Жанболат. Агроэкология реферат

Жоспар:

1.Кіріспе

2. Негізгі бөлім

1.Ауыспалы егіс туралы жалпы түсінік және оған қойылатын талаптар.

2. А.ш. дақылдарының алмасу себептері.

3.Ұйымдастыру - экономикалық себептер.

4.Пайдаланылған әдебиеттер.

1.Егіншілікте қолданылатын агротехникалық шаралардың ішінде ауыспалы егістің алатын орны ерекше.

Ауыспалы егіс дегеніміз танаптардағы ауыл шаруашылық дақылдары мен парды ғылыми ұсыныстарға сүйене отырып ауыстырып отыру. Дақылды жылда бір жерге себе берсе, оның өнімі бірте – бірте төмендейді екен. Көп жағдайда танапқа тыңайтқыштар берілсе де бұл төмендеу тоқтамайды. Өнімді төмендетпеудің бірден – бір жолы ғылыми деректерге сүйнене отырып, дақылдардың орнын ауыстырып тұру керек екенін тәжірибе көрсетіп отыр.

Шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы дегеніміз әр түрлі ауылшаруашылық дақылдары мен парлар көлемінің жалпы егіс көлеміне пайызбен алынған арақатынасы.

Шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы негізінен оның өркендеу бағытына, жер көлеміне, алдына қойған мақсатына тікелей байланысты.

Ауыспалы егіс өндірістік маңызы бар бірнеше міндеттерді шешуге тиісті:

• ауыспалы егіс шаруашылықтың барлық жер көлеміне құрылуы қажет және ол жерлерді тиімді пайдалануға мүмкіндік беруі керек.

• топрақтың құналылығын арттыруға, сөйтіп ауылшаруашылық дақылдарының өнімін жоғарылатуға тиісті.

• шаруашылықтағы барлық техникаларды, ауыл шаруашылығы машиналары мен құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызуы шарт.

• топырақты жел және су эрозияларыынан қорғауға тиіс.

• топырақты арамшөптерден, зиянды жәндіктер мен ауру қоздырғыштардан тазартуға, яғни танаптың фитосанитарлық жағдайын жақсартуға жол ашу керек. Міне, осы міндеттер орындалғанда ғана ауыспалы егістер шаруашылыққа пайдалы болады.

Бір танапта ұзақ уақыт өсірілетін ауылшаруашылық дақылын үзіліссіз себілетін дақыл деп атайды.

Дақылды жылда бір танапқа себе берсе, оның өнімі азаяды, тіпті тыңайтқыштар жеткілікті мөлшерде бірлесе де өнімнің төмендеуі тоқталмайды. Мұны көптеген ғылыми-зерттеу мекемелерінің жүргізген жұмыстарының нәтижелері айқын көрсетіп отыр. Мысалы, Англияның Ротамстед тәжірибе станциясының жүз жылдан астам уақыт жүргізген зерттеулерінің нәтижесі күздік бидайды бір танаапқа үзіліссіз сепкенде оның түсімі екі еседен артық төмендейтіні дәлелденген.

Дәнді дақылдарды бір орнында үзіліссіз сепкенде олардың өнімділігі орташа есеппен алғанда 1,5-2,0 есе кемиді.

Танапта бір дақылды үзіліссіз себу тек дәнді дақылдардың ғана емес, сондай-ақ отамалы дақылдарында түсімін азаятындығы іс жүзінде дәлелденіп отыр. Мысал ретінде Өзбекстандағы Ақ-Қабақ тәжірибе станциясының зерттеу нәтижелерін келтіруге болады. Оның 1937 жылдан бастап жүргізген тәжірибелерінің нәтижесі бойынша мақтаны бір орында көп жыл бойы үзіліссіз сепкенде, оның өнімі үш еседен аса төмендеген.

Егер шаруашылықта бір ғана дақыл өсірілетін болса, оны монокультура дейді. Қазіргі уақытта жекеменшік шаруашылықтарында бір ғана дақыл өсіруді дағды қылып жүр, бұл өндіріске монокультура кеңінен кірді деген сөз.

