Фараби – ½лы философ

Фараби ¼зiнi» “Философияны ¾йрену ¾шiн ºажеттi шарттар жайлы трактат” деген е»бегiнде ежелгi ойшылдарынан бастап ¼зiне дейiнгi ¹алымдарды» ой-пiкiрлерiн сарапºа салады да, со»ында ¼з ойларын айтады. ±½ламаны» пiкiрiнше, ¹ылым мен философия адамы болу ¾шiн ºойылатын бiрiншi талап – адамны» жан тазалы¹ы, ар тазалы¹ы, б¾кiл адам¹а, ¼з халºына деген ºалтºысыз º½штарлы¹ы мен берiлгендiгi. Б½л шарт орындалма¹ан к¾нде адам философияны ¾йрене алмайды, деп к¼рсетедi Фараби. ±½лама ¼зiнi» “±ылымдарды» шы¹у туралы” трактатында таби¹атты» ¹ылымдарыны» шы¹у т¼ркiнiн, себептерiн ашып к¼рсетуге тырысады. Оны» пiкiрi бойынша , таби¹ат ¸уелде жаратºан бiр Алланы» º½дiреттi к¾шiнен пайда болып, одан былай ¼з алдына дербес за»дылыºтарымен ¼мiр с¾рдi ж¸не б¼тен еш н¸рсеге т¸уелдi болмайды. Жаратылысты», болмысты» т¾п негiзiнде субстанция, аксиденция жатыр. Оларды танып, бiлу-¹ылымдарды» шы¹уыны» ºайнар к¼зi. Субстанция ºазiргiше айтºанда , материя ½¹ымына жуыº келедi. Ал аксиденция – субстанцияны» т¾рлiше к¼рiнiсi.

°л-Фараби ¼зiнi» “²айырымды ºала т½р¹ындарыны» к¼зºарастары” атты кiтабында бiрºатар ºо¹амдыº, ¸леуметтiк, этикалыº м¸селелердi с¼з етедi. М½нда¹ы “ºàëà” деп отыр¹аны – мемлекет. ±алым б½л шы¹армасында мемлекеттi» пайда болуы, онда¹ы те»сiздiктi» ¼мiрге келуi, идеал ºала халºыны» моральдыº бейнесi, м½ндай ºала ¸кiмдерiне ºажеттi адамгершiлiк ºасиеттер, ¸рбiр адамны» баºытºа жетуi ¾шiн б¾кiл ºо¹ам болып, бiрiгiп тiршiлiк етуi керектiгi т.б. м¸селелер жайында¹ы ¼з пiкiрiн орта¹а салады. °бу Н¸сiрдi м¸ш¿¾р еткен ал¹ашºы е»бектерiнi» бiрi – “Ихса ал-улум уа-т-та¹риф би аграда¿а” (“±ылымды жiктеу ж¸не маºсатты айºындау”) деген туындысы. ´йткенi о¹ан дейiн осындай соны таºырыпºа кiтап жаз¹ан ешкiм болма¹ан. ±ылыммен ¸уестенгендер осы кiтапты басшылыººа алмай, б½л кiтапºа соºпай кете алмаушы едi. Оларды» ой-¼рiстерiн дамытуда атал¹ан е»бектi» атºар¹аны ½лан-¹айыр.

Орта ¹асырда ¼мiр с¾рген араб ¹алымы Ибн Аби Усайбианы» (1203-1270) айтуы бойынша, ¸л-Фарабидi» ¼ле» º½рылысын зерттеуге арнал¹ан “²алом фи аш шеьер ва ал-ºавофий” (“´ле» ж¸не ½йºас туралы с¼з”) деген шы¹армасы бол¹ан. °л-Фараби д¸уiрiнде ж¸не одан кейiнiрек ¼мiр с¾рген бiрºатар ¸дебиетшiлер б½л е»бектi поэзия таби¹атын зерттеуде те»десi жоº туынды деп жо¹ары ба¹ала¹аны м¸лiм. ´кiнiшке орай, ½лы ¹алымны» б½л шы¹армасы ¸зiрше табыл¹ан жоº.

Фараби е»бектерiнi» тiзiмiнде оны» “´ле» ыр¹а¹ы туралы”, “Ыр¹аº пен ¼ле» туралы с¼з” æ¸íå “Поэзия ¼нерiнi» негiздерi туралы трактат” деп аталатын зерттеулерi бол¹анын к¼рсетiледi.

