім 1 летапісе (Сінадальны спіс), якая абмяжоу-ваецца толькі адным эпізодам з барацьбы Брачыслава і Яраслава: «Победи Ярослав Брячислава». Непараўнаўча бо-лей пра гэта сказана ў Лаўрэнцьеўскім летапісе. Ен паведам-ляс, што Брачыслаў, сын Ізяслава, унук Уладзіміра, прый-шоў на Ноўгарад, узяў яго і, захапіўшы наўгародцаў і іх маёмасць, пайшоў у Полацк. Яраслаў, даведаўшыся ііра гэ-та, на сёмы дзень зваротнага руху Брачыслава з Ноўгарада нагыаў яго на р. Судоме, перамог і вярнуў захопленых ім наўгародцаў, а Брачыслаў уцёк у Полацк. Хоць звесткі В. Тацішчава ў цэлым паўтараюць сказанае, у іх ёсць дадат-ковыя падрабязнасці. Так, там сказана, што Брачыслаў з Ноўгарада давсдаўся, што Яраслаў з войскамі ў Кіеве. Гэта можа ўказваць на тое, што ў Ноўгарадзе былі прыхільгіікі Брачыслава (а можа, і цэлая полацкая партыя), якія трымалі Брачыслава ў курсе справы. Гэта зноў-такі сведчыць ііра ста-ранную падрыхтоўку паходу. Далей з тацішчаўскіх звсстак мы даведваемся, што з Яраславам з Кіева прьійшлі толькі наўгародцы, г. зн. выхадцы з Ноўгарада. 1 менавіта яны нс жадалі мець сваім князсм Брачыслава. Цікава і тое, што Бра-чьіслаў, выходзячы з Ноўгарада, пабраў.у палон «много знат-ттьіх» і «пограбив имения их»²⁶⁶. Сафійскі і Васкрасенскі летапісы, некалькі дэталізуючы сказанас, паведамляюць пра нечаканы зыход гэтай падзеі. Выяўляецца, што Яраслаў пасля сзаёй яўнай перамогі і ўцёкаў Брачыслава выклікае апошняга да сябе, дае яму два гарадьі — Усвяты і Віцебск, сказаўшы: «Буди же со мною заедин». I, паводле гэтых ле-тапісаў, «воегаша Брячислав с Ярославом все дни живота своего».

Вельмі важныя дадатковыя звесткі пра гэту падзею мы знаходзім у Я. Длугаша. Паколькі гэта крыніца ў нас мала-вядомая, мы прывядзём поўнасцю: «Пасля таго як адзін пра-ціўнік Святаполк уцёк і загінуў, супроць Яраслава выступіў яго другі праціўнік і замест брата пляменііік Браціславус, сын Ізяслава, князь полацкі, сабраўшы войска сваіх палача-наў і варагаў, выступіў супроць Ноўгарада і завалодаў ім. Падначаліўшы сваёй уладзе ўсё Наўгародскас кпяств;і і назначыўшы там сваіх намеснікаў, вяртаўся к бацькоўскаму пасаду ў Полац.к. Яраслаў, князь кіеўскі, цяжка лсраіюсячы пазбаўленне спадчыннага ўдзелу, г. зк. Наўгародскага княст-ва, йайшоў яму касупроць і пасля цяжкай сутычкі псрамог, а Брачыслаў, страціўшы мноства забітых, уцёк у Полацк. Яраслаў вярнуў сабе Наўгародскае княства і ваенную здабычу»²⁶⁷.

Прыведзеныя сведчанні дапаўняюць адны другія, не су-пярэч:..,.:/ адны другім і таму даюць нам магчымасць мець

пра гэту гістарычную падзею больш-менш выразнае ўяўлен-не. Пра мэты Полацка мы лічым больш аб^ектыўнымі звесткі Я. Длугаша, магчьша, узятыя з найбольш старажыт-ных спіскаў рускіх летапісаў, што не падвергліся тэндэнцый-ііай апрацоўцы пазіісйшых рэдактараў. Не выключана так-сама, што Я. Длугаш у дадзсііым вьшадку мог выкарыстаць Полацкі летапіс, які тады яшчэ існаваў. Сапраўды, калі ў ііаўгародска-кіеўскіх летапісах дзеянні Брачыслава харак-тарызуюцца як грабежніцкі напад на Ноўгарад (што зразуме-ла, бо Ноўгарад і Кісў заўсёды варожа адносіліся да Полацка), то ў Я. Длугаша яны выступаюць як буйныя дзяржаўныя акцьіі з мэтай заваявання Наўгародскага кня-ства і далучэння яго да полацкіх уладанняў. На падставе таго, што Брачыслаў з палонам пайшоў у Полацк, А. Насо-ііаў лічыў, што гэты князь не ставіў сваёй задачай зава-яванне Ноўгарада. Аднак ён сапраўды не меў намеру «сесці ў Ноўгарадзе» ²⁰⁸, бо для кіравання апошнім пакінуў сваіх иамеснікаў. Сведчаннс Я. Длугаша пацвярджаюць і звесткі В. Тацішчава, паводле якіх Брачыслаў -^хотя Новград обладать»-²⁶⁹. У гэтай жа крыніцы гаворыцца, што полацкі князь вьібраў зручны момант для ажыццяўлення свайго ііападу, калі Яраслаў з сваім войскам быў у Кіеве²⁷⁰. Выказвалася думка, што дзеянні Брачыслава былі выкліканы тым, што ён нічога не атрымаў ад Яраслава, які, пера-могшы Святаполка, стаў уладаром усёй Старажытнаи Ру-сі²⁷¹. Можна думаць, што тут хутчэй за ўсё супалі, з аднаго боку, асабістыя намеры Брачыслава адпомсціць Яраславу за выгнанне з Кіева і гэтым самым кампенсаваць свае тэрытарыяльныя страты захопам у свайго дзядзькі ягонага, паводле «Эймундавай сагі» і Я. Длугаша, спадчыннага ўдзела — Наўгародскага княства — і, з другога боку, намеры полацкай феадальна-купецкай верхавіны пашьірыць свае ўладанні за кошт Ноўгарада. Інакш Брачыслаў не атрымаў бы сродкаў ад сваіх «мужоў», ад якіх ён залежаў і без рады з якімі ёіі нс мог нічога прадпрьіняць, як пасведчыла «Эймундава сага»²⁷². Гэта адзінства князя і яго «мужоў», ііад якімі, магчыма, трэба разумець веча, і было важным грунтам для паспяховых дзеянняў супроць Ноўгарада, захопу яго і далучэннем яго, як і ўсёй зямлі, да Полацка, выяўлсннем чаго былі намеснікі Брачыслава, пакінутыя ім у Ноўгарадзе.

Звесткі Я. Длугаша заслугоўваюць большага даверу і тым, што яны супадаюць са сведчаннем «Эймундавай сагі» пра наяўнасць у полацкім войску варагаў. А менавіта гэта найперш і абумовіла абрабаванне Ноўгарада пасля яго заваявання: наёмнікам трэба было плаціць, а платай у той час