Егіншілікте дақылдарды қайталап себу жиі кездеседі. Бір танапта ауыспалы егістің айналу кезеңінен кем уақытта өсірілетін ауыл шаруашылық дақылын қайталанып себілетін дақылдар дейді.

Ауыспалы егіс айналымы деп оның нобайына сәйкес барлық дақылдар мен пардың әр бір танапта болып өз орнына қайтып келу мерзімін айтады. Мысалы, үш танапты ауыспалы егістің айналымы үш жылда, бес танаптынікі бес жылда бітеді, ал дақылдар мен пардың жыл сайын танаптарда ауысып тұру жоспарын ауыспалы егістің айналым кестесі деп атайды.

Барлық ауылшаруашылық дақылдарын қайталанып себуге төзімділігі жөнінен үш топқа бөлуге болады. Біріншісі – қайталап себуді жақсы көретін дақылдар (мақта, картоп). Оларды бір орынға бірнеше жыл қатарынан себуге немесе отырғызуға болады. Одан өнім түсімі онша төмендей қоймайды.

Бірнеше ауылшаруашылық дақылдарын бөлек-бөлек өсіретін ауыспалы егіс танабын құрама танап деп атайды. Екінші топты қайталап себуді орташа көтеретін дақылдар құрайды (дәнді масақты дақылдар), ал үшінші топқа қайталап себуді нашар көтеретін, немесе тіпті көтермейтін дақылдарды жатқызуға болады (күнбағыс, зығыр және басқалар).

Ауыспалы егістің алмасуынан уақытша шығарылған танапты шықпа танап дейді. Әдетте шықпа танапқа көпжылдық шөп егілген танап қалдырылады. Мысалы, жоңышқа егілген танап 4-5 жыл ауыспалы егістен шығарылып тасталады. Бұл мерзімі өтіп, жер тыңайғаннан кейін шөп танабы ауыспалы егіске қайтадан енгізіледі де, оның орнына басқа бір танапқа жоңышқа себіліп ауыспалы егістен шығарылады.

Ауыспалы егістегі алмасу тәртібі бойынша берілген ауыл шаруашылық дақылдары мен парлардың тізбегін ауыспалы егіс нобайы (схемасы), ал 2-3 әр түрлі дақылдардан, оның ішінде пардан, тұратын ауыспалы егістің бір бөлігін оның буыны деп атайды. Ауыспалы егіс бір, екі және үш буындардан тұруы мүмкін. Ауыспалы егістің пар, отамалы, шөп буындары болады.

2. Дақылдардың алмасу себептері Танапқа бір дақылды жыл сайын себе берсе топырақтың құнарлылығы мен ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімі төмендей беретінін дихандар ертеден білген. Жаратылыстану ғылымы дамыған сайын оқымыстылар бұл процестің себептері жөнінде әр түрлі болжаулар айта бастаған. Мысалы, швейцар ботанигі Декандольдің пікірі бойынша өсімдіктер топырақтан өзіне керекті және қажет емес заттарды бірдей сіңіріп алады да, соңғысын қайтадан бөліп шығарады, ол топырақта жиналып, келесі жылы сол жерге осы дақыл қайта себілген кезде өзі бөліп шығарған зиянды заттардан зардап шегеді, оның түсімі төмендейді. Бұл дақылдың бөліп шығарған заттары олар үшін ғана зиянды, басқа дақылға залалы жоқ, олардың өнімі төмендемейді, кейде тіпті жоғарылайды, сондықтан дақылдарды алмастырып себу керек деген пікір айтқан болатын.

Француз химигі Пьер Жозеф өсімдіктер топыраққа органикалық заттарды бөліп шығарады, олар танапта жиналып қайталап себілген осы өсімдікке зиянын тигізеді деген. Өсімдіктің тек минералдық заттарды ғана сіңіре алатыны анықталғаннан кейін неміс ғалымы Ю.Либих барлық ауылшаруашылық дақылдарын топырақтан алатын коректік элементтерді пайдалануына байланысты үш топқа бөлді. Олар азотты, фосфорды және калийді көп пайдаланатын өсімдіктер. Қоректік элементтер қорын, топырақта біржақты азайтпау, немесе көбейтіп алмас үшін ауылшаруашылық дақылдарын алмастырып себу керек деген тұжырым жасады, басқа сөзбен айтқанда ауыспалы егісті енгізу және игеру керек деді.