Со»¹ы жылдары °л-Фарабидi» б½рын ¹ылым¹а белгiсiз болып келген аса º½нды бiр шы¹армасы Братислава (Чехославакия) университетiнi» кiтапханасынан табылды. Арабша жазыл¹ан б½л ¹ылыми е»бек “Китаб аш-шеьер” (“´ëå» êiòàáû”) деп аталады. Б½л шы¹арманы араб тiлiнен ¼збек тiлiне аударып, о¹ан ал¹ы с¼з, ¹ылыми т¾сiнiктер жазып, жеке кiтап етiп шы¹ар¹ан белгiлi ¼збек ¹алымы А.Ирисов болды.

°л-Фарабидi» “´ëå» êiòàáû” к¼лем жа¹ынан ша¹ын ¹ана туынды, оны тiптi кiтап емес, маºала деп ата¹ан ж¼н шы¹ар. М¾мкiн м½ны» ¼зi ал¹ашта к¼лемдi шы¹арма к¾йiнде жазыл¹ан болуы ыºтимал. Кейiнiрек белгiлi бiр себептер ¸серiмен кiтап к¼лемi ¸дейi ºысºартылып, бiзге тек тезис к¾йiнде жеткен болуы да ¹ажап емес.

Фарабидi» б½л зерттеуi жеке кiтап к¾йiнде саºталма¹ан. µлы ¹алымны» он екi б¼лiмнен т½ратын логика саласында¹ы кiтабыны» iшiне ºосылып, сонымен бiрге т¾птелген екен.

Фараби ¼зiнi» “´ле» кiтабын ” мынадай с¼здермен бастайды: “Бiз поэзиясымен хабардар бол¹ан к¼птеген халыºтар¹а ºара¹анда арабтар ¼з поэзиясында б¸йiттi» со»¹ы жа¹ына к¼бiрек м¸н бередi. Сол ¾шiн де араб б¸йiттерi белгiлi бiр ¼лшемдегi шектелген с¼здермен толыºтырылады ¸рi к¼ркемделедi, м½ны» ¼зi оларда сирек ºолданылатын яки к¼пшiлiкке м¸ш¿¾р бол¹ан с¼здердi пайдалану арºылы iске асады. Жо¹арыда атал¹ан б¸йiттердегi с¼здерден туындайтын м¸н-ма¹ына осы ¸»гiме болып отыр¹ан н¸рсе мен оºи¹алар¹а ½ºсайтын елiктеу болуы керек.

М½ндай жа¹дайда ºолданылатын с¼з тiркестерi ыр¹аºты, белгiлi бiр б¼лшектерге жiктелген болуы керек, тiптi онда¹ы ¸рбiр ритм, ыр¹аº, буын, бунаº саны да шектелiп т½руы шарт.

´ле»нi» ¸рбiр ритмiнде ºолданылатын с¼з б¼лшектерi т¸ртiбiнi» де ¼зiне лайыºты шекарасы болады.

´ле» шума¹ыны» ¸рбiр буын, буна¹ында¹ы ритм т¸ртiбi мен ¼зге шумаºта¹ы т¸ртiп ¼зара ¾ндесiп жатуы керек. Мiне, осы жо¹арыда айтыл¹ан шарттарды» орындалуы н¸тижесiнде, ¼ле»нi» ¸рбiр º½рамдас б¼лiгi оºыл¹ан кезде ¼зара бiр мезгiлде оºылады. °рi бiркелкi болып шы¹ады. °рбiр ыр¹аºта ºолданылатын б¸йiт с¼здерiнi» белгiлi бiр т¸ртiбi, шекарасы бар. М½нда б¸йiт с¼здерiнi» со»¹ы жа¹ы да шектелген: не дыбыстар д¸л ¼зiндегiдей яки оны дауыстап оºы¹анда те» келетiн с¼здер болуы керек.

Б¸йiттегi с¼здер де ¸»гiме не туралы айтылып жатºан болса, со¹ан ½ºсас етiп, бейнелi т¾рде айтылуы тиiс. Сонымен бiрге б¸йiттердi» бiр-бiрiне ¾ндес болуы да талап етiледi.

…Алайда грек шайыры Хомердi» (Гомер) етiстiк ºолдануына ºарасаº, ол ¼з жырларында ¼ле» жолдарында¹ы со»¹ы с¼здердi» с¸йкес келуiне м¸н бермейдi…”

Фараби осы е»бегiнде “б¸йiт с¼здерiнi» со»¹ы жа¹ы да шектелген” деген пiкiр айтºан. Оны» м¸нiсi: ¼ле»нi» со»ы бiрiншi тармаºта ºалай келген болса, екiншiсiнде де солай келуi керек деп т¾сiну ºажет. Б½л арада Фараби ¼зара ½йºасатын с¼здер туралы ¸»ãiìå ºîç¹àï îòûð¹àí ñèÿºòû. ¼йткенi м½ндай жа¹дайда тармаº со»ында¹ы ¸рiптер, дыбыстар ½дайы бiрдей болып келедi, ¸сiресе со»¹ы буындар солай болады.

