Бел. мова

Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі

Навуковы стыль мае тры падстылі: уласна навуковы, навукова-папулярны і навукова-вучэбны.

Пры дапамозе ўласна навуковага падстылю спецыяліст звяртаецца да спецыяліста, г. зн да адрасата, які валодае не толькі навуковымі ведамі, але і мовай той або іншай навукі. Пры дапамозе навукова-папулярнага падстылю спецыяліст звяртаецца да неспецыяліста – асобе, які зусім не знаёмы з дадзенай навукай і яе мовай або знаёмаму ў недастатковай ступені. Мэта навукова-папулярнага падстылю заключаецца не толькі ў тым, каб паведаміць нейкія навуковыя звесткі, аднак і ў тым, каб зацікавіць чытача.

Ступень папулярызацыі залежыць ад узроўню навуковай дасведчанасці адрасата. Калі ён не мае элементарных ведаў у дадзенай галіне навукі, то ні строга сістэмны выклад, ні дакладныя доказы яму не толькі не дасяжныя, але і не патрэбныя. У такім выпадку фактар папулярызацыі будзе пераважаць, а ўласна навуковая інфармацыя адыдзе на другі план.

Навукова-папулярныя кнігі, артыкулы, лекцыі не толькі імкнуцца даступна выкласці матэрыял, але і зрабіць выклад жывым, займальным. З гэтай мэтай вузкаспецыяльная тэрміналогія выкарыстоўваецца ў мінімальнай колькасці і абавязкова тлумачыцца. Замест абстрактных формул даецца канкрэтны ілюстрацыйны матэрыял, выкарыстоўваюцца сродкі мастацкага і публіцыстычнага стылю, якія надаюць выкладу вобразнасць і эмацыянальнасць (параўнанні, эпітэты, метафары, словы з эмацыянальнай афарбоўкай).

Навукова-папулярны тэкст звычайна змяшчае адкрытыя аўтарскія ўключэнні, часта звернутыя непасрэдна да чытача і адзначаныя выкарыстаннем розных экспрэсіўных сродкаў мовы. Тут праяўляецца аўтарскае я, а мы носіць не абстрактны, а канкрэтны характар. З гэтай мэтай выкарыстоўваюцца розныя пытальныя канструкцыі, клічныя сказы, звароты. Сінтаксічны лад арыентаваны на «агучванне» (дыялагізацыю) паведамлення.

Такім чынам, навукова-папулярны падстыль у адрозненне ад уласна навуковага шырока выкарыстоўвае сродкі другіх функцыянальных стыляў. Суадносіны строга навуковых сродкаў перадачы інфармацыі і сродкаў папулярызацыі ў кожным канкрэтным тэксце вызначаюцца ўзроўнем навуковай дасведчанасці адрасата і жанрам.

Па сваіх адметных асаблівасцях навукова-вучэбны падстыль знаходзіцца паміж уласна навуковым і навукова-папулярным падстылямі: ён не такі «строгі», як першы, але і не такі «займальны», як другі. Да агульнай і асноўнай функцыі навуковага стылю дадаецца спецыфічная менавіта для гэтай яго разнавіднасці функцыя – актывізацыя лагічнага мыслення чытача (слухача).

У дадзеным выпадку спецыяліст таксама мае зносіны з неспецыялістам. Аднак гэта той неспецыяліст, які ўжо валодае (калі не ўлічваць самых пачатковых ступеняў адукацыі) пэўнымі навуковымі ведамі, дастатковымі для засваення новай навуковай інфармацыі, якая яму паведамляецца. Важным тут з’ўляецца тое, што інфармацыя для яго не займальнасць, якая выбіраецца па сваім гусце, а абавязковы кампанент той сумы ведаў, якая неабходна для атрымання адукацыі і набыцця спецыяльнасці. Калі ж гаварыць пра студэнтаў спецыяльных вучэбных устаноў, асабліва вышэйшых, то хоць яны і не з’яўляюцца спецыялістамі ў дадзенай галіне, аднак рыхтуюцца імі стаць. Вось чаму навукова-вучэбны стыль больш срогі, чым навукова-папулярны.

У той жа час аб’ём інфармацыі строга абмяжоўваецца вучэбнай праграмай, а сістэма доказаў павінна быць спрошчанай. Таму ў межах дадзенага падстылю разам са сродкамі ўласна навуковага выкладу выкарыстоўваюцца і такія, якія павінны зрабіць інфармацыю больш даступнай і палегчыць яе засваенне.

