Бекмолдин_книга_в печать170112

9-тақырып. Индустрияландыруға дейінгі экономика... 121

(осы кезден бастап қоғамның өзін-өзі жылжытуының ішкі көзі, яғни қазірге дейін қоғамды қайда тартып бара жатқаны белгісіз əлеуметтік саралау (дифференциация) пайда болды).

Теория жүзінде қоғамның «басы» деп нені есептеуге болады? Қоғам тарихының басы – адамның биологиялық дамуы негізінен аяқталып, прогрестің жалғыз факторы – əлеуметтік болған кез.

Адамды жануарлардан ажыратушы шек жəне адам өмірінің алғашқы негізгі шарты еңбек құралдарын жасауға бағытталған əрекет болып табылады.

Алғашқы қауымдық қоғам өндіргіш күштердің нашар дамуына байланысты өндіріс пен тұтынуда қолданыстағы қарапайым ұжымшылдықпен сипатталады. Өндіріс «негізінен ұжымдық болған, сондай-ақтұтынудаөнімдердіңүлкеннекішікоммунистік қоғамдар арасында тікелей үлестіруге тірелетін. Өндірістің бұндай ұжымдық сипаты ең кіші ауқымда жүзеге асырылатын бірақ ол өндірушілердің өздерінің өндіріс үдерісіне жəне өндіріс өніміне үстемдік жүргізуіне ерте келді» (Ф. Энгельс, 21т., 174-б.). Алғашқы қауымдық ұжымшылдық «еңбек бөлінісі жəне оның салдары – қоғамның таптарға бөлінуімен аяқталған еді» (Сонда, 169-б.).

Бастапқы тарих өзіндік ерекшелігіне қарамастан, негізгі беталыс – тапқа дейінгі қоғамнан таптық қоғамға қарай қозғалыс əмбебап болған еді.

Ерте алғашқы қауым 20-30 ересек особьтан тұратын, өйткені одан үлкен топ өзін-өзі асырай алмас еді (жеміс жинау көп өнім бермейді, бірақ көп уақытты қажет етеді, аң аулау болса – сенімсіз), оған біршама отырықшылық сипат (табиғи тұрғын жайлар – үңгірлерді игеру түрінде) тəн.

Жеміс жинау мен аң аулау – екеуі де шаруашылық жүргізудің ежелгі түрлері, бірақ, аң аулау неғұрлым прогрессивті: ірі жануарларды аулау – еңбек əрекетінің бастапқы нысаны, ұжымшылдықтың өндіргіш күшін жүзеге асыруы болды.

Алғашқы қауым адамы «екіге бөлінді»: жануар ретінде ол инстинктерініңырқындаболуыкерек, аладамретінде əлеуметтік нормаларды басшылыққа алуы керек; бұл күрес қоғам мен жеке тұлғаның нақты өркениеттілігінің деңгейін анықтай отыра, əлі күнге дейін жалғасуда. Алғашқы қауым кезіндегі «табиғи

9-тақырып. Индустрияландыруға дейінгі экономика... 123

Тұтынудағы ұжымшылдық ұжымдық өндірістің автоматты нəтижесі емес, өміршеңдік шарты еді. Бірақ, қоғам мүдделерін есепке ала отырып (мысалы, аңшылардікін – көбірек) теңгермелі емес, «тең дəрежеде қамтамасыз етуші» болды.

Еңбек бөлінісі ол кезде əлі əлеуметтік емес, табиғи сипатқа ие еді. Ерте рулық қауымдағы негізгі жастық – жыныстық топтар– балалар, ересекəйелдержəнеересекерлертоптарыболатын. Ересектерсанатынаөту– маңыздымежесаналатын. Табиғиеңбек бөлінісі үстемдік пен бағыныштылық қатынастарын тудырмап еді. Жыныстар тең дəрежелі болатын.

Алғашқы қауым тең дəрежелілер қоғамы еді, бірақ тек өнді-

рістікұжымныңтолыққандымүшелеріғанатеңдəрежеліболатын.

