Коммерциялык емес акциоверлж когамы

-—"-¹ ■"■■■ ~*™"

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖОНЕ БАИЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

электрмеа кафедрасы

орындарынжабдыктау

ЭЛЕКТРМЕХАНИКАСЫ ЖЭНЕ ЭЛЕКТР ТЕХНИКАЛЫК, ЖАБДЫКТАР

050718 - Электроэнергетика мамандыгыныц барльщ оку ерзн1д студенттер! дэр1стер жвнагы

. ■

Алматы 2007

К;¥РАС1ЫРУШЫЛАР: Н.А. Туканова. Г.С. Жунусош. Электр механикасы жэне электр техникалык жабдыктар. 050718 - Электр энергетика мамандыгыньщ барлык оку турлершщ студенттер! ушш дэрютер жинагы. - Алматы: АЭжБИ, 2007, - 406.

Сипаттамага «Жарык техникасы жэне жарык кездерЬ пэншен 050718 -Электр энергетика мамаидыгыньщ студенттер! ушш Электр механикасы жэне электр техникалык жабдыктар курсыныц дэрютер жинагы енпзшген.

Без. 12, эдеб.керсетюнп - 19 атау.

Мазм^ны

Kipicne

1. № 1 - дэрю. Непзп тусш!ктер мен шамалар

2. № 2 - дэрю. Керу каб1летт1л1г1н1н функциясы мен параметрлер1. Оптикштык сэулеленд1ру кездер1н1Ц жарыктык емес сипаттамалары

3. № 3 - дэр!с. Жарыктандыру кондыргыларын нормаландыру. Оптикалык сэуделеширу кездер1

4. № 4 - дэрю. Электрлж кыздыру вольфрам шамдары

5. № 5- дэрю. Газразрядтаушы тамдар

6. № 6- дэр!с. Жогары жэне ете жогары кысымды газразрядтаушы шамдар

7. № 7- дэрю. Арнайы оптикальщ сэулеленд1ру кездер!

8. № 8- дэр!с. Жарьщтандыру кондыргыларынын жарык техникалык бел!п жобаларыньщ нег1зп кагидалары. Жарыктандыруды есептеуд^н;

11

Эдебиеттер Ti3iMi

13

17 21

25 30

34 39

riiKip 6epyirti: техн. гыл. д-р, проф. М.В. Мукажанов.

■

«Алматы энергетика жэне байланыс институтыньщ» коммерциялык емес акционерлж когамыныц 2007 ж. жоспары бойынша басылады.

щ

>

со ю

Т СО

см ^

Ю I

ю <

i СП

< ю <

ю -^- г^-

см -^г

ю i ю

см ^ со

ID < Ю

институтыньщ» КЕАК, 2007ж.

С.Сейфуллин атында^ы Казак агротехникалык

университет^ гылыми к^тгпхана

Астана к-, Жеч1сдвцрь(лы, 62

Казахский агротехнический университет

им.С.Сейфуллима, научная библиотека

г.Астана, пр. Победы, 62

кашьщтыгынан SipoiaMa аз,сондьщтан да сэулелещцрудщ коректенд!ру кезшщ келемш шартты турде карстыруга боладьт, ягни бул келем тутынушыга дейшп кашыктыкпен салыстырганда аз болгандыктап есептеуде оны алмауга да болады.

1.2 Энергетикалык жэне жарыктык жуйелер шамасы

Сэулелещпру купи (жарыктын энергетикалык купи немесе жарык купи) Ioxp- сэулелешцру агынынын кешстжтеп тыгыздыгы, сэулеленд1ру агыныньщ (ЗФ_Й бурыштьщ денес! dco, айырмасына тен,, оныц колемшде агын таратылады жэне б1ркелш белшед! I_ea[s ⁼ dФ_e/dш.

Багыт ретшде 1_Ш$ багытталган бурыштары а жэне [3 бойлык жэне ендш жазыктыктагы, бурыштык дененщ осш dto алады (1.2 сурет). Кандела (кд) -жарык купхшщ б1рл!п (СИ жуйесшдеп непзп б1рл1ктерд!н 6ipi).

Фотометрия л ьщ дене -сэулеленд^ру Kymi н'щ радиус-векторларынын сонымен етюзхлген, ycTiari кабатпен шектелген, KenicriKTiH белш. Егер фотометриялык денеде симметрияньщ oci болса, сэулеленд!ру Ke3i KCC -координата басынан етет1н (нуктел1к кайнар кез аркылы) бойлык жазьщтыктагы, жазыктыктьвд кимасьшен сипатталады (1.3 сурет).

