Философия / ФИЛОСОФИЯ / Қазақ философия туралы / 2863~1
.DOCЌазаќ интеллигенциясы јлеуметтік - мјдени феномен ретінде (јлеуметтік философиялыќ талдау)
09. 00.11- јлеуметтік философия
Философия єылымдарыныѕ кандидаты єылыми дјрежесін алу їшін дайындалєан диссертацияныѕ
авторефераты
Ќазаќстан Республикасы
Алматы, 2008
Диссертация Ќ. Жўбанов атындаєы Аќтґбе мемлекеттік университетініѕ философия кафедрасында орындалды.
Єылыми жетекші: философия єылымдарыныѕ докторы,
профессор Асаров Ј. А.
Ресми оппоненттер: философия єылымдарыныѕ докторы, профессор Елікбаев Н. Е.,
философия єылымдарыныѕ кандидаты
Айтбаева А.Р.
Жетекші ўйым: јл - Фараби атындаєы Ќазаќ ўлттыќ
университеті
Диссертация 2008 жылдыѕ 31 ќазанында саєат 14-00-де Ќазаќстан Республикасы Білім жјне єылым министрлігі философия жјне саясаттану институты жанындаєы философия єылымдарыныѕ докторы єылыми дјрежесін беру жґніндегі Д 53.36.01 диссертациялыќ кеѕесініѕ мјжілісінде ќорєалады.
Мекен жайы: 050010, Алматы ќаласы, Ќўрманєазы кґшесі, 29.
Диссертациямен ЌР БЄМ Орталыќ єылыми кітапханасында танысуєа болады. Мекен жайы: Алматы ќаласы, Шевченко кґшесі, 28.
Автореферат 2008 жылы «30» ќыркїйекте таратылды
Диссертациялыќ кеѕестіѕ
єалым хатшысы,
философия єылымдарыныѕ
докторы, профессор С.Е. Нўрмўратов
КІРІСПЕ
Диссертациялыќ зерттеудіѕ жалпы сипаттамасы. Адамзат мјдениетініѕ дамуында халыќ игілігіне ќызмет етуде, ќазаќ зиялыларыныѕ да ўрпаќ мїддесіне ќосќан ґз їлесі бар. Яєни «зиялылыќ», «адамгершілік», «ќайырымдылыќ», «даналыќ» ўєымдары ўлт тўлєаларыныѕ ел тарихында ќалєан рухани бейнесімен бірге, халыќ игілігіне негізделген мўраларыныѕ да негізі. Јлеумет игілігіне баєытталєан ќўндылыќтар ќоєам мен мјдениет дамуыныѕ феномені. Диссертациялыќ жўмыста осы мјселе шеѕберінде ќазаќ зиялыларыныѕ ќалыптасу ерекшеліктері, ўлт мјдениетіндегі рухани тўлєасы, јлеуметтік философиялыќ кґзќарастары ќарастырылады.
Диссертациялыќ зерттеудіѕ ґзектілігі. Ґз ўлтыныѕ, халыќтыѕ тарихы мен мјдениетін зерттеуге деген бетбўрыс ќазаќ топыраєында јр уаќытта да орын алып отырєан. Ґткен єасыр басында ґмір сїрген алаш зиялыларын айтпаєанныѕ ґзінде, мјдениетіміздегі Шоќан, Ыбырай, Абай секілді ірі єўлама єалымдар мен ойшылдарымыздыѕ ўлттыќ мїдде тўрєысындаєы ізденістері осы пікірімізді дјлелдейді. Ќазаќ ўлтыныѕ шежірешілдігі де ўрпаќтыѕ ґз тегіне, ґз жеріне, туєан еліне деген тўлєалыќ тїсінігін тереѕдете тїскен. Яєни, ґз ўлтыныѕ болмысын танып ќана ќоймай оныѕ мјнін, кейінгі ўрпаќќа жеткізіп кетуді маќсат еткен адамдар ел ішінде ќай кезде де кґп болєан. Тїптеп келгенде бўл дјстїр тарихтаєы еліміздіѕ ґзініѕ тґл мўраларын игеру жолындаєы ізденістерініѕ жан - жаќтылыєын танытады.
Ўлттыќ философияны игеру мен иелене білудіѕ екі жолы бар. Оларды ќарапайым байырєы жол жјне ўлттыќ философияны танудыѕ дара жолы деп айтсаќ артыќ емес. Халыќтыѕ, ґзініѕ ўлттыќ философиясын игеруініѕ ќарапайым байырєы жолы ќазаќ ќоєамыныѕ рухани јлеуметтік кеѕістігімен біте ќайнасып, ўрпаќтыѕ тўлєалыќ істері арќылы танылып келе жатќан дјстїр. Оныѕ негізі ґзін ўлт ґкілі санай білген јр адамныѕ елдік тїсінігі мен кґзќарасында. Ґкінішке орай бўл дјстїр бїгінгі таѕда ел ґмірінен алшаќтаєан сияќты.
