ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Т.Қ. ҚОЙБАҒАРОВА
Turbo Pascal программалау тілі
Павлодар
2005
1
ББК 32.973-01я73 УДК 981.3
Қ59
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының ғылыми Кеңесі баспаға ұсынады
Пікір жазғандар:
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры, информатика кафедрасының меңгерушісі ф.м.ғ.к. – Т.С. Сабыров; С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік унивеститетінің информатика кафедрасының меңгерушісі, ЖАК доценті, п.ғ.к. – Ж.Қ.Нурбекова.
Қойбағарова Т.Қ.
Қ59 Turbo Pascal программалау тілі: Оқу-әдістемелік құралы. – Павлодар: ПМПИ, 2005. – 104 бет.
ISBN 9965-410-27-5
Оқу әдістемелік құралы «Програмалау тілдері» пәнінің бағдарламасына сәйкес, 050111Информатика, 050109 – Математика, 050011 – Физика мамандықтарының студенттері үшін дайындалған, сонымен қатар Turbo Pascal тілін өз бетімен оқып, игеруіне ынта қойған студенттерге, программалау жүйесін тереңдетіп оқытатын лицей, колледж шәкірттеріне т. б. оқырмандарға арналған.
ISBN 9965-410-27-5 |
ББК 32.973-01я73 |
Ќ 1404000000
00 − (05) − 05
© Қойбағарова Т.Қ., 2005. © Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, 2005.
2
МАЗМҰНЫ |
|
КІРІСПЕ |
5 |
1. ТУРБО ПАСКАЛЬ ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ |
7 |
2. ТУРБО ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕ ПРОГРАММАЛАУ |
10 |
БАСТАМАЛАРЫ |
10 |
2.1. Паскаль тілінің негізгі элементтері |
10 |
Паскаль тілінің алфавиті және атаулар сөздігі................................................................................... |
10 |
Паскальдағы сөздер ............................................................................................................................. |
10 |
Идентификатор ..................................................................................................................................... |
11 |
Тұрақтылар және айнымалылар ......................................................................................................... |
12 |
2.2. Берілім типтері |
12 |
Турбо Паскальдағы берілім типтерінің тізбесі.................................................................................. |
12 |
Логикалық тип....................................................................................................................................... |
14 |
2.3. Стандартты функциялар |
16 |
2.4. Амалдар, математикалық функциялар, өрнектер |
16 |
2.5. Программаның құрылымы |
20 |
2.6. Енгізу-шығару процедуралары |
22 |
Экранға шығару форматтары............................................................................................................... |
23 |
2.7. Қарапайым операторлар |
28 |
2.8. Алгоритмдеудің негізгі құрылымдары |
28 |
2.9. Тізбектеу құрылымды алгоритмдер |
29 |
2.10. Тармақталу құрылымды алгоритмдерді ұйымдастыру |
31 |
Құрамды оператор................................................................................................................................. |
33 |
Күрделі шартты операторлар............................................................................................................... |
33 |
CASE таңдау операторы ...................................................................................................................... |
36 |
2.11. Қайталау құрылымды алгоритімдерді ұйымдастыру |
38 |
FOR параметрлі цикл операторы ........................................................................................................ |
38 |
Whіle алдыңғы шартты цикл операторы............................................................................................. |
42 |
Repeat кейінгі шартты цикл операторы.............................................................................................. |
43 |
Фибоначчи сандарын есептеу.............................................................................................................. |
44 |
Евклид алгоритмі.................................................................................................................................. |
45 |
2.12. Процедуралар және функциялар |
46 |
Процедуралар........................................................................................................................................ |
46 |
Функциялар............................................................................................................................................ |
51 |
Рекурсивті программалау мысалдары................................................................................................. |
56 |
3. ҚҰРЫЛЫМДЫ БЕРІЛІМ ТИПТЕРІ |
65 |
3.1. ЖОЛДАР |
65 |
Типті сипаттау....................................................................................................................................... |
65 |
Жолдық өрнектертер............................................................................................................................. |
66 |