Жарцырау - карастырылып отырган бетт!н аз белтндеп жарык агыныньщ, осы бел1ктщ ауданына катынасы.

КС С

Жарцыраулм/м олшенед! - бул 1 м . -деп тыгарылатын жарык агыны.

1.2 Сурет-

1.3 Сурет-

Фотоме! риялык денен!н жазыктыкпен ккмасы

1.4 Сурет - Энергетикалык жарыктык жэне жарыктык тусщ1гш аныктауга

Энергетикаяыц жарыцтандыру (сэулелену) - сэулеленген бегпн нурлы арынынын; тыгыздыгы

р Щ4.

мунда Е_еср - бетт1н бeлiгiнiн сэулелену! dA жэне беттгд орташа сэулелену1 А, люкс (лк). 1 лк жарыктануда 1лм жарык агыны кулап жэне онын бойында б^ргелк! тарайтын ! м бет болады.

а багытындагы дёнен1ц немесе ондагы бет белтндеп энергетикапьщ ашьщ жарыгы - а багытындагы сэулеленд1ру KyminiH сэулелендэру бетшщ жазьщтык проекциясьша катьшасы, осы багытка перепендикуляр (1,4 сурет)

т = т im

мунда L _еаср. а бащтындагы бет 6ел1п dA жэне бетт1ц ашык жарыгы, олардьщ жазыктыкка проекциясы, соган .сэйкес осы багытка перпендикуляр dA cosa жэне а ген болады;

d |ea - Ot багытындагы dA жэне А беттер1нен шыгатын жарык кушше сэйкес.

ЭртурЛ1 снектральд! курамныц сэулеленд1руь кунд1зп керу кабшет1не б!рдей ашык жарыгы, кезге эртурш ашык жарык болады (Пуркине эффект!с!), мысалы, кеплд1р т^'с клзылдан ашыгырак болады. Кунпрт керу аймагында эквивалеитт! ашык жарык ryciinri колданылады. Eejirijii 6ip спектральдг курамнын сэлед'ендфу! болады, олар^ыц ашык жарыгы барлык дэрежеде сэулеленд^ру куатына пропорционалды болып кабылданады, 6ipaK баска спектралш курамда, т1ректеп тен жарыктык, онымен б]рдей эквйвалентт! ашьщ жарыкка ие, 6ipaK сэулеленд1руд!Н сатндартты ашык жарыгы эртурл! болады. Эквивалентт! ашьщ жарык, эртурл! сэулеленд!руд1 олардьщ жарык кызметше карай, шартты спектральд! сез1мталдыгыньщ анык емес функциясы кезшде де салыстыруга мумк!нд1к бередг.

1.3 Денелердщ оптикалык жэне жарык техникалык сипаттамалары

Сэуле таратудыц сынуы деген1м1з 6ip тунык ортадан ек!нш! ортага еткендеп оныц багытынын езгеру! (1.5 сурет)

а.)

Шазылысудегешм^з объект Ьйул*елершдёп монохроматикалык сэулеленд!ру кураушыларыныц толкьш узьшдыгыньщ озгермей кайтуын айтамыз. Шагылысудьщ келес1 турлер! орын алады: а) аййалы - айнальщ шагылысу кез!ндеп, шагылыскан агыннын шашырамауы; 1) кулау жэне шагылысу сэулелер! сэуле кулауынын нуктес!ндеп шагылысу элемен-пне перпендикулярлы 6ip жазьщтьщта жатады; 2) сэуле тусу бурышы онын шагылысу бурышына тен,; 3) ара кашьщтьщ квадраттар заны шагылыскан шогырга шагылыскан беттен емес, жарык кезшен сакталады; б) диффузиялык, бул кезде сэулеленд^рудщ шагылысу агыны шашылганда^ жартылай KenicriKteri энергетикалык ашьщ жарык барлык багытта б^рдей болады; в) аралас - бул кезде жартылай айнальщ жэне жартылай диффузиялык шагылысу байкалады; г) багытталган-бытыранкы, бул кезде бет бол!тшдеп жарык KymiHiH шагылыскан фотометриялык денес!н, созынкы айналу эллипсоидымен бейнелеуге болады, оньщ улкен oci айнальщ шагылысу багытында орналасады.

	A.

1.5 Сурет - Сыну зацына 1.6 Сурет - Эртурл1 материалдармен жарыкты етк]зу жзне шагылысу турлерк а) айналык шагылысу; б) диффузиялык шагылысу; в) аралас шагылысу; г) багытталган-бытыранкы шагылысу

(о) .xU:,- • : г, ■ i-c,-

Жаръщтъщ коэффициент} - жарыктанган беттщ ашык жарыгы, сол жарыктану дэрежесшдеп идеалды шашыратушынын ашык жарыгынын катьшасына тец.