Ўлттыќ философияны игерудіѕ дара жолы бўл ќазаќтану єылымы. Шоќан Ујлихановтан бастап, алаш интеллигенциясы ґкілдерініѕ ізімен бїгінгі кїні де елімізде ґз жалєасын тауып жатќан, ўлттыќ дїниетанымды зерттеудіѕ єылыми кґріністері осы ойымызды наќтылай тїспек. Бўныѕ міндеті жекелеген єылым иелеріне тјн. Яєни, ўлт философиясын тереѕ зерттеп, оныѕ тўлєасын баєалай білген, рухын јлеумет игілігіне жаратуды ойлаєан адам осы жолдыѕ ґкілі. Оныѕ мјнін бїгінгі уаќыт, ўлттыќ мїдденіѕ талабы кґрсетіп отыр.
Соѕєы єасырлар бойы, ќазаќ жерінде орын алєан тїрлі саяси оќиєалар ўлттыќ дїниетаным ґрісін тўмшалап, ўлт мїддесініѕ шын жанашыры зиялылар ќатарын сирете тїскендігі тарихтан белгілі. Ґзіне бїкіл јлемніѕ сыни кґзќарасын туєызєан тоталитаризм, халыќ мјдениетінде ўлт игілігіне їнемі ўйытќы болып отырєан зиялылар ісін аяќќа басып, тўлєа аќиќатын терістеген бейнесімен ќалды. Мўндай ќоєамда адам ќўндылыєыныѕ жойылып, рухыныѕ жаси бастайтынында бїгін уаќыт дјлелдеп отыр. Г. Лебон жазып кеткен, ќай уаќытта да «ќол астына тїрлі-тїрлі халыќты ноќталап отырєан їлкен империялардыѕ маѕдайына ешќандай ўзаќ ґмір сїру жазылмаєан» [1, 19 б.]
Ўлт зиялыларыныѕ ґздері болмаса да, олардыѕ дербес рухани тўлєасы кейінгі ўрпаќќа, елге арнаєан игі істері, мўралары арќылы жететіндігіне де тарих куј. Олардыѕ халыќ мїддесі їшін атќарєан парызды ќызметтерін ел їшін игілік, ўрпаќ їшін ќўндылыќ дейтін себебіміз сол. Сондыќтан да біз, соѕєы кездері азєана уаќыт ішінде елімізде ќолєа алынып отырєан ўлт тарихы мен мјдениетін зерттеу жолындаєы мјселелерді халыќ игілігі їшін атќарылып отырєан іс деп есептейміз. Біраќ, бўл жолда жїрген адамныѕ алдында ўлт ќўндылыќтарын игеріп жарыќќа шыєарумен ќатар, оєан жанашырлыќ пен ќарау міндетініѕ де тўрєандыєын ескергеніміз абзал.
Ўлттыќ интеллигенция феноменін тарихи негізде, јлеуметтік философия тўрєысында зерттеудіѕ мјні халыќтыѕ рухани дїниесін, сол рухани дїние ґкілдері зиялылар таєдырыныѕ шындыєын кейінгі ўрпаќ буынєа жеткізіп отыруымен тереѕ жјне ґзекті. Отандыќ мјдениеттанушы єалым, Т.Х. Єабитов жазєандай: «Мјдениет адамзат тарихын адамдыќ ететін, оныѕ жалєасы мен мўрагерлік ќўпиясын ашатын кїш» болєандыќтан, оныѕ дамуына ўйытќы болып отыратын да ўлттыќ интеллигенция ґкілдерініѕ тўлєалыќ феномені [2, 3б.]. Сондыќтан зиялылар таєдыры ел игілігімен сабаќтас. Ўлт тўлєаларыныѕ рухани болмысына тјн кез келген мјдени ќўбылыс халыќтыѕ игілік мўратына тјуелді. Философия ќызметі осы тарихи шындыќтыѕ рухани мјнін жан-жаќты зерделеп, халыќќа тїсіндіріп отыруымен тереѕ.
Зиялылыќтыѕ ґзі, халыќ пен тўлєаныѕ игі істерініѕ бойынан кґрінетін ќасиет. Біз осы жўмысты жазу маќсатында алдымен Мўстафа Шоќайдыѕ: «Біз, ќаншама ірі тўлєа болса да, їмітімізді жеке адамдардыѕ атына тјуелді етіп ќоя алмаймыз. Біз жеке тўлєалардан жоєары тўрєан ўлттыќ мўраттарєа сїйенеміз», - деп айтќан сґздерін негізге ала отырып, біртуар дарын иелерін ел алдына шыєарєан тарихтаєы ўлтымыздыѕ да рухын мїмкіндігіміз жеткенше аќиќатты зерделеуге ўмтылдыќ. «Ўлт» ўєымыныѕ ґзі рухты тїсінік. Кґп жаєыдайда бўл ескеріле бермейді. Елдіѕ де, ердіѕ де ґмір сїру жолы бірдей. Егер адам ґз жўртыныѕ игілігін ойлап, оныѕ мїддесіне ќызмет етпесе тарихта биік тўлєа деѕгейінде ќалмас еді. Ќай кїнде де ўрпаќты тўлєалыќќа жетелейтін ўлттыќ мўрат. Тўлєаныѕ зиялы тїсінігі, алдымен оныѕ ґз маќсаттарынан, ўлт мўратын жоєары ќойєан јлеумет їмітініѕ рухын ќастерлеп, баєалай білген білігі. Зиялылар ґмірініѕ мјні осы кісілік тїсінікте. Жеке басќа табынушылыќ орын алєан ќоєамда ўлттыќ интеллигенция тїгіл, ўлт мўраты да болмєан емес. Ўлт мўраты ґмір сїрмеген ќоєамда жастардыѕ саяси јлеуметтенуіне ўйытќы елдікте болмаєан. Елдік ўлт пен зиялылар рухыныѕ ґзегі. Кеѕес саясаты «ўлт тамырына балта шапты» дейтін себебіміз сол. Тоталитарлыќ тјртіп тїптеп келгенде халыќтыѕ жекелеген зиялы тўлєаларын ќўртумен ќатар, ўрпаќты да ўлттыќ рухынан айыруды кґздеді. Ел мјдениетінен белгілі ќоєамда орын алєан мўндай ґтпелі ќўбылыстарєа тґтеп беретін феномен ўлттыќ рух. Осы себептен ўлттыќ рухымыздыѕ ґзегін тереѕ тїсінудіѕ басты ќадамы, алдымен зиялылар тўлєасын философия тўрєысында кеѕінен зерттеуде болып отыр.