Орыс оқымыстылары Ротмистров (1910 ж) және Модестов (1915 ж) өсімдіктердің тамыр жүйесін алмастыру теориясын жасады, яғни тамырлары терең және таяз, жан-жаққа жайылып және жинақы өсетін өсімдіктерді алмастырып себу керек деген пікір айтты.

Академик В.Р.Вильямс және басқалары біржылдық дәнді дақылдарды үзіліссіз сепкенде олардың өнімінің төмендеуін топырақтың физикалық қасиеттерінің, әсіресе оның құрылымының, нашарлауына байланысты деп түсіндірді.

Дақылдарды үзіліссіз ауыстырмай сепкенде топырақ құнарлылығының төмендеуі және ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімінің кемуі жөнінде ғылымда біріне-бір қарама-қарсы осындай талас пікірлер пайда болды. Ол пікірлердің кемшілігі - оқымыстылар бұл мәселені біржақты қарап, әр тұрғыдан дәлелдеді. Осыны ескере отырып және өзі зерттеу жұмыстарын жүргізіп академик Д.Н.Прянишников дақылдардың алмасу себептерін 4 топқа бөлді.

Бірінші топ - өсімдіктердің коректенуіне байланысты химиялық себептер. Дақылдар өсу барысында топырақтан коректік заттарды әр түрлі мөлшерде сіңіреді. Мысалы, бидай, арпа сияқты дәнді масақты дақылдар азот пен фосфорды көбірек, калийді азырақ сіңіреді, ал қант қызылшасы, күнбағыс, картоп сияқты отамалы дақылдар керісінше топырақтан азот пен фосфорға қарағанда калийді көбірек алады. Осы тұрғыдан алып қарағанда танапқа ылғи дәнді дақылдарды еге берсек, азот пен фосфордың мөлшері жылдан жылға азая береді де, ал калий топырақта көбірек жиналады. Сөйтіп, коректік заттардың бастапқы арақатынасы, яғни теңгерімі бұзылады.

Қант қызылшасын, күнбағысты, картопты алмастырмай бір жерге еге бергенде жылдан жылға калий басқа коректік заттарға қарағанда көбірек азайып, топырақтағы коректік заттар біржақты жұмсалынып, олардың қалыпты арақатынасы бұзылады. Керісінше, дәнді масақты дақылдар мен техникалық дақылдарды ауыстырып еккен уақытта топырақтағы коректік заттар тең жұмсалып, ұзақ жылдар бойы жақсы өнім алуға мүмкіндік туады.

Бұршақ тұқымдас дақылдар тамырында өмір сүретін түйнек бактерияларының көмегімен ауадағы бос азотты сіңіре алады, сөйтіп топырақтағы азот қорын көбейтеді. Бұл ретте, әсіресе бұршақ тұқымдас көпжылдық шөптердің, оның ішінде жоңышқаның алатын орны ерекше. Ол әр гектарға өзінен кейін 60 кг ға дейін азот қалдырады. Егер осы бұршақ тұқымдас дақылдарынан кейін азотты қажет ететін басқа дақылдармен алмастырса, онда әлгі жиналған азот қорын осы ауыл шарашылығы дақылдары тиімді пайдаланып, коректік заттардың тапшылығы болмай, сөйтіп олардан алынатын өнім мөлшері артар еді.

Дақылдардың түріне қарай олардың тамыр жүйелері де әр түрлі болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдар шашақ тамырлы болып келеді де, олардың тамырлары көбіне 40-50 см тереңдікке дейін ғана тарайды. Қызылша, күнбағыс сияқты дақылдардың тамыры 3 метр тередікке дейін, ал жоңышқаның тамыры 5-6 метрге дейін кетеді. Аталған дақылдарды кезектестіріп сепкенде топырақтың тек бетіне жақын маңдағы коректік заттар ғана пйдаланып қойылмай, сонымен бірге тереңде жатқан коректік заттар да іске асады.

