Спосабы словаўтварэння тэрмінаў

Асноўнымі спосабамі словаўтварэння тэрмінаў з’яўляюцца:

1) лексіка-семантычны – тэрміналагізацыя значэнняў агульна-літаратурных слоў: плячо (частка тулава) і плячо (фінансавага рычага); шапка (галаўны ўбор) і шапка (дакумента);

2) сінтаксічны – спалучэнне слоў: бонусныя скідкі, дысперсія хвалі, зязюльчыны слёзкі, сегмент рынку;

3) марфемны:

– прэфіксальны – утварэнне новых слоў шляхам далучэння да ўтваральнай асновы прэфікса (найбольш частотныя прэфіксы – анты-, без-, гіпер-, дэ-, дыс-, -звыш-, контр-, экстра- і інш. – антымана-польны, звышпрыбытак, дэвальвацыя, контрмеры);

– прэфіксальна-суфіксальны – адначасовае далучэнне да ўтваральнай асновы прэфікса і суфікса (землеўладанне, падаходны, супрацоўнік, намеснік);

– суфіксальны – утварэне новых слоў шляхам далучэння да ўтваральнай асновы суфікса. Найбольш часта выкарыстоўваюцца суфіксы -аж-, -енн-, -к-, -ік-, -асць-, -ізм-, -іст-, -цыя і інш. (дрэнаж, кіраванне, праверка, фінансіст, гнуткасць, радыяцыя);

– нульсуфіксальны – утварэнне новых слоў шляхам адсячэння суфікса (абмераць – абмер; абмалаціць – абмалот, надрэзаць – надрэз);

4) аснова- і словаскладанне: землекарыстанне, тавараабарот, Інтэрнэт;

5) складанасуфіксальны – асноваскладанне з адначасовым далучэннем суфікса: ільнаводства, таваразнаўства, выдаткаёміс-тасць, траварэзка;

6) абрэвіяцыя – утварэнне складанаскарочаных слоў: перфакарта, ДАСТ (дзяржаўны агульны стандарт), УВП (унутраны валавы прадукт).

У склад лексічных сродкаў навуковага стылю ўваходзяць таксама прафесіяналізмы – гэта словы і выразы, уласцівыя мове прадстаўнікоў якой-небудзь прафесіі або сферы дзейнасці (дворнікі – у аўтамабілі; цэйтнот – недахоп часу на абдумванне чарговага ходу ў шахматах, шашках; збытавікі – гандлёвы персанал і інш.). Дзякуючы сваёй эмацыянальнай выразнасці прафесіяналізмы праз гутарковую мову пранікаюць у літаратурны ўжытак. У слоўніках прафесіяналізмы маюць памету спец. (спецыяльнае).

Лексічная група, на якой таксама трэба засяродзіць пільную ўвагу, – гэта словы-арганізатары, або сувязуючыя сродкі. Фармальна яны прадстаўлены злучнікамі і злучальнымі словамі, прыслоўямі, пабоч-нымі словамі і словазлучэннямі, няпэўна-асабовымі і безасабовымі сказамі. У адпаведнасці з іх функцыямі яны падзяляюцца на дзве катэгорыі.:

1) словы, якія ўводзяць у лагічны кантэкст;

2) словы, якія характарызуюць ступень аб’ектыўнасці інфармацыі.

Першая катэгорыя ажыццяўляе наступныя лагічныя аперацыі: сцвярджае прыведзеныя вышэй думкі (таму, гэта значыць, такім чынам, тым самым, у выніку гэтага, выходзіць, значыць і інш.); адмаўляе (аднак, але, тым не менш, з аднаго боку, у процілегласць гэтаму і інш); пашырае і ўводзіць новую інфармацыю (акрамя таго, у сваю чаргу, побач з гэтым, поруч, разам з тым, дарэчы, у гэтым выпадку); паказвае паслядоўнасць аргументацыі (па-першае, па-другое, вышэй, ніжэй, перш за ўсё, затым, далей, пасля таго, нарэшце, у рэшце рэшт).

Другая катэгорыя слоў канстатуе ступень аб’ектыўнасці інфарма-цыі. Напрыклад, нельга аб’ектыўна перадаць інфармацыю навуковага артыкула, ужываючы толькі дзеяслоў “гаварыць” (у гэтым артыкуле аўтар гаворыць пра...), бо гэты дзеяслоў называе адзін з відаў чалавечай дзейнасці. А каб дакладна і аб’ектыўна перадаць інфарма-цыю, трэба вызначыць усе адценні дзеяслова “гаварыць” (думаць, лічыць, сцвярджаць, абвяргаць, меркаваць, аналізаваць, вызначаць характарызаваць і г.д.).

У гэтую катэгорыю ўключаны і пабочныя словы, якія паказваюць:

1) ступень верагоднасці той ці іншай з’явы, факта, падзеі (напэўна, магчыма, верагодна, хутчэй за ўсё);

2) суб’ектыўнасць выкладзенай інфармацыі (на думку, на мой погляд, з майго пункту гледжання, мы лічым і г.д.);

3) спасылку на крыніцу інфармацыі (паводле слоў каго, паводле каго, услед за кім, згодна з кім (чым) і г.д.).

Функцыянальная роля слоў-арганізатараў надзвычайна важная, бо адсутнасць іх у маўленні ператварае адноснае выказванне ў абсалютнае, што прыводзіць да непаразумення і скажэння інфармацыі, пазбаўлення права іншых апанентаў або слухачоў мець свой пункт гледжання. Напрыклад, чалавек, які пры выказванні (вусным ці пісьмовым) не спасылаецца на крыніцу інфармацыі, а чужыя думкі ці ідэі выдае за свае, можа быць абвінавачаны ў плагіяцтве – прысваенні чужой працы. Чым больш спасылак на вядомыя аўтарытэты і крыніцы (часопісы, газеты, статыстычныя даныя і інш.) у навуковай працы, тым большая яе каштоўнасць і аўтарытэтнасць.

У гэтую ж катэгорыю ўваходзяць і так званыя словы-дамінанты – словы ці словазлучэнні, якія нясуць найбольшую сэнсавую нагрузку. Такая семантычная значнасць гэтых слоў (словазлучэнняў) робіць іх адначасова і словамі-арганізатарамі, бо семантычна яны служаць сродкам лагічнай сувязі паміж часткамі выказвання, абзацамі і тэкстам. (У Рэспубліцы Беларусь заканадаўча зацверджаны формы ўласнасці на зямлю. Дамінанта – “форма ўласнасці”).

Спецыфічнай уласцівасцю мовы навукі з’яўляецца наяўнасць штучных (дапаможных) моў: графікаў, малюнкаў, матэматычных, фізічных сімвалаў, назваў хімічных элементаў, матэматычных знакаў. Мова сімвалаў – адна з найбольш інфарматыўных моў навукі. Тэкст з аднаго боку, формулы, сімвалы, графічныя ілюстрацыі, фотаздымкі – з другога боку знаходзяцца ў пэўных узаемаадносінах і робяць тэкст больш інфарматыўным і дакладным.