Ўлт зиялыларыныѕ тўлєасына тјн ерекше ґз табиєаты бар. Ол заманныѕ, ќоєамныѕ, тарихтыѕ їнемі осы ќўбылыстармен бірге жїретін адамныѕ, јлеуметтіѕ таєдырына сын кґзбен ќарап оныѕ келешегіне ќатысты јділетті баєасын беріп кетуі. Сол сияќты ќазаќ зиялыларыныѕ кґзќарастары, тўлєалыќ істері бізге дейін болып ґткен халыќтыѕ тарихи ґмірініѕ мол тјжірибесін береді. Бїгінгі ќоєам алдында тўрєан негізгі міндет жјне сол міндетпен ќатар тўрєан мјселе - алаш зиялыларыныѕ тарихи таєдырыныѕ шындыєымен ќатар, ўлттыќ табиєатын, ќалыптасу ерекшеліктерін тану, тўлєалыќ келбетін сомдау.
Ґткен єасыр басында ґмір сїрген ќазаќ зиялыларыныѕ тарихи тўлєасын салмаќтау, кейінгі ўрпаќ игілігіне арнап жазып кеткен мўраларын философия тўрєысында зерттеу, јлі де жалєаса беретін дјстїр. Себебі, ўлттыќ интеллигенция мўрасы ґткен мен болашаќтыѕ рухани кґпірі. Олардыѕ тўлєалыќ мўратын аќиќатты баєалаудыѕ ґзі, јлеумет игілігіне жарайтын білімі мол їрдіс. Јсіресе, елдіѕ осындай ґтпелі уаќыт аясындаєы ќажеттіліктеріне баєыт-баєдарын жеткізіп отыратын зиялылар ўлаєаты. Сондыќтан да аталмыш таќырып ґзекті болып табылады.
Таќырыптыѕ зерттелу деѕгейі. Ќазаќ зиялыларыныѕ тўлєалыќ феномені толыќтай зерттеліп, аќиќатты баєаланды деп айту ќиын. Соѕєы уаќыттарда олардыѕ философиялыќ кґзќарастарыныѕ зерттеліп жїргендігі болмаса, тўлєалыќ рухы мен ўлттыќ табиєаты, елдігі, «даналыєы мен тїсінігі» толыќтай зерделеніп ел мјресіне жетті деп айта алмаймыз. Бір сґзбен айтќанда отандыќ философия єылымы алдында тўрєан ґзекті мјселе ќазаќ зиялыларыныѕ тўлєалыќ феноменін, ўлт мјдениетіне тјн тўлєалыќ рухыныѕ табиєатын жан-жаќты зерттеу.
Осы тўста алаш зиялыларыныѕ философиялыќ кґзќарастарын зерттеуде философия тарихы мен мјдениеттану єылымы тўрєысында ґз ойларын білдіріп жїрген єалымдардыѕ есімдерін де атап ґтуіміз ќажет. Олардыѕ ќатарында А.Т. Тайжановтыѕ, Г.Ж. Нўрышеваныѕ, Д.А. Ќўсайновтыѕ, Г.З. Јбдірасылованыѕ, Т.К. Алимовтыѕ, А. Айтбаеваныѕ, Б.Ќ. Бейсеновтыѕ, Ќ.Н. Ашекееваныѕ, Г.Ж. Айтымбетованыѕ, Г.Б. Жўманованыѕ, Б.Ќ. Раќымжановтыѕ, Ј.С. Сахатованыѕ, жјне т. б. єалымдарымыздыѕ осы мјселе тґѕірегінде жазылєан єылыми еѕбектерін айтуымызєа болады. Аталєан єалымдарымыздыѕ жўмыстарында ќазаќ зиялыларыныѕ философиялыќ ойлары, ќоєамдыќ-саяси кґзќарастары, аєартушылыќ идеялары мен ќызметтері ќарастырылады. Бўл ізденістіѕ де алдымызда ќазаќ философиясыныѕ дамуына, оныѕ ґкілдері алаш зиялыларыныѕ тўлєасын тануєа ќосар ґз їлесі бар.