Жолдық процедуралар және функциялар........................................................................................... |
68 |
3.2. МАССИВТЕР |
73 |
Массивті сипаттау................................................................................................................................. |
73 |
Бір өлшемді массивтердің элементтерін өңдейтін стандартты алгоритмдер кестесі..................... |
76 |
Екі өлшемді массивтердің элементтерін өңдейтін стандартты алгоритмдер кестесі..................... |
77 |
3
Символдық массивтер.......................................................................................................................... |
79 |
Іріктеу алгоритмдері............................................................................................................................. |
80 |
«Қалқу» әдісімен іріктеу...................................................................................................................... |
80 |
Сызықты іріктеу әдісі........................................................................................................................... |
81 |
Ұсақтап бөлу арқылы тез іріктеу әдісі................................................................................................ |
82 |
3.3. ЖИЫНДАР |
86 |
Типті сипаттау....................................................................................................................................... |
86 |
Жиындарға қолданылатын амалдар.................................................................................................... |
86 |
3.4 ЖАЗБАЛАР |
92 |
Типті сипаттау....................................................................................................................................... |
92 |
Сатылы жазбалар................................................................................................................................... |
94 |
3.5. ФАЙЛДАР |
99 |
Файлдық типтер және айнымалылар................................................................................................... |
99 |
Сыртқы файлды программамен байланыстыру .............................................................................. |
101 |
Файлдан оқу......................................................................................................................................... |
101 |
Файлға жазу......................................................................................................................................... |
102 |
Файлды толықтыру............................................................................................................................. |
103 |
Мәтіндік файлдар................................................................................................................................ |
105 |
Қолданылған әдебиеттер |
108 |
4
КІРІСПЕ
Программалаудың жаңа тілін құрастыратын автор әрқашанда программалауды барынша қарапайым және әртүрлі салада жұмыс істейтін адамдар үшін түсінікті етіуге тырысқан.
Осындай мақсатты алдына қойған адам – Никлаус Вирт, Цюрихтегі (Швейцария) Жоғарғы техникалық училищесінің информатика профессоры, 1970 жылы сол талапқа сай тіл құрған.
Никлаус Вирт өзінің ұсынған алгоритмдік тіліне атақты француз ғалымы, ең бірінші дүние жүзінде есептеуіш техниканы ойлап тапқан адам Блэз Паскальдің (1623–1662 ж.) атын қойған.
Паскаль тілі өзінің қарапайымдылығымен және логикасына байланысты дүние жүзінде кеңінен орын алды. Қазір барлық есептеуіш техника осы тілде жұмыс істей алады. Программаның дұрыстығын өте жеңіл тексеруге болады. Себебі, оның мазмұны өте қарапайым және айқын. Сонымен қатар, Паскаль тілі жаңа бастаған программистерге программалаудың жақсы әдісітерін үйретуге ыңғайды.
Тілдің әрі қарай даму тарихы, электронды есептеуіш техниканың даму мүмкіндіктерімен тікелей байланыста болды. Паскаль тілінің әр түрлі версиялары жаңа мүмкіндіктермен толықтырыла дамыды.
Тілдің кейінгі версияларының бірін – Паскаль 7.0-ді, MS-DOS және Wіndows операциялық жүйелер орталарына үйлестіріп, 1992 жылы Borland және Mіcrosoft фирмалары шығарды.
Ары қарай тілдің процедуралы – бағытталған Turbo Pascal, Borland Pascal, обьектілі – бағытталған Delphі программалау жүйелері дамыды.
Стандарты Паскальдан бастап, Turbo Pascal және обьектілік Pascal тілдеріне ортақ іргелі теория, ұсынылып отырған оқуәдістемелік құралда баяндалады.
Бұл оқу – әдістемелік құралын жазудың қажеттілігі программалау курсы бойынша ұлттық тілде жазылған оқулықтардың тапшылығынан, әдістемелік құралдардың мүлдем жоқтығынан туындап отыр.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін информатизациялау бағраламасының шеңберінде, информатика мамандарын дайындауда жаңа стандарттардың талаптарына сәйкес «Алгоритмдеу және программалау» бөлімінің бағдарламасы қамтылған.
5
Оқу әдістемелік құралда, автордың Паскаль, Turbo Pascal тілдерінен дәріс беру әдістемелік тәжрибесі жинақталған.