Ступень даступнасці залежыць ад узроўню падрыхтаванасці навучэнца, на якога разлічаны навуковы дапаможнік. Падручнікі для ВНУ па стылі выкладу набліжаюцца да ўласна навуковай літаратуры. Аднак у цэлым навукова-вучэбны падстыль намнога бліжэй да ўласна навуковага, чым навукова-папулярны.

Такім чынам, навуковы стыль, маючы тры падстылі, абслугоўвае адну з важных сфер чалавечай дзейнасці і грамадскай свядомасці – сферу навукі, а таксама звязаную з ёй сферу адукацыі і асветы.

Стылі	Сфера выкарыс-тання	Мэты зносін	Стылявыя рысы	Моўныя сродкі	Падстылі
Размоўны	Быт, сямейныя і сяброўскія зносіны	Абмен думкамі, інфармацыяй з блізкімі, знаёмымі людзьмі	Натуральнасць маўлення, эмацыяналь-насць, ацэначны характар, адсутнасць строгай лагічнасці	Бытавая лексіка, фразеалагізмы, экспрэсіўна-эмацыянальная лексіка; няпоўныя, пытальныя, пытальна-пабуджальныя і клічныя сказы	Размоўна-бытавы, размоўна-афіцыйны
Навуковы	Навука і тэхніка, вучэбны працэс	Паведаміць агульныя ці прыватныя істотныя прыкметы прадметаў, растлумачыць сутнасць з’явы, яе прычыны і інш.	Абстрактнасць, дакладнасць, аб’ектыўнасць і аргументава-насць	Агульнанавуко-выя і вузкаспе-цыяльныя тэрміны; аддзеяслоўныя і адпрыметнікавыя назоўнікі, наніз-ванне форм роднага склону, развітыя апавя-дальныя сказы, злучнікавая падпарадкаваль-ная сувязь	Уласна навуковы, навукова-вучэбны, навукова-папулярны
Афіцыйна-справавы	Афіцыйныя дакументы, канцылярская, юрыдычная і дыпламатыч-ная сферы	Інфармацый-ная, пабуджальная, рэгуляцыя афіцыйных зносін	Паслядоў-насць і дакладнасць выкладу, аб’ектыўнасць ацэнак, стандартыза-цыя, адсутнасць эмацыяналь-насці	Абстрактная, тэрміналагічная, спецыяльная лексіка, канцылярскія штампы, складаныя сказы	Уласна заканадаўчы, дыпламатыч-ны, адміністрацый-на-канцылярскі
Публіцыстычны	Палітыка-ідэалагічныя, грамадска-эканамічныя, культурныя, спартыўныя ды іншыя грамадскія зносіны	Інфармаваць, уздзейнічаць, фарміраваць грамадскую думку	Даходлівасць, эмацыяналь-насць, ацэначнасць і агульназразу-меласць	Ацэначная лексіка, грамадска-палітычная лексіка, метафарычнасць тэрмінаў, загадны лад дзеяслова	Газетна-пуб-ліцыстычны, радыё-журналісцкі, прамоўніцкі (агітацыйны)
Мастацкі	Духоўная сфера жыцця	Паведаміць і ўздзейнічаць на думкі і пачуцці чытача, эстэтычныя ўяўленні	Эмацыяналь-насць, экспрэсіў-насць, вобразнасць, стылістычная незамкнё-насць, індывідуаль-насць аўтара	Разнастайныя вобразна-выяўленчыя сродкі	Проза, паэзія, драматургія

АФІЦЫЙНА-ДЗЕЛАВЫ СТЫЛЬ

Афіцыйна-дзелавы стыль рэалізуецца амаль выключна ў пісьмовай форме, вуснымі могуць быць такія яго жанры, як даклады на дзелавых нарадах, выступленні на пасяджэннях, службовы дыялог. У дзелавой мове рэалізуецца дзве функцыі мовы – інфармацыйная (паведамленне) і валюнтатыўная (загад).

Адметнай рысай афіцыйна-дзелавога стылю з’яўляецца высокая ступень стандартызацыі, якая закранае, як форму дакумента, так і моўныя сродкі; індывідуальна-аўтарскія сродкі зведзены да мінімуму. Для стылю характэрна сцісласць, кампактнасць выкладання, частая абавязковасць формы. Для дзелавых тэкстаў уласцівы частыя паўторы адных і тых жа паняццяў. Стыль вызначаецца стылістычнай аднароднасцю і строгасцю, аб’ектыўнасцю, адсутнасцю эмацыянальнасці, суб’ектыўнай ацэначнасці і размоўнасці. Істотнай рысай лексікі данага стылю з’яўляецца яе замкнёнасць, шырокае выкарыстанне так званых канцылярскіх штампаў (канцылярызмаў, моўных штампаў).