L^ = Е/я.

Эттзу дегетзшз сэулеленд1рудщ орталардан монохроматикалык сэулелеяддру курамаларыньщ толкын узындыгыныц еЗ'гер1СС13 exyi.

бтзизудщ келеш турлер! байкалады: а) багыгталган-бытырацкы емес; б) диффузиялык - бул кездс сэулеленд!ру агыны, жартылай кещст1ктеп барлык багыттагы энергехикалык ашык жарык 6iprejiKi болып шашылады

L_T - Ет/тг = const мунда Е - жарык агыны тусетш беттщ жарыктануы;

L_t - сэулеленд!ру агыны мен жарык агынын етшзген беттщ ашык жарыгы;

т - ортаныц етюзу коэффициентшдеп кабаты;

в) аралас - бул кезде жартылай багытталган жйне жартылай диффузиялык етшзу байкалады;

г) багытталган-бытыранкы, б^л кезде жарык кухшшн индякатрисасы шамамен созыцкы айналу эллипсоидымен бейнеленед!.

1.4 Жарьщ epicmin сипаттамасы

Жарьщ epici - бершген жарык кез1н1ц жарык энергиясы орыныи ауыстыратьш кец1ст! аймагы [3]. Коректену кез!нен тандалган бетке тусет1н, сзулеленд!ру эффективт!пн аныктаЙтын, сэулеленд1ру функциясыньщ багалануы ((ф,|3), тандалган беттеп жарыктандыру, жэне осы 6erriH формасыньщ, коректещиру K©3i элемент1н1н калпына баЙланысты.

1.7 Сурет - Жазык бет болтнш жарыктануына

1
:

1.8 Сурет - Орташа жартылай сфералык (а) жэне жартылай цилиндрлш (б) жарыктануга

.

1.9 Сурет - Денелк б^рыш жэне жарык векторы тусшшне

2 № 2 дэр!с. Кору кабшетт!л1пн1н функциясы мен парамстрлер1. Оптикалык сэулеленд1ру квздер1н1н жарыкгык емес синаггамалары

мазмуны;

кару каб1лет!н1н процестер!;

• кальштанбаган керу к:aбiлeтiнiн; процестер!; кору кабьлетшщ шаршагандыгы жэне колайсыздьщ;

• керуд!н, жумыс каб1лстшип;

- оптикалык сэулелешпру кездер1Н1Н жарыктык емес сипаттамалары (шамдар).

Дэр1ст1н максаты:

- керу кабшеттшгшщ функциясы мен параметрлер)Н оку;

- оптикалык соулеленд1ру кездер!н1н жарыктьщ емес сипаттамаларын уйрену.

2.1 К^аль«'»анган керу кабшетшщ процестер!

Сэулеленд)руд1 кору кабшетшщ сезуше турлснд1ру ете курдел1 процесс болып табылады, ол б!рнеше кезендерден турады, олардьщ эркайсысыньщ акыргы узактыгы бар.

Абсопюттг шек немесе шект1к ашъщ жарьщ дел, шагылысу коэффициент!Н1н Рф = 0 жанында немесе обьектшщ айналасында бар болатын (жогалатын), бер!лген ыктималдылыгы р бойыкша онын аныкталуын камтамасыз ететхн, обьек^н!ц минималды ашык жарыгын L_nop айТамыз.

Шектж жарцыл - карашыктьщ жарыктануы (Е^п), жарыктьщ нуктел1к кез!нен пайда болатын (а<15'),ашык жарыкпен 6ipre oipinmi аныкталатын осы ыктималдыкр, нолге жакын. Шектш жаркыл h^m келем1не тэуелдг емес:

Егер обьект жарыктанган жерде болса, онда обьектшщ L_o жэне фонньщ Ьф, ашык жарьщтары AL_nop, обьектшщ бер^лген ыктималдылыгы р бойынша аныкталатын немесе бар болатын (жогалатын), минималды айырмашылыгы айырмашылык meKTiri деп аталады (ашык жарыктардьщ шектш айырмашылыгы); Ь₀>1ф и Ц<Ьф болганда

сэйкес,

Дифференциалеы шектж немесе шектж контрасты деп фонньщ ашык жарыгына шектш ашык жарыктьщ аиырмасынын катынасын айтамыз

шектш ашык жарыктьщ айырмасына карсы шама контрасты сезшталдъщ деп аталады.

