СОӨЖ Еңбек қатынастары

Тұрар Рысқұлов атындағы Жаңа Экономикалық Университеті

«Экономика және басқару» мектебі

СӨЖ

Тақырыбы: Еңбек қатынастары.

Тексерген: Жаңбырбаева А.

Орындаған: Құрманбаева Қ.

Тобы: ӘЖ 241

Алматы, 2015

Жоспар:

І.Кіріспе ІІ.Негізгі бөлім 1.1 Еңбек қатынастары мазмұны, түрлері және модельдері 1.2 Еңбек қатынастарын талдаудағы теориялық тәсілдері 1.3 Еңбек қатынастарын реттеу тәсілдерінің эволюциясы ІІІ. Қорытынды ІV.Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе.

Еңбек қатынастары – бұл еңбек шарты бойынша тікелей жұмысты орындайтын және жұмыс берушімен еңбек қатынастарында тұрған, жеке тұлға ҚР еңбек кодексінің 1-бабы 1-тармағы (59 тармақшасына сәйкес жұмысшы – бірінші жағы, ал екінші жағы – жұмыс беруші, жұмысшы еңбек қатынасында тұрған, бұл заңды тұлға немесе жеке тұлға ҚР еңбек кодексінің 1-бабы 1-тармағы (43 тармақшасына сәйкес). Еңбек шартының қатынасының әрекеттегі ҚР Еңбек кодексінің айырмашылықтарының болып табылады. Еңбек қатынасының регламенттеу процесінде қатысу мүмкіндігіне иеленген (жұмысшы мен жұмыс берушілер) еңбек шартының жақтарының шарттарына сәйкес. Шешімдер қабылдау, еңбек шартының жақтарының қарым – қатынас бостандығы дамуына (ҚР Еңбек кодексінің негізінде) еңбек қатынастарын құрайтын шарттың ұлғаюы.

Еңбек шарттары жасалуы мүмкін:

1)белгісіз мерзімге;

2)бір жылдан көп емес белгілі мерзімге;

3)белгілі жұмыстың орындалу уақытына;

4)уақытша босатылған жұмысшының орнына;

5)мезгілдік жұмыс орындау уақытына.

Белгісіз мерзімге жасалған шарт саналады, егер еңбек шартында оның жарамдылық мерзімі сөз етілмесе (ҚР Еңбек кодексінің 29-бабы).

Мазмұны оның субъектілерінің нақты заң құқықтары мен міндеттерінен көрінетін, құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар түрінде түсіндіріледі.

Еңбек құқығы «ҚР еңбек құқығы туралы заңының» 1-бабында айтылғандай, тек еңбек қатынастарын ғана емес, сонымен бірге еңбек қатынастарымен тығыз байланысты қоғамдық қатынастарды да реттейді. Еңбек құқығы нормаларымен реттелген олардың барлығы құқықтық қатынастарға айналады.

1.1 Еңбек құқықтық қатынастары – бұл еңбек шарттары кезінде туындайтын, жұмыскер түрінде еңбекке және одан туындайтын олармен тығыз байланысты құқықтық қатынастарға қатысу себебі бойынша азаматтық заң қатынастары.

Еңбек құқықтық қатынастары өздерінің мазмұны бойынша өзіне еңбек ұжымдары құрамында еңбек қызметті процесінде жұмыскер мен жұмыс беруші арасында туындайтын әртүрлі құқықтар мен міндеттердің тұтас кешенін енгізетін күрделі құқықтық мен міндеттердің тұтас кешенін енгізетін күрделі құқықтық қатынас болып саналады.(белгілі бір әлеуметтік маңызға ие болса да, басқаруға көнбейді, белгілі бір еңбек тәртібіне бағынбайды, сондықтан да құқықтық регламенттеуге жатпайтын жеке еңбек,үй шаруасындағы еңбек).

Құқықтар мен мендеттер жұмыскер маңызды жақтары болып саналады.Еңбек құқықтар қатынастарында азаматтық еңбекке,демалуға,еңбек ақы алуға құқықтары жүзеге асырылады.