Канцылярызмам прынята называць такую лексіка-фразеалагічную адзінку, якая ўзнаўляецца ў афіцыйна-дзелавым стылі і абазначае часта паўтаральныя сітуацыі або распаўсюджаныя паняцці. Моўныя штампы – словы і выразы з аслабленым лексічным значэннем і сцёртай экспрэсіўнасцю. У дачыненні да афіцыйна-дзелавога стылю канцылярызмы разглядаюцца як неабходная прыналежнасць. Тут яны ўжываюцца з мэтай лагічнага і тэрміналагічнага ўдакладнення, надаюць мове катэгарычнасць, недвухсэнсоўнасць, афіцыйнасць, робяць мову эканомнай. Акрэсленасць, лаканізм такіх выразаў у дзелавой перапісцы дапамагае хутка і дакладна перадаваць і ўспрымаць неабходную інфармацыю (дырэктару фабрыкі спадару …; дзякуем за своечасовы адказ і г.д.). Аднак ужыванне канцылярызмаў у іншых стылях павінна быць абмежавана, толькі ў пэўных эстэтычных мэтах. Дрэнна гучыць фраза з публіцыстычнага тэксту: Добрае мы арганізавалі мерапрыемства – расклалі вогнішча, пелі песні, танцавалі. Гэта сведчанне нізкай культуры аўтара. Дрэннае ўражанне пакідаюць і няўдала складзеныя дакументы.

На лексічным узроўні вылучаюцца спецыфічныя для афіцыйна-дзелавога стылю тэматычныя групы:

1. Назвы асоб па іх функцыі ў афіцыйна-дзелавых адносінах: ісцец, сведка, арандатар.

2. Назвы дакументаў: загад, паведамленне, тэлефанаграма.

3. Абазначэнні частак дакумента, разнастайных дзеянняў асоб, службовых працэдур па ўзгадненню і зацвярджэнню: парадак дня, прысутнічалі, не пярэчу.

4. Словы-канцылярызмы, што па-за межамі афіцыйна-дзелавога стылю не ўжываюцца: вышэйпамянёны, ніжэйпададзены, прад’віцель.

5. Архаічная, устарэлая лексіка, якая актыўна ўжываецца ў дыпламатычных зносінах: Яго правасхадзіцэльства, Яго Высокасць, пані.

Сярод марфалагічных асаблівасцей адзначаецца высокая частотнасць іменных часцін мовы, перш за ўсё назоўнікаў. Яны могуць уваходзіць ва ўстойлівыя спалучэнні (размеркаванне абавязкаў, уручэнне ўзнагарод), ужываюцца з прэфіксам не-: незварот, невыкананне. Назоўнікі, якія абазначаюць пасаду ці званне, звычайна выкарыстоўваюцца ў форме мужчынскага роду: доктар філ. навук Пятрова, фельчар Іванова. Часта ўжываюцца складаныя адыменныя прыназоўнікі: у мэтах, у адпаведнасці. Нярэдкія выпадкі выкарыстання дзеясловаў залежнага стану.

Афіцыйна-дзелавы стыль вылучаецца пашыранасцю інфінітываў. Гэта звязана з мэтавай устаноўкай большасці дакументаў. Рэдка выкарыстоўваюцца выклічнікі, займеннікі 1 і 2 асоб, асабовыя дзеясловы (1 і 2 асобы).

Сінтаксіс характарызуецца кніжнасцю, строгасцю. Сказы поўныя, апавядальныя, двухсастаўныя. Пашыраны складаныя канструкцыі, таму што просты сказ не можа ў поўным аб’ёме адлюстраваць паслядоўнасць фактаў. Парадак слоў прамы. Сказы характарызуюцца таксама наяўнасцю аднародных членаў, адасобленых груп, пабочных і ўстаўных канструкцый.

Такім чынам, афіцыйна-дзелавы стыль абслугоўвае ў грамадстве сферу афіцыйных зносін. Ён уяўляе сабой замкнёную сістэму моўных сродкаў, якія выконваюць дзве асноўныя функцыі – інфармацыі і ўздзеяння.