ШектерД! аныктау унпн оларды елшеудщ непзп ею эд!сш колданамыз: шектеу одш жэне теракты стимулдар эд^сь

Кврудщ вттрлШ - кору мушесшщ 6ip-6ipine ете жакын орналаскан (бурыштык шамада) ей нуктеш, сызыкты, квадратты немесе баска мусшдерд! белек керу кдсиеть ЬСеру етк|рл1гщщ; шамасы, эл1 белек кабылданбайтын ек-1 обьектшщ арасындагы шектеул! аз бурыштьщ (эдетте бурыштык минуттарда) Kepi шамасымен багаланады. а - Г болганда и-1. Керу GTKipniri карашык диаметрше тэуелдЛ, ол кез торындагы заттардьщ бейнелену шекараларынын аныктыгына эсер стед1. Керу етюрлпчнщ максималдыгы карашыктыц диаметр; 3-^4 мм байкалады. Монохроматикалык соулеленд!румен жарыктандыруда керу етюрлт жогарылайды да сары сэулеленд!руде X - 580 нм максимум мэнге жетед1 .

Объекттщ Kopiuyi - фонмен бакылау контрасты обьеюлсщщ шектш контрастыга катынасы. Кершу шектщ санымен елшенед1 жэне керу талдаушысыныц, обьектшщ туршщ ажыратпай жэне обьект1н1 танымай, ягни белпл! класка катьшасын бакылау касиет1Н сипаттайды. Бакьшау обьект1сш)н Kepi ну i

^v вид "■'■'^мор

м^нда К жэне К_пор - фонмен контрастыгы жэне обьект1н! бакылауды табудьщ ыктималдыгы р=0.5 шект1к контрасты.

Обьектшщ фоны мен б1ртустшкт! керуд! келес! шамалармен багалау ^сынылады

,g(_op)

Обьектш! керудЁн максималды шамасы жарыктанудьщ шарты шект1К контрасты минималды болганга дейш болады.

2.2 ЗК^алыптанбаган керу кабыетшш npouecTepi, керу каб!лет1Н1ц шаршагандыгы жэне колайсыздык

Адаптация- жарыктандырудьщ езгеру шартына квзд^н. уйрену!.

Адаптаниялану механизм!шц аркасында керу жуйес1 карашыктыц жарьтктандыруы кец диапазонда жу.мыс жасауга кабшетт!. Адаптацияны ет турге белед! - карангыланган жэне жарыктык.

К,арацгыланган адаптация -керу аумагы теменп ашьщ жарык кезшде кeздiц ж^мыска беЙ1мделу1. К,арацгыланган адаптация керу аумагыньщ ашьщ жарыгы темендегенде болады, ягни кунд!зп керу шартынан тунг! керу шартына ауысканда

Жарьщтыц адаптациясы - керу аумагы жогары ашык жарьщ кез^нде кезд1ц жумыскд бей1мделу1. Жарыктьщ адаптация керу аумагыньщ ашык жарыгы жогарылаганда болады

Керу индукциясы. Тжелей т1т!ркенд)руш1лерд1н эффект!с1н элс1здент1ретш жэне жогарылататын. жарык,тын Tepic ттркешцрушшершщ эсер: индукция деп аталады. Трелей т1т1ркенд!руш1 жарык эффект!с1Н1Н жогарьшауы - жагымды индукция; Т1келей т1т1ркенд1руш1 жарык эффеюпатц элсзздену! - Tepic индукция. Tepic индуктивт! эсерге мысал ретшде керу аумагындагы таратылудьщ калыпсыз кезшдеп, жэне де керу аумагында ашык

жарык коректену болган кездеп керу функциясыньщ темендеу1. шагылысу деп атайды.

Керу аумагында жогары ашык жарыкта, оныц орталыктагы ашык жарыгымен салыстыргандагы керу функциясыньщ темендеу1 тутылган буркенштщ пайда болуымен тYciндipiлeдi.

Ашык жарыктьщ шектелген айырмашылыктарынын катынасы, егер керу аумагында жаркылдьщ коректенд1ру1 (AL_nop) болса жэне керу аумагындагы ашык жарыктьщ (ДЬ_пор)₅ б1ркалыпты таратылуы шагылысу коэффициент! деп атау калыптаскан.

S т (ДЬ_пор)₅ /AL_nop = 1 + р/Ь_ад.

Шазылысудыц кврсеткш! ретщде жи! колданылады

P = (S—1)хШ"⁵.