Бүкіл нақты өмір сүретін еңбек құқықтық қатынастарына келесідей өзгешіліктер тән болып саналады. Еңбек шарты жазбаша түрде жасалып, кем дегенде екі дана және екі жақтың қолы. Жұмыс берушіде және жұмысшыда бір-бір данадан сақталады. Жұмысшының еңбек шартын алуы жазбаша түрде болады (ҚР Еңбек кодексінің 32-бабы). Жұмысшыны жұмысқа қабылдау бұйрығымен жұмыс беруші үш күндік мерзімде таныстыруы тиіс. Жұмыс берушінің бұйрықпен жұмысшыны таныстыруы жұмысшы қолымен куәландырылады.Ұйымдағы ішкі жүйемен, жұмысшының жұмысына қатысты жұмыс берушінің басқа актілерімен, ұжымдық шартымен жұмыс беруші жұмысшыны таныстыруы тиіс (ҚР Еңбек кодексінің 33-бабы). Еңбек кітапшасы - жұмысшының еңбек әрекеттілігі туралы құжат болып табылады.Ұйымдағы еңбегі туралы керекті жазбаларды жұмысшының еңбек кітапшасына жұмыс беруші кіргізуге тиіс (ҚР Еңбек кодексінің 35-бабы). Келесі айдың бірінші тоқсанынан кешіктірмей айына бір рет Қазақстан Республикасының ұлттық валютасында ақшалай түрде жалақы төленуі тиіс (ҚР Еңбек кодексінің 134-бабы). Жұмысшының күндік (сағаттық) еңбек өтілінен екі есе кем емес демалыс және мейрам күндеріне еңбек төлемі (ҚР Еңбек кодексінің 127-бабы). Оның тоқтауынан кейінгі 3 жұмыс күн ішінде жұмыс берушіден жұмысшыға тиесілі сомалар төлемі еңбек шарты тоқатаған жағдайда (ҚР Еңбек кодексінің 134-бабы). Жұмысшымен еңбек шартын бұзуға байланысты басқа және жалақы төлемдерін жұмыс беруші кешіктірсе, жұмыс беруші қарызды төлейді.Заңсыз жұмыспен қамту келесі шешілмеген мәселе. Жұмыс беруші мен жұмысшы арасында еңбек шарты жасалмайды, еңбек жағдайлары бақыланбайды, әлеуметтік кепілдік жоқ, әлеуметтік мәселе көптігі. әлеуметтік сақтандыру Мемлекеттік Қорына әлеуметтік салымдар және зейнетақы салымдары жұмысшыларға бөлінбейді.1. 5-тен 10 ға дейінгі айлық есептеу көрсеткіші көлемінде саудалық емес ұйымдармен және кіші және орта кәсіпкерлік субъекті болып табылатын заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер, лауазымдық тұлғаларға айыппұл төленеді жұмыс беруші Еңбек кодексін бұзса. ҚР еңбек заңнамасы бекіткен мерзімде жұмыс берушімен жалақы төленбесе, төлемді төлемеу уақытына – 20 дан 50 ге дейінгі айлық есептеу көрсеткіші көлемінде айып пұл төлейді.

1.2 Еңбек құқығы (ағыл. labour law) - Жалдамалы жұмысшылардың еңбегін реттейтін құқық саласы.

Еңбек құқығы:

- жұмыскермен қызметкердің тікелей еңбек ету жағдайы бойынша жұмыс беруші атынан әрекет ететін әкімшілікпен қатынасын реттейді;

- өндірісті басқаруға жұмыскердің қатысу, еңбек жағдайын тағайындау мен қолдану жағдайы бойынша әкімшіліктің еңбек ұжымымен қатынасы;

- еңбек дауларын қарастыру бойынша қатынастар;

- еңбекті қорғау және бірқатар басқалары бойынша қатынастар.