Зиялыларымыздыѕ рухани тўлєасы ўлт болмысымен сабаќтас. Кґрнекті єалым А. Ќасымжанов жазєандай: «Асан ќайєы, Шалкиіз, Їмбет би, Бўќар, Доспанбет, Марєасќа сынды жыраулар, Шоќан, Ыбырай, Абай, Шјкјрім сынды аєартушы єалымдар, Міржаќып, Ахмет, Жїсіпбек, Маєжан сияќты аќын, есіл ер азаматтар, ќазаќтыѕ єана емес барлыќ тїркі тілдес халыќтарєа ортаќ, олардыѕ сґз ґнері шыєармалары ежелгі тїркілердіѕ жалєасы рухани тамырларымыздыѕ кґрінісі» [3, 180 б.] Яєни, кґне тїркілік јлемнен бастау алатын ўлттыќ дїниетанымымызсыз, јсіресе, оныѕ ґрісін кеѕейтіп отырєан ќазаќ ойшылдарыныѕ даналыєын ескермей, ґткен єасыр басында ґмір сїрген зиялыларымыздыѕ ќалыптасу ерекшеліктерін зерделей алмаймыз. Зерттеу таќырыбымыздыѕ методологиялыќ негізін ќўрайтын да осы кґне тїркі кемеѕгерлерініѕ, ќазаќ ойшылдарыныѕ даналыєы мен даналыќќа толы мўралары. Атап айтсаќ, Ќорќыт, јл-Фараби, Ж. Баласаєўн, М. Ќашќари, Ќ. Иассауи, А. Иїгінеки секілді кемеѕгерлердіѕ руханияты тереѕ еѕбектері осы алаш зиялыларыныѕ тўлєалыќ ерекшеліктерін ўлттыќ болмыс тўрєысынан зерделеуге негіз болып отыр. Бўл болашаќта да ескерілетін нјрсе. Сонымен ќатар, М. Дулати, Ќ. Жалайыр, Тґле, Ќазыбек, Јйтеке секілді кемеѕгер ойшылдарымыздыѕ, Бўќар жырау бастаєан даналарымыздыѕ, Абылай мен Кенесары секілді хандарымыздыѕ, Исатай мен Махамбет секілді дана батырларымыздыѕ, ґзге де тарихымызда елдік істерімен ќалєан аќын-жырауларымыздыѕ тўлєалыќ рухы, тарихтаєы ўлт зиялыларыныѕ рухани бейнесін кґрсетіп ќана ќоймай олардыѕ дербес рухани жолын да саќтап отырады. Зиялыларымыздыѕ тўлєалыќ келбетін де сомдай тїсетін осы тарихымыздаєы даналар таєылымы.
Диссертациялыќ зерттеудіѕ нысаны. Ќазаќ зиялыларыныѕ ўлт мјдениетінде алар орны жјне ўлт мїддесіне ќосќан їлесі.
Зерттеу пјніне ќазаќ зиялыларыныѕ тўлєалыќ ерекшеліктері жјне оныѕ ќазаќ мјдениетіндегі дербес рухани кґрінісі жатады.
Диссертациялыќ зерттеудіѕ маќсаты - Алаш зиялыларыныѕ халыќ мїддесіне ќосќан їлестерін зерделеу жјне сол арќылы ўлттыќ мјдениет пен ќоєам дамуындаєы дербес тўлєасын кґрсету болып табылады.
Зерттеу маќсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
- Ўлттыќ интеллигенция феноменін тарихи-јлеуметтік тўрєыда зерттеу, осыєан сјйкес интеллигенция ўєымыныѕ наќты ґлшемдерін, адам-јлем мјселесініѕ рухани-јлеуметтік негіздерін айќындау.
- Ќазаќ зиялыларыныѕ ќалыптасу ерекшеліктерін зерделеу, рухани тўлєасыныѕ дербестігін, тўлєалыќ феномені: тектілігі мен даналыєын кґрсету.
- Ўлттыќ мїдде тўрєысындаєы ќызметтерін, ўлттыќ идеяєа ќосќан їлестерін айту.
- Ўлттыќ идеяныѕ јлеуметтік мјні мен халыќтыќ рухын кґрсету.
- Ўлттыќ мјдениет тїсінігін, рухын ўлттыќ интеллигенция ґкілдерініѕ тарихи тўлєасы негізінде зерттеу. Осыєан сай ўлттыќ мјдениет пен ўлттыќ интеллигенция ќызметініѕ тўтастыєын аныќтау.
- Шетел єалымдарыныѕ ќазаќ зиялыларыныѕ ќоєамдыќ-саяси ќызметтеріне ќатысты айтќан ойларын саралау. Јлемдік ґркениетке ќосќан їлестерін айту, јлем мјдениеті кеѕістігіндегі ќазаќ зиялыларыныѕ тўлєасын кґрсету.
- Осыєан сјйкес ґркениеттілік тїсінігініѕ ўлттыќ мјдениет кеѕістігіне сай тарихи тўлєалыќ кґріністерін жаѕа уаќыт талабына сай зерттеу.
Зерттеудіѕ єылыми жаѕалыєы. Ќазаќ зиялыларыныѕ тўлєалыќ феномені бўрын соѕды арнайы зерттелмеген тыѕ таќырып, сондыќтан олардыѕ рухани тўлєасы, тўлєалыќ кґзќарастары јлеуметтік философия єылымы шеѕберінде, єылыми негізде алєаш жїйеленеді.
1.Ўлттыќ интеллигенция ўєымын тарихи тўрєыда, мјдени негізде адам - јлем ќатынасы ґрісінде зерделеп зерттеуіміз јлеуметтік философия єылымында адамныѕ тўлєалыєы мен даралыєына ќатысты тыѕ идеялардыѕ ќалыптасуына ўйытќы болады.