Жаңа тыйымдар арқылы неке шеңбері тарылуы жалғасып жатты. Сонда да, қазіргідей отбасы əлі де болмады, отбасының осындай тұрақсыздығы, оның рулық қауымға қарсы тұратын, оқшауланған экономикалық ұяға айналуына кедергі жасайтын: ері мен əйелі неке барысында əрқайсысы өз руымен байланысты болып, ортақ меншіктері болмады, ал балалар тек анасының руына тиесілі еді. Осылайша, отбасын бөлудің өзі табиғи-рулық қатынастар шырмауынан əлі де шыға алмай жүрді.

Кейінгі рулық қауым. Керамиканың – қыш ыдыстарды қалыпқа салу жəне күйдіру – пайда болуы («керамика ғасыры»).

«Неолиттік революция» егіншілік пен мал шаруашылығы. Артықөнім, оныменбіргежекеадамныңменшігіпайдаболды. «Беделдіэкономика» – тайпаларарасындасыйлықтаралмасутуындайды. Бұндай əдетте таусылмайтын, əрі бір қарағанда мағынасыз көрінетін айналым қоғамдық алмасу үшін өте маңызды болған. Алғашқы қауымдық демократия өзін-өзі басқарудан көрінетін. Рулық құрылыстың күшті əрі əлсіз жері – қандай да бір

жеке тұлғаның жаншылуы.

Алғашқы қауымдық қоғам оның шеттетілуін, қанаудың экономикалық тиімділігін, сондай-ақ, ерекше əлеуметтік институттарды ұстауды мүмкін қылған артық өнімнің пайда болуынан туған сынаққа шыдай алмады.

Алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісі тұсында үстем тап жəне құлдар, жеке иемдену (жеке шаруашылық пен жеке меншікті) көзі

124 Экономикалық теория

ретінде ұсақ шаруашылық (парцеллярлық) пайда болды. Еңбек бөлінісі өндірістің, өндіріс көлемінің өсуіне, сондай-ақ тауарлық өндірістің өсуіне алып келді.

Рулық қауым қанша қарсылық білдіргенімен, ол «көршілік» (ауылдық, егіншілік, аумақтық) қауымға – етжақын туыстық байланыстары жоқ адамдардың алғашқы əлеуметтік бірлестігіне айналды. Көршілік қауым дуализмнің* бейнесі болып еді: жер меншігі əлі де ұжымдық (рулық) болып қала берді, өйткені отбасы оны əлі жеке-дара меңгере алмайтын.

Отбасы пайда болуымен туыстықтың аналық есебі жəне аналық желі бойынша мұрагерлік əкелік желіге ауысты. Бұл, Энгельстің айтуынша – адамзат тарихындағы ең радикалды революциялардың бірі.

Рулық қоғам ыдырауының мəні қалай болғанда да жеке меншік, таптар мен мемлекет пайда болуының құрамдас бөлігі болған.

Бұл феномендарды** сыртқы факторлармен емес, қоғамның өзіндік дамуымен түсіндіру маңызды.

Еңбек өнімділігі өсуінің екі салдары болды: ұйымдық тұрғыдан өндірістің даралануы (индивидализация) жүрді, ал экономикалық тұрғыдан қосымша (прибавочный) өнімнің пайда болуы. Осылар бірігіп біреулерге өзгелер өндірген артық өнімді меншіктеп алуға мүмкіндік берді. Ал қоғамдық еңбек бөлінісі тауар өндірісін туғызды. Осының нəтижесінде: еркін шеттетілетін жеке меншік пайда болды, ол рулық құрылым жеке меншігінен эксплуатацияға(қанауға)мүмкіндікберетіндігіменерекшеленетін.

Жеке меншіктің басы – жекелеген отбасылардың артық өнімді байлық (қолөнер бұйымдары, металдар, өндіріс жарақтары, қару-жарақ, мал, кейіннен – байлық) түрінде, яғни тек табиғи нысанда ғана емес, сондай-ақ қазынаның өзгерген түрі – жалпыға ортаққабылданғанэквивалент, заттанғанақшанысанындажинауы.