Tepic индуктивт1 эсерд1ц баска мысалы крлайсыздъщ к^былысы, жарыктанган кец1ст1ктег! ашык жарьщтыц таратылуы канагаттанбайтын кездеп ыцгайсыздык немесе катаю деп тус1нд1р1лед1. Бул кезде керу функциясыньщ темендеу1 шартты емес, тек керуд1н; ыцгайлы шарты брылады, ол уак.ыт ете байкалады: колайсыздык сез1мш тудыратын ортада узак уакыт болу, назар бел1ну1, шогырланудыц азаюы, жэне де керул1 жэне жалпы гааршауга алып кeлyi мумюн.

2.3 Керудщ ж^мыс каб!летт1Л1г1

Кврудщ жумыс каб1летт!л1п (КЖК) - керу жумысын лсасаудьщ каб!лет! жэне керу функциясьшдагы жумылдырудыц жогары дэрежес^н сактау. Керуд1н. жумыс к.абьтетал1п керу мушесшщ белгш1 Sip уакыттагы жумыс жасауын жэне енбек eнiмдiлiri мен жумыс сапасына acepiH аньщтайды, ол эртурЛ1 функциялардьщ жагдайына: карацдаудьщ косылган критикалык жиш1г1не, керуд1н, етк1рл1гше, айырудьщ жылдамдыгына, керуге, адиспаропияньщ уакытша шег1не жэне т.б. баиланысты багаланады

Жалтып - бакылаушы коректенуд1ц келем!н кабылдамаган кездеп, жарык кез!н бакылауды колданудьщ шамасы. Жалтыл жарыктандырумен елшенед1, ол жазыктагы коректенуд! тудырады, сэулеге перпендикуляр болады жэне бакылаушынын карашыгынан етед1.

Эффективт1 жалтыл

\E(t)f(t)dt,

1

мунда Ц - инерция уакыты;

E(t) - жалтыл кез!ндег1 езгеру функциясы;

f(t) - керу инерция функциясы; t ~ жалтылдьщ уакыты.

Стробоскопиялъщ эффект - белгш 6ip жишкте e3repin отыратын жарыктандырылган заттьщ езгеру ыктималдылыгы немесе кимылдыц токтауы. Егер айналып турган кара секторы бар ак диск!ге жарык тус^рсек, сектор б!зге былай Kopinyi мумкщ: козгалыесыз егер v_HCn = v_Rpam Tepic багыща жай айналгандай егер v_Bcr, < v_BpailI; сол багытка жай айналгандай егер v_Bcn < Vispau,, мунда v_BCII и v_Bpaui - жарк етудщ жи!л!п жэне дискщщ айналуы.

10

11

Стробоскопиялык эффект заттыц жарык корепмен жарыктандырылуыньщ айналуы немесе уакытпен орын ауыстыруы, онын агыны белгш 6ip жишкте нольд)к мэннен максималды мэнге дейшп езгеруь мысалы айнымалы кернеуден коректенд1р1яетщ ЛШ.

Айырудыц тездт (аныкталу жылдамдыгы) - обьектш1 бакылаушы байкаганша керу аумагында болатын минималды уакыттьщ Kepi t_mim шамасы. Айыру уакыты секундпен элшенед!. Айыру тезд1п былай сипатталады

l/t_m,_n = a + bxIgL₄.

Интенсивт! жэне ^зак керу ж^мыстары немесе енбек шартындагы колайсыз жагдайлардьщ acepi КЖК уакытша темендеуше алып келед1, ягни кэрудгц шоршауына.

2.4 Оптикалык сэулеленд!ру кездершщ жары«тык емес сипаттамалары (шамдар)

Механикальщ жэне климатикалыц: параметрлерк вибротез1мд! жэне виброберж; соккыга берштш; цокольдщ колбага ныгайтылуынын 6epiKTiri; 1шк1 кысымга жэне ттркенуге; коршаган ортаньщ температурасына 6epiKTiri; ылгалга жэне химияльщ агрессивп ортага карсы берштш. Б^л параметрлердщ сандык мэт белгшенген стандартгар мен шамнын техникалык шартында