2. Ќазаќ зиялыларыныѕ тўлєасына тјн ќасиет: тектілік ќазаќ мјдениетіндегі тўтас јлеуметтік ќўбылыс ретінде философиялыќ тўрєыдан зерделеніп, єылыми айналымєа тїседі.
3. Ќазаќ зиялыларыныѕ даналыќ таєылымы ескеріліп, олардыѕ тўлєалыќ мінезіне тјн елдік тїсініктіѕ, тўлєалыќ ґсиет пен ґнегеніѕ жјне осы ќасиеттерді адам бойында біріктіретін жарастыќ ўєымыныѕ да јлеуметтік рухы сарапталынды. Зиялыларымыздыѕ тарихи тўлєасына тјн бўл ќўндылыќтардыѕ, философия тўрєысында ўлттыќ интеллигенция феноменін зерттеуге ќосар їлесі, жаѕалыєы дјлелденді.
4. Ўлттыѕ тарихи ґміріндегі ќазаќ тўлєаларыныѕ атќарып кеткен зиялы істерініѕ, рухани дербестігі мен јлеуметтік жалєастыєыныѕ ќазаќ мјдениетінде ерекше ќўбылыс ретінде кґрінетіндігін дјлелдеуіміз ќазаќ философиясыныѕ зерттеу аймаєына ќосар зор їлес болып табылады.
5. Ўлттыќ мїдде тўрєысындаєы алаш зиялыларыныѕ ўлттыќ идеялары, экзистенциалдыќ ізденістері тўлєалыќтыѕ басты кґрінісі ретінде зерделеніп єылыми айналымєа тїседі.
6. Бїгінгі кїні елімізде орын алып отырєан јлеуметтік мјселелерге, ўлттыќ ќажеттіліктерге ќатысты ќазаќ зиялыларыныѕ шыєыс жјне батыс мјдениеті тўрєысындаєы философиялыќ кґзќарастарыныѕ ќўндылыєы айќындалып, тарихи шындыєы кґрсетіледі. Ќазаќ зиялыларыныѕ адамзат ґркениетіне ќосар тўлєалыќ їлестері дјлелденеді.
7. Ґркениеттілік тїсінігін ел мјдениетініѕ тарихи кеѕістігі тўрєысынан зерттеу негізінде ќазаќ зиялыларыныѕ ќалыптасу ерекшеліктерімен ќатар, їнемі ќазаќ ќоєамыныѕ дамуына баєыт-баєдар беріп отырєан ўлттыќ руханиятымыздыѕ феномендері де айќындалады.
Зерттеудіѕ тјсілі мен јдістемелік негіздері. Диссертациялыќ жўмысты орындау маќсатында, негізге алєан идеялар мен єылыми тўжырымдамалар јлеуметтік философия єылымында кеѕінен ќолданылып жїрген тарихилыќ ўстаным, жан-жаќты зерделеу жјне объективті негізде ќарастыру, тарихи жјне јлеуметтік тўрєыда талдау, логикалыќ сараптау, жїйелеу сынды јдістер шеѕберінде зерттелді жјне жїйеленді. Сонымен ќатар, осы таќырып баєытында диссертациялыќ жўмысты орындауда феноменологиялыќ, герменевтикалыќ, компаративистік јдістері кеѕінен ќолданылды.
Зерттеудіѕ теориялыќ жјне тјжірибелік мјні. Диссертациялыќ жўмыстыѕ теориялыќ мјні осы таќырыптыѕ јлеуметтік-философиялыќ шеѕберде ќарастырылуымен айќын. Диссертациялыќ ізденістіѕ єылыми нјтижелері халыќ мїддесіне ќызмет етеді.
Диссертациялыќ зерттеудіѕ практикалыќ мјні оныѕ єылыми нјтижелерініѕ жоєары, орта оќу орындарыныѕ студенттері їшін оќу ќўралдарын ќўрастыру ісінде пайдалануєа, сонымен ќатар, јлеуметтік-философия мен ґзге де ќоєамдыќ пјндер айналымында дјріс сабаќтарында ќолдануєа жјне ўлттыќ идея, ўлттыќ мїдде, ўлттыќ мјдениет таќырыптары тґѕірегінде арнайы курс дайындауєа болады.
Ќорєауєа ўсынылатын негізгі єылыми тўжырымдар:
1. Ўлттыќ интеллигенция тїсінігі, адам-јлем ќатынасыныѕ тїрлі ќырларын зерттеу ќажеттілігін туєызып отырєан, тарихи шындыќпен бірге, мјдени ќўндылыќтар арќылы аныќталатын јлеуметтік-философиялыќ ўєым. Адамныѕ тўлєалыќ болмысын, оныѕ рухани дербестігін интеллигенция ўєымы негізінде зерттеу, тўлєа феноменіне ќатысты философия тарихындаєы кґптеген єылыми зерттеулер негізінен туындаєан идеялардыѕ жїйеленуіне жол ашады. Интеллигенция халыќ ґкілдері, ўлттыќ мїдденіѕ иелері.