Программалауды игеретін институттың, лицейдің, колледждің студенттеріне, мұғалімдерге, оқушыларға арналған.
Құралдың материалының құрылымы, оқушының алған білімі мен іс – әрекет түрлерін практика жүзінде қолдана алатындай дәрежеде меңгертуге бағытталған.
Әр жаңа ұғымның теориясы жүйелі түрде баяндалып, мысалдар, практикалық жаттығулар, пысықтау сұрақтары және есептермен толықтырылған.
Материалдың осылай орналасуы мұғалімдерге әдістемелік, ал студенттерге оқу құралы ретінде қолдануға ыңғайлы.
6
1. ТУРБО ПАСКАЛЬ ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ
Турбо Паскаль программалау жүйесі интеграциаланған (integration – жеке элементтерді біріктіру) программалау ортасы болып табылады.
Турбо Паскаль ортасында программаға қолданылатын құралдар: мәтіндік редакторы, компиляторы, компоновщигі, программаны жөндеушісі тағы басқа кеңейтілген сервистік мүмкіндіктер бір жерде жүйелі түрде біріктірілген.
Интеграциаланған Турбо Паскаль программалау жүйесінің 6.0,
7.0және одан жоғары версиясының кеңейтілген мүмкіндіктері мол:
-қабаттасқан көп терезелердің болуы, диалогтық терезелерді және тышқанды қолдауы;
-көлемі 1 Мбайтқа дейін мәтінді жөндей алатын, көп файлды редакторының болуы;
-программаны жөндеу мүмкіндіктерінің кеңейтілгені;
-Turbo Vision қолданбалы программаларын құруға объектілібағытталған ортасының болуы;
-ішкі анықтама жүйесінің кеңейтілген мүмкіндіктері, т.б.
Турбо Паскаль жүйесінің мәзірі
Турбо Паскаль интерфейсі көп терезелі орта. Орта ашылғанда терезенің жоғарғы жағында бас меню қатары шығады:
F10 – клавишасын басып бас мәзір қатарына шығу. Керек команданы , клавишалаларымен таңдап, Enter-ді басу.
Fіle – файлдармен жұмыс, баспаға шығару (принтер), каталогты ауыстыру т.б.
Edіt – тексті редакциялау, текст бөліктерін көшіру, ауыстыру. Search – қажет тексті іздеу, сөздерді ауыстыру,т.б.
Run – программаны орындау.
Compіle – программаны компиляциялау.
Debug – программаны жөндеу, түзету құралдары. Tools – ортаның құралдардары.
Optіons – программалау ортасын баптау.
Wіndow – программалар жөндеу терезелерін басқару. Help – көмек.
Ескерту: бет – деп бір экран көлемін айтады..
Турбо Паскаль ортасынан шығу тәртібі
1.Alt + F – меню қатарына, Fіle командасына шығу.
2.Exіt немесе бірден: Alt + X – басуға болады.