Кейбір дақылдардың (қарақұмық, бөрібұршақ) тамыры топырақтағы нашар еритін фосфордың өсімдіктер оңай сіңіре алатын жылжымалы түріне айналыуына әсер етеді. Бұл өсімдіктерден кейін топырақта басқа ауылшаруашылық дақылдары мен орман себінділері жеңіл сіңіре алатын фосфор көп қалады да, олардан кейін егілген дақылдардың коректенуі жақсарады.

Егер ауылшаруашылық дақылдары мен орман себінділері алмастырылмай бір танапта себіле берсе, яғни ауыспалы егіс болмаса, онда бір жағдайда топырақтағы коректік заттардың қоры азайып, екінші жағдайда көбейеді. Бұл екі жағдайда өсімдікке кері әсер көрсетеді. Осындай қолайсыз жағдайлар болмау үшін ауыспалы егіс қолданып, өсімдіктердің коректенуін жақсартуды химиялық себептер дейді.

Екінші топ – физикалық себептер. Әр түрлі ауылшаруашылық дақылдары топырақтың физикалық қасиеттеріне (құрылымы, құрамы, көлемдік салмағы және тағы басқа) әр түрлі әсер етеді. Көпжылдық шөптер топырақ құрылымын жақсартады. Топырақтың физикалық қасиеттері органикалық тыңайтқыштар қолдануда жақсартады.

Топырақ өңдеу жүйесінің де оның физикалық қасиеттеріне әсері бар. Мысалы, топырақты жиі өңдеп тұруды қажет ететін қызылша, мақта, тамыржемісті отамалы дақылдарды немесе себінділерді бір орынға жылма-жыл еге берсек, топырақтың құрылымдық түйіршіктерінің көбісі трактор дөңгелегінің, жер өңдейтін машиналар мен құралдардың әсерінен үгітіліп және нығыздалып топырақтың физикалық қасиеті нашарлайды. Яғни, топырақ түйіршіктері ұлпаға айналады да, эрозия құбылысына ұшырайды және мұндай топырақтар суды жөнді сіңірмейді. Су тисе болды топырақ беті былжырап, кепкен уақытта қабыршықтанып қатып қалады. Оларды өсімдіктердің өркендері бұзып, жер бетіне шыға алмайды. Сондай-ақ, өсімдік тамырына оттегінің баруы қиындайды, оның өсуі нашарлайды, дақылдар әр түрлі ауруларға ұшырайды. Топырақтың физиклық қасиеттері (құрылымы, құрылысы, тығыздығы) нашарласа, оның ылғалдық және ауа режимдері бұзылады, яғни өсімдіктерге қолайсыз жағдай туады. Міне, осы келтірілген себептердің әсерінен өсірілетін дақылдардың өнімі төмендейді. Осындай қолайсыз жағдайды болдырмау үшін ауылшаруашылық дақылдарын алмастырып тұру, яғни ауыспалы егісті қолдану керек.

Биологиялық себептер өсімдіктер мен орман себінділерінің зиянды жәндіктеріне, ауру қоздырғышарына және танап пен көшеттіктің арамшөппен ластануына байланысты.

Ауылшаруашылық дақылдарымен бірлесіп танаптарда алуан түрлі арамшөптер өседі. Олардың арасында жарық, ылғал, коректік заттар үшін бәсекелестік болады, яғни күрес жүреді. Ауылшаруашылық дақылдарының арамшөптермен бәсекелесу мүмкіндігі әр түрлі. Мысалы, көпжылдық шөптер мен күздік бидайдың бәсекелестік мүмкіндігі жоғары, арпа, сұлы, жүгерінікі-орташа, ал жаздық бидай, картоп сияқты дақылдардікі – нашар.