2. Тектілік ќазаќ интеллигенциясыныѕ ќалыптасу ерекшеліктеріне тјн ўєым. Елдіѕ тарихы мен мјдениетіндегі ўрпаќ ќызметініѕ рухын айќындай тїсетін рухани ќасиет їлгілері. Тектіліктіѕ ќазаќ топыраєындаєы тўлєалыќ кґрністері зиялылыќ. Тектілік ўєымын тарихи тўрєыда зерттеу маќсатында ўлттыќ интеллигенция ўєымына, зиялылыќтыѕ, тўлєалыќтыѕ негіздеріне ќол жеткіземіз.
3. Даналыќ ўлттыќ интеллигенция іс-јрекетініѕ ќоєам ґмірінде ќалєан тўлєалыќ бейнесі. Ўрпаќ пен ўрпаќтыѕ, халыќ пен халыќ арасындаєы руханият жїйесіне айналєан, кез келген адам болмысына, ел мїддесіне ќажет ќўндылыќтардыѕ болмысына тјн мјдени феномен. Ўлттыќ интеллигенция ґкілдерініѕ рухани тўлєасын олардыѕ зиялы істері мен идеялары негізінде сомдау, ўлт тўлєаларыныѕ ќалыптасу ерекшеліктерін айќындаумен бірге, тўлєалыќ пен зиялылыќтыѕ адамзат мјдениетініѕ феноменіне айналєан негіздерін де дјлелдей тїспек.
4. Ўлттыќ мїдде кез келген ўлттыќ интеллигенция ґкілдерініѕ тарихи тўлєасына тјн ќўндылыќ. Ўлттыќ мїдде феноменін зерттеу барысында, ел мјдениетіндегі алаш зиялыларыныѕ экзистенциалдыќ ізденістері, сол ізденіс негізінде кейінгі ўрпаќќа ќалдырєан мўралары да аныќталады. Ўлттыќ мїдде еѕ алдымен халыќ мўрасы болып табылса, ал зиялылар їшін басты ќўндылыќ, ўрпаќ їшін ўлттыќ рухтыѕ негізі.
5. Ўлттыќ идея сол ўлттыѕ дербес болмысыныѕ сан єасырлыќ ґмір сїру жолын айќындай тїсетін феномен жјне зиялылар ќызметініѕ жїйесі. Ўлттыќ идея негізінде бір ўлт пен зиялылардыѕ тарихи кеѕістіктегі ќызметін єана емес, бїкіл адамзаттыќ мјдениеттіѕ, соныѕ негізіндегі ўлттыќ мјдениет пен зиялылар ќызметініѕ јлеуметтік-мјдени негіздерін де айќындауєа болады. Алаш зиялыларыныѕ ўлттыќ мїддеге ќосќан їлестерін ўлттыќ идея негізінде зерттеу, ќазаќ мјдениетінде ќалыптасќан «Ќазаќ», «Алаш» идеяларыныѕ да мјнін тереѕдете тїспек.
6. Ўлттыќ мјдениет ўлт пен зиялылар ќызметініѕ сан єасырлыќ ґнімі. Ўлттыќ интеллигенция ґкілдерініѕ ќалыптасу ерекшеліктерін ўлттыќ мјдениет негізінде зерттеу, адам болмысыныѕ тўлєалыќ дербестігіне тјн ќасиеттерініѕ де мјнін тереѕдете тїспек. Алаш зиялыларыныѕ ўлттыќ мїдде тўрєысындаєы ізденістерін ўлттыќ мјдениет шеѕберінде зерделудіѕ негізінде, бірќатар ўлттыќ ќўндылыќтарды тану ќажеттіліктері де тўр.
7. Ґркениеттілік тарихи-јлеуметтік маєынаєа ие єылыми категория єана емес, зиялылар мен халыќтыѕ тарихтаєы тўлєалыќ болмысын кґрсететін, ўлттыќ идеяныѕ сан єасырлыќ рухани негіздерін айќындап отыратын јлеуметтік тїсінік. Адам рухын, ўлт рухын саќтап, баєалап, жетілдіру маќсатынан туындап отырєан халыќтыќ рухтаєы идея, кґзќарас.
Диссертациялыќ жўмыстыѕ сыннан ґтуі. Диссертацияныѕ негізгі нјтижелері мен тўжырымдары бойынша мерзімді басылымдарда 8 єылыми маќала жарияланды. Халыќаралыќ жјне республикалыќ конференцияларда таќырып бойынша 5 баяндама жасалды. Зерттеу жўмысы Ќ. Жўбанов атындаєы Аќтґбе мемлекеттік университетініѕ философия кафедрасында, сонымен бірге, Ќазаќстан Республикасыныѕ Білім жјне єылым министрлігі философия жјне саясаттану институтыныѕ этика жјне јлеуметтік философия бґлімінде талќыланып ќорєауєа ўсынылды.
Диссертациялыќ жўмыстыѕ ќўрылымы мен кґлемі: Диссертациялыќ жўмыс кіріспеден, їш бґлімнен, ќорытынды, пайдаланылєан јдебиеттер тізімінен тўрады. Диссертация кґлемі 130 басылымдыќ мјтінді ќўрайды.
НЕГІЗГІ БҐЛІМ
Жўмыстыѕ кіріспе бґлімінде таќырыптыѕ ґзектілігі, мјселеніѕ зерттелу деѕгейі, зерттеудіѕ пјні мен нысаны, маќсаты мен міндеттері аныќталды, теориялыќ-јдістемелік жјне тјжірибелік негізі, єылыми жаѕалыќ пен ќолданыстыќ маѕызы сипатталады, ќорєауєа ўсынылатын негізгі тўжырымдар дјйектелген.