!1

Мэцгшк, берттгк жэне турщтыльщ параметрлер1: кызмет ун толыктыгы Тполн -* шамдардын. косылган уакыттан бастаи функциялануын токтатканга деЙ1нг1 жануыньщ жинакталган уакыты; орташа немесе номиналды кызмет eryi Т - осы топтамага енет1н барлык шамдардьщ жинакталган кызметшщ орташа арифметикалык мэн1; кызмет етутщ кетлд!п т_г - енеркэсштен шыгарылган кез-келген шамньщ жануынын жияакталган уакыты; пайдалы кызмет eiyi Т_п - щамньщ немесе шам тоитамасынын жинакталган жану уакытыньщ экономикалык жэне техникалык. пайдалылыгы; накты кызмет ету! Т_р - нактылай клодану кезшдеп шамдардьщ жану ^зактыгыныц орташа рактыгы; токтауга дей(нп косылу саны - жарык берудщ жалпы уакытыньщ токтауы, кыздыру денес!нщ куйап кету1нен немесе щамньщ жанбауынан, ягни жарык агыныньщ орнатылган дэрежеден немесе нелге дешн темендеу!; токтамай ж^мыс жасаудьщ ыктималдылыш; жарык агыныньш теракты коэффициент! у - жарык агынынын номиналды мэн!н кобейтетгн сан, ол кызмет етудщ орташа мэшн алу ушш кажет fv = Ф_Ср/Ф).

Шамныц унелгдШгг жарык берумен сипатталады r|_V!> ягни шамяан бол!нген жарык агьшыньщ электр куатына катынасы

г\_%, = Ф/Р.

Шамдарды колданганда келес1 талаптар сакталуы кажет:

• шамдарды тагайындалуы бойынша колдану кажет, ягни соган арналган жарык аспаптарында, сондыктан да sp6ip шыракта немесе оиьщ телк^жатында шамньщ максималды ететш куаты, онын. Typi жэне баска мэл1меттер1 керсет1лед1;

• жуйедеп кернеулер шамдарда керсет^лген кернеулермен толык сэйкес болуы керек;

- шамдарга арналган техника.чык шартта карастырылган климаттык факторлардыц сэйкест1П, мысалга дурыс орындалган ЛШ жумысыньщ шартты ылгалдыгы 98 % жогары емес интервалы -60 тан +50 °С дейш жэне 1шк1 кысымы 680-ЮШгПа (550-760 мм рт. ст.) арналып есептелген. Кептеген арнайы шамдарга бул интервалдар б1ршама кед;

• шамдарга нэзж электр-ерт KayinTi зат ретшде карау кажет;

• шамдардьщ кещстжтеп ж^мыстык орнын ^сынылган калыша сактау керек.

3 № 3 дэр1е. Жарыктандыру кондыргыларын нормаландыру. Опгикалык сэулеленд1ру кездер1 Дэрктщ мазмуны:

• жарыктандыруды иормалаудыц мщде-п мен максаты;

• табиги жарыктандыруды нормалаудьщ критерияларын тандау. Дэр!ст1ц максаты:

• жарыктандыру крндыргыларын нормалаудьщ кагидаларын окып бшу. 3.1 Жарыктандыруды нормалаудьщ максаты мен мшдеттер! Жасанды жэне табиги жарыктандыруды нормадау - б^л жарыктандыру

кондыргыларын (ЖК) колдану процессшдеп сандык дэрежес1н жэне сапалык керсетюштерт камтамассыз ете-пн нормалар жэне ережелерд! белплеу. Жарыктандырудьщ ережелер1 меи нормалары сэйкестелген норматмвт! ку-жаттармен белг1ленед1, онын непзшде эдетте физикальщ сэулеленд1ру аумагындагы гылыми зерттеулерд1н материалдары, керу физиологиясы, енбек тазалыгы, жарыктандырудьщ техникасы мен экономикасы жэне баска да туыстас гылымдар орнатылган, соньшен катар елдщ материалды жэне энергетика.тык ресурстары есепке алынады. Нормалаудыц максаты мен ece6i жарыктанган белмеде жарык ортасын жасау, ЖК козд1к эффективт!л1пн камтамасыз ететш керу физиологиясын, енбек тазалыгын, каушс1зд1к техникасын жэне т.б. электр энергиясьшьщ жэне де баска материалды ресурстардыц минималды шыгынын, жэне де ЖК колданудагы, жендеудеп ецбек шыгыны талаптарын есепке алудын шарты болып табылады. ЖК эффективтЬппн1Н керсетк1штер1н тандау онын функционалды кызмет1мен аныкталады. Болмен1н жарык (жарьштустО ортасы уакытпеп таратылуьшен жэне спектральД! сипаттамасымен, жэне де жасанды жэне табиги жарык кездершдеп спектрдщ кер!нет1н бел1г1нен бел1нет{н жарык агыныньщ кен!ст1ктеп т^келей жэне шагылысуымен аныкталады, ал онын. психофизиологиялык кимылы адамньщ жалпы жагдайымен сипаггалатын елшемдермен багаланады,

GiiflipicTiK жарыктандырудьщ кызмет1, керу тапсырмаларын камтамасыз ету, ЖК эффективт1л!г1 eimipic технологиясьшан шыгатын, немесе дэлд1к керу жумьтстар жасалатын когамдык гимараттардын белмелерш жарыктандырудагы, енбек ен!мдшпшн (В9) дэрежесшде, керу есеб!н д^рыс жасаудыц ыктималдылыгьшен, керу дэрежес1меи жэне т.б. аныкталады. Калалардагы сырткы жарыктандыру (СЖ) кондыргысыныц эффективт1л1г1

12

келк журпзуипсшщ керу дэрежешмен немесе оньщ жумысыньщ апатсыздыгымен багаланады.

