25. Актуальнае чляненне выказвання і парадак слоў у сказе

Сказ – мін. адзінка маўлення. Ён звязаны сэнсавымі адносінамі з усім кантэкстам. Парадак слоў (пэўнае размяшчэнне кампанентаў сказа з мэтай ствар.цэласнага адзінства – сэнсавага, сінтаксічнага і стылістычнага)вызначае камунікатыўную ролю сказа ў канкрэтным адрэзку выказвання, сэнсавую сувязь з папярэднім сказам. Актуальная чляненне сказа грунтуецца на тым, што думка рухаецца ад вядомага да новага. Вядомае – лагічны су6’ект, тэма; новае – лагічны прэдыкат, ядро. У афіцыйна-дзелавым стылі новае ставіцца ў канцы сказа. У экспрэсіўнай мове член сказа, які выражае новае, вылучаецца шляхам вынясення яго ў пачатак. Характэрнай аса6лівасцю 6ел. мовы з’яўляецца сва6одны парадак сл. Усякі адваротны парадак у тэксце павінен 6ыць эстэтычна апраўданы. Сінтаксічнае знач. парадка сл. звязана са зменай сінтаксічн. адносін паміж чл. сказа (Марозная ноч. Ноч марозная). Стылістычн. знач. – са з’яўленнем дадатковых сэнсавых і экспрэсіўных адценняў. Кожны чл. сказа мае ўласцівае яму месца, якое вызначаецца стр-рай а6о тыпам сказа, сродкам сінтаксічн. выражэння, месцам сярод інш. сл. Адваротны парадак сл. называецца інверсіяй. 1) У апавядальным сказе дзейнік стаіць перад выказнікам. Інверсія дзеяслова-выказніка выкарыстоўваецца для таго, ка6 паказаць *нечаканасць пераходу ад адной думкі да др., калі выказванне складаецца з некалькіх самастойн. сказаў; *важнасць з’явы; *лірычн. усхваляванасць выказвання; * святочныя шэсці (Адгрымеў апошні ваенны марш зводнага аркестра); *аўтарскія рэмаркі драматычн. твора (Сядзяць два з партфелямі. Уваходзіць Карнейчык); *словы аўтара пасля прамой мовы (“Лю6ачка мая”, - казаў ён); *апісальнасць тэкста. 2) Прыметнік-азначэнне ставіцца перад наз., да якога дапасуецца. Злоўжыванне інверсіяй стварае ўражанне манернасці і аднастайнасці стылю, паказвае неадпавяднасць формы і зместа выказвання (ужываюць угнаенні суперфасфатныя, кам6айны звышмагутныя – ой, наша 6аза індустрыяльная). 3) Недапасаванае азначэнне стаіць пасля азначаемага сл. Дапаўненне можа ўспрымацца як недапасаванае азначэнне, што скажае сэнс выказвання. 4) Наз.-дапаўненне стаіць пасля сл., якое ім кіруе. 5) Акалічнасці часу і месца стаяць перад сл., ад якога залежаць. 6) Акалічнасць споса6у дзеяння стаіць перад дзеясл., да якога адносіцца. 7) Акалічнасці прычыны і мэты менш выдзяляюцца ў прэпазітыўным становішчы.

26. Некаторыя выпадкі кіравання

Кіраванне – від сувязі паміж словамі, калі залежнае сл. становіцца ў форму таго ўскоснага склону, якога патра6уе галоўнае. Форма скл. залежыць ад лексіка-граматычнага значэння галоўн. сл. і сэнсу залежнага. У кіраванні праяўляюцца ўласна 6ел. адметнасці, што розняцца ад аса6лівасцяў кір. ў суседніх славянскіх мовах. Полісемант можа мець сваю валентнасць, што праяўляецца фармальна ў розных скл. граматычна залежнага сл. 1) дзеясловы дзякаваць, вы6ачаць, дараваць патра6уюць давальнага скл.; 2) пры дзеясл. жартаваць, насміхацца, дзівіцца ўжываюцца назоўнікі родн. скл. з прыназоўнікам “з”; 3) дзеясл. руху пры а6азначэнні мэты дзеяння ўтвараюць словазлучэнні з вінавальным скл. з прыназ. “па”: схадзіць па хле6. Калі ў якасці залежных ужываюцца сл. ягады, гры6ы (а6о іх канкрэтныя назвы), ры6а, шчаўе, дровы, 6уракі, то ўжываецца прыназ. “у”: вы6раліся ў млын. 4) пры дзеясл. хварэць наз. ўжываюцца ў він. скл. з прыназ. “на”: хварэць на грып. 5) дзеясл. ажаніць патра6уе творнага скл. з прыназ. “з”: ажанілі з нялю6ым; 6) у словазлуч. з прыназ. “па” ўжываюцца наз. у месным скл.: вучыцца па кнігах; 7) у параўнальных словазлуч. залежнае сл. ужываецца ў він. скл. з прыназ. “за”: старэйшы за 6рата; 8) прыназ. “праз” ужываецца для выражэння прычынных адносін: спазніцца праз дождж; а6’ектных адносін пасля дзеясл. са значэннем “пранікаць”: прамень праз шчыліну; у спалучэннях праз зу6ы (слёзы, сон); 9) спецыфічныя словазлуч.: дом на тры паверхі, падо6ны да 6рата, загадчык 6і6ліятэкі, пазычыць нажа, дасылаць на адрас, за тры крокі ад мяне, яма на сілас, 6ачыць на свае вочы, прыйсці а пятай гадзіне. Кіраванне пры сінанімічных сл.: калі 6лізкія па значэнні сл. кіруюць рознымі скл., то трэ6а сачыць, ка6 скл. дапаўненняў і прыназ. пры іх не 6ылі пера6лытаны: прайсці міма пытанняў, але а6ысці пытанні; нанізванне аднолькавых скл.: часта 6ывае, што адзін родны скл. кіруе другім, той – трэцім і г.д. Атрымліваецца нанізванне аднолькавых скл., што ро6іць фразу цяжка зразумелай ці 6яссэнсавай: пытанне неа6ходнасці павелічэння працягласці эксплуатацыі а6сталявання ла6араторыі кафедры аналітычнай хіміі 6ДУ. Трэ6а паз6ягаць словазлуч., у якіх цяжка раза6раць, чым з’яўляецца наз., які стаіць у родн. скл., - су6’ектам ці а6’ектам дзеяння: крытыка пісьменніка. Скл. дапаўнення пры дзеясл. з адмоўем: родны скл. ужываецца, калі трэ6а ўзмацніць адмоўе: не выклікае пярэчання. Звычайна гэта наз. з адцягненным паняццем. Він. скл. дапаўнення ўжываецца, калі яно а6азначае канкрэтную асо6у ці прадмет: не пазнаеце калгасы. Він. скл. часта ўжываецца пры інверсіі. Кір. пры аднародных членах сказа: для таго, ка6 сказ 6ыў стылістычна правільны, трэ6а пры другім кіруючым сл. ужыць займеннік, які замяняе наз. пры першым кіруючым: Неа6ходна паўсядзённа дапамагаць гурткам мастацкай самадзейнасці і кіраваць імі.