«Ќазаќ интеллигенциясыныѕ ќалыптасу ерекшеліктері» атты бірінші бґлімде ўлттыќ интеллигенция тїсінігіне, ќазаќ интеллигенциясыныѕ тўлєалыќ феноменіне јлеуметтік-философиялыќ тўрєыда талдау жасалынады.
«Ўлттыќ интеллигенция тїсінігі: тарихи јлеуметтік негіздегі философиялыќ талдау» деп аталынатын бірінші бґлімшеде интеллигенция ўєымына ќатысты ќалыптасќан кґзќарастарєа јлеуметтік-философиялыќ сараптама жїргізілген. Јлем ойшылдарыныѕ ќатарындаєы Конфуцзыдыѕ, јл-Фарабидыѕ, Гетеніѕ, Абайдыѕ, И. Канттыѕ, Г.Ф. Гегельдіѕ, К. Ясперстіѕ, А. Камюдыѕ, Тейяр де Шарденіѕ, О. Шпенглердіѕ, Н.А. Бердяевтыѕ А.Н. Уайтхеттіѕ, А. Грамшидіѕ, сондай-аќ ґткен єасырда ґмір сїрген орыс єалымдары мен М. Шоќай сынды ќазаќ аєартушыларыныѕ адамныѕ тўлєалыєы мен даралыєына тјн интеллигенттікке ќатысты айтќан ойлары негізге алынып, ўлттыќ интеллигенция ўєымын тарихи тўрєыда зерттеу мјселесі ўсынылады.
«Интеллигенция» латын сґзі, ќазаќ тілінде маманданєан, ой еѕбегімен шўєылданатын, јлеумет мїддесіне ќызмет ететін, шыєармашылыќќа ие адамдар тобы, яєни, зиялы ќауым ґкілдері деген маєынаны білдіреді. Сонымен ќатар, латынныѕ intelligens сґзі ќазаќ тілінде: тїсінетін, ойлай білетін, парасатты деген тїсінікке ие. Демек, интеллигенция ўєымыныѕ мјні тарихи тўрєыда, рухани негізде халыќ даналыєымен ўштастырылып кеѕінен ќарастырылуы тиіс. Кешегі ґткен кеѕестік їлгідегі тоталитарлыќ ќоєам тўсында бўл ерекшелік феноменіне кґѕіл бґліне бермеді.
Батыс философиясында интеллигенция ўєымын ќоєамда интеллектуалдыќ ќызмет атќаратын адамдар тобы мен јлеуметтік жік ретінде зерделеу басым. Бірќатар философиялыќ сґздіктерде интеллигенция ўєымына тек, белгілі бір уаќыт аясындаєы ќоєам ґмірі тўрєысында єана аныќтама беріледі. Интеллигенция ќызметініѕ тарихи мјнін, адамныѕ жеке мїддесін кґздеген істерге ќарап емес, керісінше халыќ игілігіне, ўрпаќ мїддесіне ќатысты ўлы маќсаттарєа бет бўру, соєан сай їйлесімді ќызмет атќару деѕгейімен зерделеу ґзекті. Мјселен, Јлихан, Ахмет, Мўстафа, Міржаќып, Халел сынды тўлєаларымыз ўлт алдында ґздерініѕ алєан мамандыќтарымен шектелмей, алдымен ўлт мїддесіне белсене ќызмет еткен адамдар. Себебі, олар ќоєамныѕ тїрлі салаларыныѕ даму жолдарын жетік білгендіктен, ўлт ісіне еркін араласып, жан-жаќтылыќ танытќан. Кез келген ўлттыќ интеллигенция феноменініѕ тарихи бейнесін айќындай тїсетін осы ўстаным. Рухани дербестіктіѕ ќайдан шыєатынын ескерсек, алдымен зиялылар болмысына тјн осы ќасиеттерді кеѕінен зерделеп отыруымыз маѕызды. Ґйткені кез келген адамныѕ негізгі маќсаты халыќ игілігіне тиесілі істерге бей-жай ќарап ќалмауда.
Интеллигенция тарихи маєынаєа, рухани мјнге, мјдени ќўбылысќа ие јлеуметтік-философиялыќ ўєым. Интеллигенттіктіѕ ґзі даралыќтыѕ, тўлєалыќтыѕ ґлшемі, адамныѕ руханилыєынан туындайтын ќасиет. Руханилыќ єасырлар бойєы адамзат тарихымен бірге келе жатќан халыќ мўрасы. Ўлттыќ интеллигенция феноменін јлеуметтік философияда жан-жаќты зерттеп, аќиќатты баєалаудыѕ басты ќадамы, алдымен адам-дїние ќатынасыныѕ рухани ќырларын аныќтау мјселесімен де тыєыз байланысты. Философия єылымы тўрєысында адам-јлем ќатынасыныѕ рухани негіздерін зерделеудіѕ ґзі, ўлттыќ интеллигенция ґкілдерініѕ тарихи тўлєалыќ феноменін негіздей тїспек. Бўл мјселеге ќатысты И. Кант, Тейяр де Шарден, А.Н. Уайтхет жјне т.б. философтар, ґз идеяларын жазып кеткен. Аталмыш єўламалардыѕ идеялары жўмыс барысында ўлттыќ интеллигенция феноменін јлеуметтік философиялыќ тўрєыда талдаудыѕ методологиялыќ негізі ретінде алынды.