Норматив!! кужаттардагы ЖК эффективтшпнщ керсеткштершщ тжелей регламентациясы ттелей нормалау эЫс1 деп аталады жэне ережелермен белпленген параметрлерд! орнатудыц мумкшдтнше дурыс эдю! болып табштады. Дуниежузшк практикада норматива ку-жатттарды жасаганда ЖК керсетк!штер1 тек кана нормалаудыц критерияяерг болып колданылады, ал жарыктандырудьщ белпленген сипаттамасы ретшде, жарыктандыру, цилиндрлж жарыктандыру, табиги жарыктандырудьщ коэффициент! (ТЖК), ашык жарыктык жэне т.б. сиякты шамалар кабылданады. ЖК керсетюштершш белпленген эдттерщ колдану нормапаудыц жанама зЫсг деп аталады.

Кез ашык жарыкка эсер ететшдштен, орнатылу кезшде жарыктандырудьщ сипаттамасыньщ нормаланган параметр! ретшде, эдетте жумыстык беттщ шагылысу коэффициент! саналады. ЖК нормаланган параметр! ретшде жарыктандыруды тандау, зерттеулер санынын кеп болуымен, ЖК, эффективтшгшщ керсетк1штер)мен (енбек ешмдшп, кездщ жумыс кабшеттшп - КЖК, керу жэне т.б.) жэне ашык жарыкпен тусшд1ршед1. Б^л нормалаудьщ тавдалган критерияларьша байланысты эртурл! керу тапсырмаларына жарыктандырудын дэрежес1н белг!леуге мумк!нд1к бередь GHflipicTiK ж^мыс процесс1ндеп зат, оньщ бел!п немесе ондагы акауды аныктау бакылау обьекх1с1 деп аталады (аныктау, ажырату).

Жарьщтанган обьект!дег1 (микротарату) ашык жарыкты (жарыктандыру) таралу ажыратытылган бел!к пен фонньщ айырмасын анык.тайды, ол келемд! бел!ктерд1 жарыктандыруда ерекше манызды; б^л сапалык. параметрлерд!н шег! жарыктандырудын айырмасы болуы мумк1н.

Жарьщтанган кешстштеп ашык жарыктьщ б!ркелк1 емес таралуы (макрораспределение), бгркелкШк емес кооффициентг N деп багаланады, ол сез1мталдыкты айырудьщ темендеу^не жзне КЖК Д¥Р^ЫС болмауына алып келед!. Жогары ашык жарыктыкка ие жаркыраган бет, ж^мысшылардын кез шамасынан а^1ыс орналасуы, шагылысуга жэне ыцгайсыздык ce3iMiHe, жэне де сез1мталдыкты айырудьщ жэне кезд!ц баска функцияларыныц темендеу!не алып келед1. Б^л шагылысу кэрсеткшг Р жэне ыцтпсыздьщ кврсеткШг М. Фл уакытпен езгерук жекелеп алганда ГШ эсер!нен болатын, оньщ периодтык тербел1с1 критикалык жи!л1ктен жогарылауы, шаршаганды^тын жогарылауына жэне КЖК темендеуше алып келед!, ол жарыцтандырудыц пульсация коэффициеттмен Кп сипатталады. К^былданган нормалау aflicine тэуелс13 нормативт1 к¥Жаттардын ж^мысьша жарыктанган белмен1ц жарык ортасындагы колайлы жагдайыньщ сандык. жэне сапалык керсеткпитершщ жинакталган регламенттер!Н камтамасыз ету, ягни аз шаршаган уацыттагы мумкш болатын жогары ж^мыс К.аб1летт1л1г1н, жэне де интерьердщ эстетикалык кабылдауын.