*Дуализм (дүниенің негізі бір-біріне бағынбайтын, тең праволы екі нəрседен – рухтан жəне материядан басталады деп танып материализм мен идеализмді үйлестіруге тырысатын ағым).

**1. Феномен (объективтік шындықты қамтымай, тек қана санада болады-мыс деген идеалистік философиядағы субъективтік құбылыс). 2. Феномен (жұрттан ерекше, ерен қабілеті бар адам).

9-тақырып. Индустрияландыруға дейінгі экономика... 125

Жекеменшіктіңқалыптасуырулық-қауымдықұжымшылдық дəстүрлерімен күрес үстінде жүрді: барлар жоқтармен бөлісуге, беделділер қонақасы, руластарына сыйлықтар беруге мəжбүр болатын, байлардың артық мүлкін күшпен тартып алу жиі болып тұрды, шектен тыс артық көлемде мүлік иеленуге тыйым салынатын, тіпті жиналған мүлікті көпшілікке таратып беру жəне жою да жиі орын алатын.

Жеке жəне қауымдық меншіктің басты ұстасу саласы əлсіреді. Жерге ұжымдық меншік бар кезде, қозғалмайтын мүлікке (соныңішінде, өндірісқұралдарына) жекеменшікекіншідəрежелі, бағынышты сипатқа ие болған. Сөйтіп, жылжитын мүліктің жеке меншігінен бастап, іс жердің жеке меншігіне дейін жетті жəне бұл ұдайы əлеуметтік күрес үстінде жүрді. Алдымен тура емес нысандар (алғашқы болып мекендеу құқығы, жер телімдері (зəйімкелер), мұрагерлік, т.б.) пайда болды.

Жеке меншік етжақын туыстық бірлікті бұзды: ру үлкен отбасыларға, бұлар – кішілеріне бөлінді (нуклеарлық = ата + балалар). Бұл – отбасылық саладағы жеке меншіктің «шыңы».

Қосымша өнімнің пайда болуы «тонаушылық соғыстарды» туғызды; қақтығысуларбұрындаболыптұратын, ендігіжердетонау оңай жəне тез баюға мүмкіндік беретін болды; Энгельстің айтуынша, соғыс – адамдар соған арнайы маманданатын «тұрақты кəсіпке» айналды:

1)жеңімпаздарбаршағаортақмойындалғанқұндылықтарды (кейіннен – жерлерді) басып алды;

2)ерадамүшінтонау– құрметтікəсіпке, алеңбек – масқараға айналды, көп ұзамай батырлық эпос пайда болды;

3)қоғамның əскери ұйымдасуы (халық жиналысы əскери жиналысқа айналды).

Бұрын қауымаралық болған «беделді экономика» енді қауымішілікке де айналды – қайтарымсыз үлестірімнің бұрынғы принциптері «эквиваленттілерге» алмасты. Бұрынырақ, қосымша өнімжоқкездемүмкінболмаған«құлдық» пайдаболды. Əрине, алдымен «қауымдық құлдық» (яғни ұжым меншігінде) содан соң барып жеке құлдық болды. Алғашқыда құлдар үй шаруашылығында пайдаланылып, қожайындармен бірге тұрып, бірге тамақтанатын,

126 Экономикалық теория

өз шаруашылықтарын жүргізе алатын, бірақ міндетті түрде иелеріне көмектесуге тиіс еді. Оларға деген қатынас жұмсақ болды, олардың мүліктік жəне жеке құқықтары бар еді, тіпті өз қожайындарына мұрагер бола алатын, құлдар ерікті адамдармен некеге тұруына, қоғамдық өмірге араласуына, басқа қожайынға кетіп қалуына да болатын. Құлдық бастапқыда өмірлік емес еді, өмірлікболғандадаолатаданбалағаберілетін. Құлдықтыңбұндай қарапайым нысаны «патриархаттық» (немесе «үйішілік») деп аталады, құлдар – үйдің кіші мүшелері іспеттес болатын.