Адам ґзініѕ руханилыєымен дїниеніѕ орталыєы, руханилыєына тјн тўлєалыєымен, тўлєалыєын паш ететін даралыєымен тарих субьектісі. Тарихќа адам-дїние болмысы тўрєысынан ќарайтын болсаќ, тарих адам рухыныѕ ґшпес ґрісі. Тарихи оќиєаны туєызатын ўлттыќ интеллигенция болмаса да, сол оќиєа ішіндегі јлеуметтік ќўбылыстарєа халыќ мїддесі їшін араласу ўлттыќ интеллигенция міндетіне жїктелген. Осы себептен зиялылыќ пен тарихи ќўбылыс ќатар жїрмек. Тарихи оќиєа мен тўлєалыќ іс-јрекет ќатар жїрген жерде єана ўлттыќ интеллигенция шындыєы бір. Яєни, жеке адам да, халыќ та зиялылыєымен тарих субьектісі.
Адамныѕ тўлєалыќ болмысыныѕ феномендерін жан-жаќты зерделеп, оныѕ рухани јлеміне бойлаєан сайын интеллигенция ўєымыныѕ да философиялыќ мјні тереѕдей тїспек. Осы маќсатта философия тарихында Аристотель, јл- Фараби, И. Кант тереѕ зерттеген интеллект ўєымыныѕ мјніне назар аударуымыз маѕызды. Интеллигенция мен интеллект ўєымыныѕ рухани негізі бір. Себебі, адамныѕ рухани ќалыптасуыныѕ тїп негізі интеллект ќызметі. Бўл ўстаным ўлттыќ интеллигенция ґкілдерініѕ тўлєалыќ феномені мен ўлт мјдениетіндегі зиялылар бейнесін тарихи-јлеуметтік тўрєыда кеѕінен зерттеуге жол ашады. Диссертациялыќ жўмыста интеллигенция ўєымы мен тўлєаныѕ рухани ќызметі осы негізде ќарастырылады.
«Ќазаќ интеллигенциясыныѕ ўлттыќ мїдде тўрєысындаєы ќызметтерініѕ јлеуметтік мјдени негіздері» - деп аталатын екінші бґлімінде ўлттыќ мјдениет кеѕістігіндегі алаш зиялыларыныѕ алатын орны, ўлт мїддесіне ќосќан їлестері зерттелген.
Екінші бґлімніѕ «Ўлттыќ идея жјне Алаш зиялылары» - деп аталатын бірінші бґлімшесінде, ўлттыќ идея мјселесі, оныѕ тарихи ќалыптасу негіздері, ўлттыќ идеяєа ќосќан ќазаќ тўлєаларыныѕ їлестері, ўлттыќ мїдде тўрєысындаєы жер, білім, ґнер, єылым, шаруашылыќ мјселелеріне ќатысты айтылєан философиялыќ ойлары негізге алынып, алаш зиялыларыныѕ ўлттыќ мїдде тўрєысындаєы мўраларыныѕ ќўндылыєы кґрсетіледі.
Идея, тўлєалыќ рух бейнесініѕ ґзі адамзат мјдениетінде рухани бастауы тереѕ ой, тїсінік, кґзќарас, тарих тјжірибесінен ґткен халыќ мўрасы: даналыќ пен єылымныѕ јлеуметке берер мїмкіндігі. Адамныѕ тўлєалыќ феноменін айќындаушы субстанция оныѕ руханилыєы болса, ал идея интеллектуалдылыќтыѕ ішкі мазмўны, зиялылыќтыѕ јлеуметтік бейнесі, тўлєалыќтыѕ тарихи кґрінісі. Мјдениет бойындаєы јрбір рухани адам кейінгі ўрпаќќа идеяны ўсынушы бейнесінде емес, сол идея арќылы халыќты игілікке жетелеуші де. И. Кант арнайы зерттеген интеллектуалдыќ субстанцияныѕ тўлєа ўєымыныѕ негізіне айналу себебі осында. Адамныѕ ішкі рухани толєанысынан, тїсінігі мен зиялы ойлауынан туєан идея єана рухани мјнге ие. Ќоєам болмысыныѕ ґзі ўрпаќ їшін тарихи мјндер мен јлеуметтік ќўбылыстарды тану мен таѕдаудыѕ мїмкіндігі. Идея сол мїмкіндіктен туатын шындыќ. Мїмкіндікті жїзеге асырудыѕ тўлєалыќ ќадамы. Ўлттыќ ќажеттіктер негізінде, халыќ философиясы деѕгейінде ќалыптасќан елдіѕ мўраты мен аќырєы маќсаты [7, 13 б.]. Јлеуметтік философияныѕ зерттеу аймаєыныѕ жан-жаќтылыєы мен кїрделілігі де осымен айќындала тїспек. Јрбір ќоєамныѕ алдында тўрєан мјселелерге ќатысты оѕтайлы шешім, еѕ алдымен сол елдіѕ менталитетіне, дјстїрі мен мјдениетіне тјуелді. Онсыз јлеуметтік философияныѕ халыќ рухы мен игілігіне толыќтай ќызмет ете алмасы аныќ.