Сонымен бiрге, Фараби “б¸йiттегi с¼здер де ¸»гiме не туралы айтылып жатºан болса, со¹ан ½ºсас етiп бейнелi т¾рде айтылуы тиiс” дейдi. Орта ¹асыр философтары таби¹атта¹ы ¸рбiр º½былысты» ¸серi ºо¹амдыº ¼мiрде де сол к¾йiнде ºайталанып, ¼з к¼рiнiсiн тауып отырады деп т¾сiнген. Сондыºтан таби¹ат пен ºо¹амдыº ¼мiрдегi º½былыстарды жырлаушы аºынды олар “Таби¹атºа елiктеушi” деп ата¹ан. Алайда б½л арада Фараби к¼ркем с¼з ¼нерiндегi ½ºсату-те»еу ж¼нiнде айтып отыр. Демек, сол ¼мiрдегi ¸рбiр оºи¹а тек те»еу жолымен, образ арºылы ¹ана оºырман¹а жетедi деген пiкiрдi ме»зеп айтып отыр.

°бу Насыр ¸л-Фараби ¼зiнi» “´ле» кiтабында” поэзияны» бiрºатар теориялыº м¸селелерiне – ¼ле»нi» композициялыº º½рылысына, шума¹ына, ¼лшемiне, ½йºасына, т.б. шолу жасай келiп, жырды» барлыº компоненттерi аºынны» айтайын деп отыр¹аны ой ж¾йесiне лайыº, орынды болу керек деген т¾йiн жасайды. Жаºсы ¼ле»де ºашанда басы артыº, о¹аш т½р¹ан шумаº, тармаº болмайтынын ескертедi.

“´ле» кiтабында” айтпаº бол¹ан басты пiкiрi – ¼ле»нi» iшкi м¸н-ма¹ынасы мен сыртºы т½л¹асы ¼зара ºабысып, логикалыº т½р¹ыдан ¾ндесiп т½руы тиiс. Поэзиялыº туындыны» ¸рбiр буыны, буна¹ы, ½йºасы, ¾нi, ¼лшемi бiр-бiрiмен ¾ндесiп, д¸лме-д¸л келiп жатºанда ¹ана ол оºырманны» ойынан шы¹ады. Дарынды шайыр º½дды шебер ½ста секiлдi. ²арапайым с¼здердi» ¼зiнен-аº та»¹ажайып ¼рнектер жасайды.

Фарабидi» ¸деби м½расын игеруде оны» кейiнгi кезде табыл¹ан “´ле» кiтабын” жан-жаºты зерттеп, оºып ¾йренудi» м¸нi зор.

°л-Фарабидi ¼ле» таби¹атын тере» зерттеушi ¹½лама-¹алым ретiнде танытатын шы¹армаларыны» бiрi – “´ле» ¼нерiнi» ºа¹идалары туралы трактат” болып табылады. М½ны Лондонда¹ы ¾ндi диуаны (Хиндиан офис) кiтапханасынан белгiлi шы¹ыстанушы-¹алым Артур Арбери 1937 жылы тапºан болатын. Б½л зерттеу Аристотельдi» “Поэтика” атты е»бегiнi» ыºпалымен жазыл¹аны белгiлi. °рине, “Поэтикада” с¼з болатын к¼не грек ¸дебиетiнi» жанрларымен, терминдерiмен, ¼ле» ¼лшемдерiмен т.б. жаºсы таныс болма¹ан адам¹а Фараби трактатын бiрден т¾сiнiп оºу ºиын.

Фараби поэтикада екi т¾рлi º½былыс бар деп бiледi. Оларды» бiрi – софистика, ал екiншiсi – елiктеу. ±алым б½л екеуi т¼ркiндес емес, ºайта олар бiр-бiрiне ºайшы келетiн ½¹ымдар, екеуiнi» м¾ддесi де екi т¾рлi екенiн ерекше атап к¼рсетедi: “Софист ты»даушы санасында болмыстан тыс, о¹ан ºайшы ºайда¹ы бiр елес ту¹ызады, сондыºтан ол бар н¸рсе бар жоº , жоº н¸рсе бар деп ойлайды, ал о¹ан ºарама-ºарсы елiктеушi ты»даушысына ¾йлесiмге орай ой т¾юге жетелейдi. О¹ан сезiм шарапатын тигiзедi”. Фараби ежелгi араб ж¸не парсы ¼ле»-жырларын зерттеушiлер б½л халыºтарды» поэзиясын сатира, поэтика, айтыс, комедия, газель, ж½мбаº, та¹ы басºалар¹а б¼летiнiн ескертедi.