Әр ауылшаруашылық дақылдарына тән өздерінің ауру қоздырғыштары мен зиянкес жәндіктері бар. Танапқа бір дақылды еге берген жағдайда бұл оның зиянкестері көбейеді, ауруға шалдығуы жиілейді және арамшөптер де жылдан жылға көбейе түседі. Мұның себебін былай түсіндіруге болады. Ауылшаруашылық зиянкестерінің кейбіреулері дақылдардың бір түрімен, немесе соған жақын түрлерімен, не бір туыстыққа жататын өсімдіктермен ғана коректенеді. Танапқа бір дақылды үзіліссіз егу кезінде сол зиянкестерге жақсы жағдай туады да, олардың саны жылдан жылға көбейе түседі, соған орай бұлардан келетін зиян да арта береді. Мысалы, республикадағы қант қызылшасының соңғы жылдары өнімінің күрт төмендеуі зиянкестер мен аурулардың зардабынан болды. Қызылша немотодасы деп аталатын зиянкес қант қызылшасының тамырына жабысып, оның шырынын сорып тіршілік етеді. Ол қызылшаны бір танапқа жыл сайын еккенде топырақта көбейе береді де, ақыры қызылша тамырын өсірмей тастайды. Бұл зиянкестің дәнді масақты дақылдарға, жүгеріге, картопқа, көпжылдық шөптерге ешқандай зияны жоқ. Олармен коректене алмайды да, сондықтан осы дақылдар егілген жерде жыл өткен сайын жойыла бастайды, сөйтіп бірнеше жылдан соң құрып бітеді. Сонымен қатар қант қызылшасының тамыр шірігі ауруы көбейіп кетеді, себебі өндірісте ауыспалы егіс қолданылмайды. Осы себептердің зардабынан аталған дақылдың өнімі мен қанттылығы төмендейді.

Картоптың ең қауіпті зиянкесі колорад қоңызы. Егер бұл дақылды бір орынға ауыстырмай үзіліссіз бірнеше жыл отырғызса, онда аталған зиянкес мүлдем көбейіп жоғары өнім алуға мүмкіндік бермейді. Сондай-ақ, картопты ауыстырмай бір жерге отырғыза беру оны фитофтор ауруына шалдықтырады.

Дәнді масақты дақылдарды бір танапқа үзіліссіз ауыстырмай себу олардың тат, қаракүйе ауруларының, сұр көбелек зиянкесінің кең тарауына жол ашады.

Бір орынға ауыстырмай себе берсе тек жоғарыда аталған дақылдар емес, басқада өсімідктер ауруға шалдығып, зиянкестерден зардап шегеді. Мысалы, қырыққабатты үнемі бір орынға себу кила ауруының дамуына апарып соқса, ал мақта - солдырма ауруына, зығыр - фузариоз, күнбағыс - жалған ұнтақ ауруларына шалдығады.

Арамшөптер басым өскен жағдайда мәдени өсімдіктерді көлеңкелеп, оларға жарықты аз түсіреді, сондықтан фотосинтез процесі нашарлайды, сол себепті органикалық өнім күрт төмендейді.

Мысалы, жаздық дақылдар үнемі қайталап егілген жерде жаздық арамшөптерге жақсы жағдай туып, олардың саны өсе береді. Ал, сол жерге күздік бидай, әсіресе күздік қарабидай егілсе, жаздық арамшөптер күрт азаяды, себебі күздік дақылдар қыркүйек айында егіледі, олар қысқа дейін тамырланып түптеніп кетеді де, көктемде ерте көктеп жаздық арамшөптерден бұрын жетіліп, оларды өздерінің көлеңкесінде қалдырады. қалған арамшөптер жөнді өсіп-жетіле алмай, көбінесе өліп қалады.

Ал күздік бидай бір жерге қайталанып егіле берсе, онда күзде өсетін арамшөптерге қолайлы жағдай жасалады. Күзде өсетін арамшөптер күздік бидаймен бірге өніп шығады да, өсіп жетілуі жөнінен бидайдан қалмайды. Бидай пісіп ораққа ілінгенше арамшөптер дәнін төгіп үлгереді, ал келесі жылы олар бұл жерде бірнеше есе көбейеді. Күздік бидайды бір танапқа қайталап сепкен сайын күзде өніп шығатын арамшөптердің саны арта береді. Бұл арамшөптерді осы жерге жаздық дақылдар егіп қана құртуға болады. Ол үшін көктемде жаздық дақыл егілер алдында бұл танапты жақсылап культивациялау керек. Сол культивациялау кезінде күзде өніп шыққан арамшөптер оталып құрып бітеді. Сөйтіп, күздік пен жаздық дақылдарды ауыстыра отырып, арамшөптердің санын күрт азайтуға болады.

