Ойлар және ғылыми болжамдар

Ғылыми зерттеу процесінде келесі кезеңдерді атауға болады: ой туындысы; түсінік, пікір құрылымы, ғылыми болжамның жоғарылауы; ғылыми факторлардың қорытылуы, ғылыми болжамдар мен пікірлердің дұрыстығының дәлелі.

Ғылыми ой – барлық байланыс жиынтығының жете түсінбеу негізінде жасалатын тұжырымның, аралықсыз дәлелдеме оқиғаның түйсікті түсінігі. Ол бар біліммен негізделеді, бірақ бұрын ескерілмеген заңдылықтарды жасырады. Өзінің ерекшелігін ой ғылыми болжамнан табады.

Ғылыми болжам – зарттеу себебін туғызатын болжам.

Егар ғылыми болжам зерттелетін фактімен дәл келсе, оны ғылымда теория немесе заң деп атайды. Таным процесінде әрбір ғылыми болжам тексеріліп, нәтижесінде ғылыми болжам салдары бақыланатын құбылыспен сәйкес келетіні, берілген ғылыми болжамның басқа ғылыми болжамға қарама – қайшылық туғызбайтыны анықталады.

Жаңа деректердің жинақталуымен бір ғылыми болжам екіншімен, егер осы жаңа деректер ескі ғылыми болжаммен түсіндірілетін болса немесе қарама-қайшы келсе ғана ауыстырылады. Бұл жағдайда ескі ғылыми болжам түгел алынбайды, тек қана жөнделіп, нақтыланады. Нақтылау және жөндеу шарасынан ғылыми болжам заңға айналады.

Заң – керекті заңды дамуы келісілген құбылыстың ішкі мәнді байланысы. Заң құбылыс арасындағы немесе затты обьект қасиеттері арасындағы белгілі бір нақты байланысты білдіреді.

Тапқырлық жолымен табылған заң қисынды дәлелденгенде ғана ғылым болып есептеледі. Заң дәлелдемесіне ғылым дұрыс мойындалған және дәлелденетін пікірдің қисынды болатын пікірлерді қолданады.

Сирек жағдайда ғана дәллденетін қарама-қайшы пікірлер біркелкі болады. Мұндай жағдайда парадокстың ғылымға шығуы айтылады, оған логика дәлелдемесіндегі қателер немесе осы білім жүйесіндегі бастапқы пікірдің жалған екендігі дәлел.

Парадокс кең мағынада – қалыптасқан, көпшілік қабылдаған пікірмен айқын айырмашылықтағы бекіту.

Тар мағынада парадокс әрқайсысында сенімді дәлелдері бар, қарама-қарсы екі негіздеме.

Парадокстың қазіргі ғылыми дүние танудың сипатты түрі. Парадокс бар болғаны бар теорияның жалған екеніне, оның жетілу талаптарына куә екендігінде.

Парадокстың қазіргі ғылымда айқындалуы мен шешілуі әдеттегі құбылыс болды. Оның шешілуінің негізгі жолдары: дәлелдеу логикасындағы қателерді жою; білім жүйесіндегі бастапқы пікірді жетілдіру.

 

Теория

 

Ғылыми болжам шындық пен салыстыру және қайта жасау нәтижесінде теория болуы мүмкін.

Теория (латынша theoreo – қараймын, талқылаймын) – шындықтың жан-жақты түсіндірілуі, жалпыланған білім жүйесі. Теория шын болмыстың қайта туындауы, рухани және ойша бейнесі. Ол танымдық еңбек пен тәжірибе жалпыламасының нәтижесінде пайда болады. Бұл адам санасындағы жалпы тәжірибе.

Теория құрылымын заң, қағидалар, аксиома, пікірлер, ережелер, түсінік, категория және дәлелдер құрайды. Ғылыми теория қағидасында ойдың ең абстрактылы анықтамасы түсіндіріледі (білім жүйесінің бастапқы түрі).

Ғылыми теорияның бастапқы ережесі постулат немесе аксиома деп аталады.

Аксиома (постулат) – осы теорияда алғашқы, дәлелденбейтін, және алдын-ала бекітілген ережелер бойынша теория тұжырымдары, сөйлемдер қорытылады. Аксиомалар дәлелсіз ақиқат.

Теория жалпылама ғылыми танудың дамыған түрі. Ол тек негізгі заң білімін емес, соның негізінде дәлелдің түсініктемесін білдіреді.

Ойдың білместіктен білімге жылжуы әдіснамамен нұсқау алады.

Методология – болмыс түрленуі мен таным әдістері туралы филисофиялық оқу, дүниетаным қағидаларын таным қағидасына, тәжірибеге, ішкі шығармашылыққы қолдану.

Ғылыми, саяси, құқықтық, рухани, діни, эстетикалық сенім жиынтығына байланысты көзқарастың жалпы жүйесі идеалдық немесе материалдық сипатта болады.