правила на тат

Сүзләр авазлардан төзелә.

Авазларны әйтәбез һәм ишетәбез.

Язуда авазлар хәрефләр белән белдерелә.

Хәрефне язабыз һәм күрәбез.

Авазлар 2 төркемгә бүленә:сузык авазлар; тартык авазлар.

Татар телендә 9 сузык аваз бар: [ а ], [ ә], [э (е) ], [ и ], [ о ], [ ө ], [ у ], [ ү ], [ ы ].

Калын сузыклар: [ а ], [ у ], [ о ],[ ы ].

Нечкә сузыклар: [ ә ], [ ү ], [ ө ], [э (е) ], [ и ].

Парлы сузыклар: [ а-ә ], [ы- э (е)], [ о-ө ], [ у-ү ]. [ и ] авазының калын пары юк.

Саңгырау тартыкларның яңгыраулашуы.

[п], [к], [к] саңгырау тартыкларына беткән сүзләргә сузык аваз ялганса, ул авазлар [б], [г], [г] яңгырау тартык-ларына әйләнә:[мәктәп] -[мәктәбэбэз], [көрәк] -[көрәгэ],

[ къашыкъ] – [къашыгъы].

Ө хәрефе

Ө хәрефе сүзнең беренче иҗегендә генә языла.

Сүзнең беренче иҗегендә [ ө ] авазы килгәндә, икенче иҗектәге [ э ] авазы «ө»ләштереп әйтелә.

Языла – төрле, әйтелә - [төрлө]

О хәрефе

О хәрефе сүзнең беренче иҗегендә генә языла.

Сүзнең беренче иҗегендә [ о ] авазы килгәндә, икенче иҗектәге [ ы ] авазы «о»лаштырып әйтелә.

Языла – болын, әйтелә - [болон]

Э, е хәрефләре

Сүз башында э хәрефе, башка урыннарда е хәрефе языла: эшче, кеше.

Татар сүзләрендә э, е хәрефләре кыскарак әйтелә торган [э] авазын белдерәләр.[эшчэ],[кэшэ].

Рус сүзләрендә сузыбрак әйтелә торган [э] авазын белдерә.[этаж], [эстафэта].

Исеңдә тот! Маэмай,тәэсир, тәэмин.

Иҗек

Сүзләр иҗекләргә сузыкларга карап бүленә.Сүздә ничә сузык аваз булса, шулкадәр иҗек була.

Сүзләрне бер юлдан икенче юлга күчерү

Сүзләрне бер юлдан икенче юлга иҗекләп күчерелә: на-ратлык, нарат-лык.

Сүзләрне бер юлдан икенче юлга күчергәндә бер генә хәрефне бүлеп

калдырырга ярамый.

ъ, ь хәрефләре үзләреннән алда килгән хәрефтән аерып күчерелми: Мәрь-ям, вәгъ-дә.

В хәрефе

В хәрефе татар телендә 2 авазга ия булып йөри.

Татар һәм гарәп сүзләрендә в хәрефе [w] авазын белдерә: [аwыл], [wәсимә].

Рус теленнән кергән сүзләрдә в хәрефе рус телендәгечә әйтелә: завод, вагон.

Й хәрефе

Й хәрефе сүзләрнең башында, уртасында һәм ахырында килә: йомры, йөз, байлык, бабай.

Йо, йө кушылмалары сүз башында гына языла: йомран, йомгак, йөрү.

Е хәрефе

Е хәрефе сүз һәм иҗек башында [йы], [йэ] аваз кушылмаларын белдерә. Калын сүзләрдә ул калын укыла: [йыл], [йылгъа].

Нечкә сүзләрдә нечкә укыла:[бийэк], [йэгэт].

Я хәрефе

Я хәрефе [йа], [йә] аваз кушылма-ларына билге булып йөри. Калын сүзләрдә ул калын укыла: [йазу], [йакъа].

Нечкә сүзләрдә нечкә укыла: [йәшел], [йәрдәм].

Ю хәрефе

Ю хәрефе йу, йү аваз кушылма-ларын белдерә. Калын сүзләрдә ю калын укыла: [йулдаш], [йуан].

Нечкә сүзләрдә ю нечкә укыла: [йүкә], [йүэш].