Іс біртіндеп нашарлай берді: «үйішілік» құлдық «өндірістік» құлдыққа айналды; өндіріс құралдарынан айырылған, қоғамдық өндірісте ерекше орынды иеленетін құқықсыз күшейді, өйткені құлдар өз қожайындарын байытатын.

Ал қауым мүшелерінің кедейленген бөлігі құлдардың дəрежесіне дейін төмендейтін.

Өндіріс нəтижелерін байлардың пайдасына қайта үлестіру үдерісі басталды.

Мемлекет – əлеуметтік жіктелу мен таптар қалыптасуының нəтижесі. Бірақ, мəселе тек арнайы аппараттың пайда болуында ғана емес, басты себеп – халықтың орналасуы ру-тайпалықтан аймақтыққа көшіп орнығу принципінде.

Еңбек ой еңбегі жəне дене еңбегі болып бөлінеді. Жазу пайда болды.

Таптық қоғамдар бес мың жылдан астам уақыт бұрын, оның үстіне барлық жерде қалыптаса бастады.

9.3. АЗИЯЛЫҚ ЖƏНЕ АНТИКАЛЫҚ ӨНДІРІС ƏДІСТЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ

Азиялық жəне антикалық өндіріс əдістері құл иеленушілік өндіріс тəсілінің екі нұсқасы болып табылады. Сондықтан да, алдымен құл иеленушілік өндіріс тəсіліне, содан соң осы нұсқалардың ерекшеліктеріне назар аударайық (9.1 жəне 9.2-сыз- баны қараңдар).

9-тақырып. Индустрияландыруға дейінгі экономика... 127

Құл иеленушілік қоғамдағы меншіктің басым нысандары – өндірістің барлық жағдайларына: жер, өндіріс құралдары, еңбек заттары жəне еңбек етуші адам-құлға ұжымдық та, жеке де меншік болды. Құл өндіріс құралдарына қандай да бір жеке меншігі болмағанымен қоймай, өзі де басқа еңбек құралдарымен бір қатарда тұратын.

Құл иеленушілік қоғамда еңбекке күшпен мəжбүрлеу орын алған. Құлдарды қанаудың ең көп тараған түрі – құл иеленушілердің оларды өз шаруашылығында: егіншілік ірі жер қожалығында (латифундияларында) жəне қолөнер шеберханаларында, сондай-ақ тұрмыстық қажеттіліктерді өтеуге тікелей пайдалануы еді.

Құл иеленушілік қоғамда еңбектің негізінен дене, қол еңбегі болыптабылатынқұлдықеңбекпенқұлиеленушілердіңойеңбегі болыл бөлінуі орын алды.

Азиялықөндірісəдісі(9.3-сызбанықараңдар). Азиялыкөндіріс тəсілінің негізі – əлі ыдырамаған тікелей өндірушілер қауымы (қауымшыл-өндірушілердің өз өндіріс құралдарымен бірлігі) болған еді. Азиялық өндіріс тəсілінде еңбекке психологиялық мəжбүрлеу үлкен рөл атқарады: аса ірі (табыну) ғимараттарын салу жұмысшылар қосымша жұмысты құдай ісі сияқты қабылдауы арқылы ғана мүмкін болатын. Азиялық өндіріс тəсіліндегі қосымшаөнімдіиемденунысандары– алым-салық(табиғисалық) жəне қоғамдық жұмыстар (еңбек салығы).

Қауымдастықтардыңжерсуландыру(ирригация) мақсатымен одан да ірі тұтастыққа бірігуі, сондай-ақ сыртқы жаулардан қорғану ертедегі мемлекет пайда болуына алып келді.

Ежелгі шығыс мемлекеттері антикалық (көне, қандай да бір ескі) құл иеленушілік мемлекеттерденайтарлықтай ерекше болатын.

1.Шығыста құлдар қоғамның басты өндіргіш күші, яғни материалдық игіліктерді өндіруші болған жоқ, ауыл шаруашылығымен жəне қолөнермен негізінен ерікті деп саналатын адамдар айналысатын.

2.ЖерШығыстамемлекеттікнемесемемлекеттік-қауымдық меншікте болды.