Отамалы дақылдар дәнді масақты дақылдарға қарағанда арамшөптерді әлдеқайда көп жояды, себебі вегетация кезінде олардың қатараралықтары бірнеше рет культивацияланып, арамшөптер қырқылады, яғни отамалы дақылдар арамшөптермен күрестің тиімді шараларының бірі.

Күнбағыс, темекі сияқты дақылдарды бір жерге еге берсе, бұл танапта күнбағыс пен темекіні сорып күн көретін карантиндік арамшөп сұңғыла қаптап кетеді. Бұл паразит арамшөппен күресудің басты тәсілі – ауыспалы егісті қолдану. Аталған арамшөп дәнді дақылдар арқылы өмір сүре алмайды да, 6-7 жылда топырақтағы тұқымдары құрып бітеді.

Танаптардың арамшөптермен ластануы онда себілген дақылдардың жинау мерзіміне байланысты. Вегетациялық кезеңі қысқа дақылдар танапты ерте босатады, сондықтан топырақты уақытылы және сапалы өңдеу арамшөптердің азаюына жәрдемдеседі. Біржылдық шөптер және пішен үшін ерте шабылатын дақылдар да танаптың арамшөптен тазалануына жағдай туғызады, себебі оларды шапқанда арамшөптер бірге қырқылады, сондықтан гүлдеп үлгермейді, яғни келер жылы тұқым бермейді, осының арқасында танаптар арамшөптерден тазаланады.

Ауыспалы егістерде жайқатарлап жаппай егілетін дәнді масақты дақылдарды кеңқатарлы отамалы дақылдармен, немесе пармен ауыстырып отыру танаптағы арамшөптердің азаюына септігін тигізеді.

3.Ұйымдастыру - экномикалық себептер. Ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге керекті еңбек мөлшері мен оның уақытына, жұмсалатын қаржыға тікелей байланысты.

Өсірілетін дақылдар мен олардың арақатынасы шаруашылықтың мамандандырылуына байланысты. Осыған орай оның егіс көлемінің құрылымы анықталады.

Ауыспалы егіс игерілген жағдайда шаруашылықта жерді тиімді, әрі өнімді пайдалануға мүмкіндік туады және техника мен жұмыс күші жыл маусымында біркелкі пайдаланылады.

Егер ауыспалы егісте бір мезгілде пісетін дәнді дақылдар басым болса, онда егін себер және жинар кезінде техника, жанар-жағар майлар және басқа материалдар көп қажет, яғни қарбаластық туады, ал қалған уақыттарда босаңшылық болады. Сондықтан, ауыспалы егіс құрамында себу және жинау кезеңі бір мезгілде болмайтын әр түрлі дақылдар (ерте және кеш пісетін дәнді дақылдар, отамалы дақылдар, біржылдық және көпжылдық шөптер) болғаны жөн. Бұл техниканы, жұмыс күшін маусым бойы біркелкі пайдалануға мүмкіндік береді.

Сонымен ауыспалы егіс нобайын құрастыру үшін дақылдардың құрамын таңдағанда тек қана аз еңбек жұмсап, техниканы және басқа жабдықтарды ұтымды пайдалану жағын ойластыру керек. Міне, осыны ұйымдастыру себептері дейді.

Ауыспалы егіске агротехникалық баға бергенде ең бірінші алынатын өнім мөлшеріне көңіл аударылады. Ал, экономикалық тұрғыдан алғанда өнімнің мөлшерін ғана емес, оның сапасын, жұмсалған еңбек пен қаржыны да есептеу керек. Егер, аз қаржы мен еңбек жұмсап әр гектардан өзіндік құны төмен және сапалы өнім алсақ, сонда ғана ауыспалы егіс шаруашылыққа экономикалық жағынан тиімді болады.

Пайдаланылған әдебиеттер.

Пайдаланылған әдебиеттер.

1.Тұрарбеков А.Т., Агроэкология 2004

2. Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005

3. Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006