7
Редакциялауда қолданылатын клавишалар |
|
|
|||||
Клавиша(лар) |
Мәзір элементі |
Функциясы |
|
|
|
||
Shіft+( , , (none) |
Белсенді |
|
терезедегі |
мәтіннің |
|||
, ) |
|
фрагменттерін белгілеу |
|
|
|||
Ctrl + Del |
Edit/Clear |
Белгіленген |
мәтінді |
қалтаға |
|||
|
|
түсірмей, терезеден жою |
|
||||
Ctrl + Іns |
Edit/Copy |
Белгіленген |
|
мәтіннің |
|||
|
|
көшірмесін қалтаға жіберу |
|||||
Shіft + Del |
Edit/Cut |
Белгіленген |
мәтінді |
қалтаға |
|||
|
|
түсіріп, терезеден жою |
|
|
|||
Shіft + Іns |
Edit/Paste |
Қалтадағы |
|
мәтінді |
ағымды |
||
|
|
терезеге қою |
|
|
|
||
Ctrl + L |
Search/ |
Cоңғы команданы қайталау |
|||||
|
SearchAgain |
|
|
|
|
|
|
F2 |
File/Save |
Редактордың ағымды тересінен |
|||||
|
|
файлды сақтау |
|
|
|||
F3 |
File/Open |
Файлды ашуға мүмкіндік беру |
|||||
Ctr l+ N |
|
Курсор тұрған жолдың үстінен, |
|||||
|
|
бос жол енгізу мүмкіндік беру |
|||||
Ctrl + Y |
|
Курсор |
тұрған жолды |
алып |
|||
|
|
тастау |
|
|
|
|
|
Терезелерді басқаруда қолданылатын клавишалар |
|
|
|||||
Клавиша(лар) |
Мәзір элементі |
Функциясы |
|
|
|
||
Alt + # |
(none) |
Терезені |
көрсетеді, мұндағы # |
||||
|
|
көретін терезе нөмірі |
|
|
|||
Alt + 0 |
Window/List |
Aшылған |
терезелердің |
тізімін |
|||
|
|
көрсету |
|
|
|
|
|
Alt + F3 |
Window/Ckjse |
Ағымды терезені жабу |
|
|
|||
Alt +F5 |
Window/User |
Пайдаланушының |
экранын |
||||
|
Screen |
көрсету |
|
|
|
|
|
Shіft + F6 |
Window/Previous |
Ашық терезелерден артқа қарай |
|||||
|
|
шегіне өту |
|
|
|
|
|
F5 |
Window/Zoom |
Ағымды |
|
терезені |
үлкейту |
||
|
|
(кішірейту) |
|
|
|
||
F6 |
Window/Next |
Алдыңғы терезелерге ілгері өту |
|||||
Ctrl + F5 |
Window/Size/ |
Ағымды |
|
терезенің |
өлшемін |
||
|
Move |
немесе позициясын өзгерту |
|||||
8
Программаны орындауға қолданылатын клавишалар
Клавиша(лар) |
Мәзір элементі |
Функциясы |
|
|
|
Alt + F9 |
Compile/ |
Редактордың |
терезесіндегі |
||
|
Compile |
соңғы |
программаны |
||
|
|
|
компиляциялау |
|
|
Ctrl + F9 |
Run/Run |
Программаны орындауға жіберу |
|||
Ctrl + F2 |
Run/Program |
Орындалатын |
програманы |
||
|
Reset |
|
қайта орындату |
|
|
Ctrl + F4 |
Debug/Evaluate/ |
Өрнекті есептеу |
|
|
|
|
Modify |
|
|
|
|
Ctrl + F7 |
Debug/Add |
Қарау үшін өрнекті қосу |
|||
|
Watch |
|
|
|
|
F4 |
Run/GoTo |
Программаны |
курсордың |
||
|
Cursor |
|
позициясынан |
орындауға |
|
|
|
|
жіберу |
|
|
F7 |
Run/Trace Into |
Процедураның |
|
ішінде |
|
|
|
|
бақылауды орындау |
|
|
Анықтама алуға қолданылатын клавишалар |
|
||||
Клавиша(лар) |
Мәзір элементі |
Функциясы |
|
|
|
F1 |
Help/Contens |
Анықтамалық |
информацияның |
||
|
|
|
контекті-бағытталған |
экранын |
|
|
|
|
ашады |
|
|
F1, F1 |
Help/ |
Help on |
Анықтамалық |
информация |
|
|
Help |
|
бойынша |
анықтамалық |
|
|
|
|
информацияны |
шақырады |
|
|
|
|
(анықтаманың ішінде тағы F1) |
||
Shift + F1 |
Help/Index |
Анықтамалық |
информацияның |
||
|
|
|
мазмұнын шақырады |
|
|
Alt + F1 |
Help/Previous |
Анықтамалық |
информацияның |
||
|
Topic |
|
алдындағы экранды көрсетеді |
||
Ctrl + F1 |
Help/ |
Topic |
Редактордың |
ішінен |
тілге |
|
Search |
|
байланысты |
информацияны |
|
|
|
|
шқырады |
|
|
Турбо Паскальдің контекті-бағытталған анықтамалық жүйесі программалау ортасының кез кеген ағымдық жерінен анықтама алуға мүмкіндік береді.
9