Жарыктандыруга кететш электр энергиясьшьщ жене баска да материалдык ресурстардын шыгыны ЖК берьчген параметрлер!н1ц

дэрежес!мен гана емес, сонымен катар таддалган жобалау есептеулерше де байланысты. K,a3ipri уакытта ЭВМ кемепмен ЖК жобалау есептершщ норматив^ нускаулардыц сакталуын камтамасыз етет1н, техпикалык-экономикалык керсетк!штерд1н оптималды шамасын кабылдауга болады. Бул есептеулер непз! жарык кездершщ эффективт1л1пне жэне колдану .процесс! кезщдеп олардьщ жарык агыны сэулес1нщ турактылыгына байланысты.

3.2 Табиги жарыктандыруды нормалаудыц критерилерш тандау

Табиги жарыктандырудьщ тураксыздыгынан тэул1к бойындагы жэне жылдьщ эртурл! уакытындагы жарыктандырудьщ осы тур1нде сандык багалау шартты шамамен ~ табиги жарыктандыру коэффициент!мен (ТЖК) етк^щед!, ол белменщ кейб1р нуктелер1нде асиан жарыгымен пайда болатын (т1келей немесе шагылысудан кей!н)_; толык ашык аспаннан болатын, 1штег1 келденец жарыктанудьщ 51ргелк1 шамасы, табиги жарыктандырудьщ катынасына тен. Эдетте ТЖК процентпен белпленедь

Табиги жарыктандыруды нормалауды курастырган кезде нормалаудыц критериясы ретшде керу кабылданады. 0неркэс1пт1к ЖК керудщ дэрежес! табиги жарыктанудагы сол нуктенщ ж^мыстьщ шамасына байланысты керу дэрежес! эртурл! нуктеде кабылданады.

Табиги жарыктандырудын керу дэрежес1 жасанды жарыктандырудагы сол шамага тенест1р!лед1, жарыктандырудын нормаланган минималды мэн! ушщ усынылган ТЖК минималды шамасын алуга болады

Жасалган есептеулер табиги жэне жасанды жарыктандырудагы керу дэрежесшщ айырмасы 10 % аспайтынын Kopcerri. ТЖК нормаланган шамасы жобаланган гимараттар мен курылыстардыц орналаскзп жарык климатына байланысты. Технология шартында, онд!р!ст1к у_йымдарда немесе курылыс орыньшыц климатына байланысты келемд^к-жобаланган есептсулерде, белпленген норма бойынша табиги жарыктандыруды камтамасыз етпейтш жагдайларда, араласкан жарыктандыру колданылады.

Араласкан жарыктандырудагы ТЖК нормаланган шамалары керу жумыстарыньщ разрядьш, табиги жарыктандырудьщ жуйесш, жарьщ сацылауларыньщ жарык активтшгш, жаоанды жарьщтандырудын ЖК параметрлер1н, гимараттагы жэне курылыстагы орна,г[аскаи жылуга, вентиляцияга, климаттык зонага кетет1Н шыгындарды, есепке алып табиги жэне жасанды жарыктандырудагы келт!р1лген жалпы шыгынньщ минималды шартына байланысты койылган.

Цызметщщ прищит жэне апъщтамасы. Жасанды жарык квздер1 (ЖК) деп энергиянын 6ip TypiH жарыктандыру кезше (толкын узындыгы 1 ден 10^е нм болатын электр магнигпк сэулелсщиру) айналдыруга арналган курылгыны атаймыз.Физикалык табигатына байланысты жарыктандыру кез!н1н ек! тур1н байкаймыз: жылулык жэне люминесценциялау.

Жылулык деп дене кызгандагы пайда болатын жарык кезш атаймыз. Катты денелерде ол узд!кс!з сисктрге ие, ол дененщ температурасына жзне онын оптикалык касиет1не байланысты болады. Жылу шыгарушылар деп

14

15

сэулелену! пайдаланылады, оны люминофор б!ркатар шыгындармен турлещцредь

Электродтар ГШ непзп конструктива туйшдерщщ 6ipi болып табылады. Ек1 непзп злектродтар бар: катод жэне анод. Катод разрядты у_стап ту_ру ушш кджет электрондармен камтамасыз етед1, анод разрядтьщ ара кашыктыктыд электрондарын цабылдагыш болыл табылады. Теракты токта жумыс жасаганда анод пен катод, эдетте эркайсысыньвд жу_мысы оптималды болуы ушш олардын, курылысы эртурл1 болып келед!. Айнымалы токта жумыс жасайтын жэне столб сэулеленуш пайдаланатын ГШ -дьщ ею электроды да, б1рдей ку-рылыс пен келемге ие, ейткеш эр жарты период сайын олардын кызме-rrepi езгерш отырады. Разряд турше байланысты суык,, кыздырылган жэне пленкалы катод колданылады,