Еңбек құқығы — меншіктің түріне , шаруашылықты жүргізудің ұйымдық-құқықтық пішіміне қарамастан, кәсіпорын (мекеме, ұйым) қызметкерлерінің еңбегін ұйымдастыру саласындағы қарым-қатынастарды реттеп, олардың әлеум. құқыларын қорғайтын нормалар жиынтығы. Еңбек құқығының арқауы қоғамдық еңбек қатынастары болып табылады, ал бұл қатынастар қоғамдық пішімдегі еңбек процесінде міндеттілік сипат иеленеді. Мұнда еңбекті пайдалану, оның шарттары мен ұйымдастырылуы құқықтық реттеудің негізгі мазмұнына айналады. Еңбек құқығының әдісі дегеніміз еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің амалдары мен тәсілдерінің жиынтығы; ол, негізінен, еңбектің құқықтық қатынастарын белгілеудің келісімшарттық тәртібін; өндіріс процесінде қызметкердің жұмыс берушіге бағыныштылығын ескере отырып, екі жақтың теңдігін орнатуды; еңбекті ұйымдастырудың айрықша режимін; еңбекті пайдаланудың шарттары мен ұйымдастырылуын орталықтан нормалауды және жергілікті жерде ретке келтіруді; еңбек қарым-қатынастарын құқықтық реттеудің бірлігі мен жіктелуін; Еңбек құқығының ажыратылмайтын, рұқсат етілетін және ұсынылатын жосындарын іске қосудың ерекше тәсілдерін; еңбектік-құқықтық қарым-қатынасқа қатысушы тараптардың еңбек құқығының жүйесінде қоғамдық еңбекті ұйымдастырудың барлық құрамдас бөліктеріне қатысты нормалар бар. Олар жиынтық түрінде еңбек құқығының жалпы бөлімін құрайды. Оған құқықтың осы саласының арқауы, әдістері мен жүйесі, оның бастаулары, сондай-ақ, Еңбек құқығы ғылымының пәні мен методологиясы кіреді. Азаматтардың еңбегін пайдалану жөніндегі қоғамдық қарым-қатынастардың жекелеген топтарын реттейтін құқықтық нормалар еңбек құқығының ерекше бөлімін құрайды. Соған сәйкес еңбек құқығының жүйесінде құқықтық ин-ттар, яғни қоғамдық еңбек қатынастарының құрамдас бөлігін арқау ететін құқықтық нормалар жиынтығы ерекшеленеді. Ерекше бөлім еңбек құқығының мынадай негізгі ин-тарын: жұмыспен қамтуды және жұмысқа орналастыруды, ұжымдық келісімшарттар мен келісімдерді, еңбек келісімшартын, жұмыс мезгілі мен демалыс уақытын, еңбекақыны, еңбек тәртібін, келісімшарт жасаушы тараптардың материалдық жауапкершілігін, еңбекті қорғауды, қызметкерлердің кәсіби білігін көтеруді, еңбек дауларын қамтиды. ылары мен заңды мүдделерін қорғаудың арнаулы процессуалдық пішімдерін, сондай-ақ, санкция қолдану реттерін қамтиды.

1.3 Еңбектік өзара қарым-қатынастар әр азаматтың тіршілік әрекетінің ажырамас және өте маңызды бөлігі болып келеді. Орта есеппен 30% жуық уақытын адам күнделікті әріптестерімен, басшыларымен және/немесе қол астындағы жұмысшыларменөзара әрекеттесумен, өз лауазымдық міндеттерін атқарумен, одан басқа, өз еңбек ұжымының «бейресми» өміріне жиі қатысумен жұмыста өткізеді. Осының бәрі және басқалары еңбек қатынастарының бөлігі болып табылады. Еңбек қатынастары өте күрделі және көп қырлы ұғым. Жалпы және толықтай, еңбек қатынастары - бұл еңбек қызметін жүзеге асыру процесінде жұмысшы мен жұмыс беруші арасында қалыптасатын қатынас.

«Еңбек қатынастары» ұғымы: құқықтық (еңбек заңнамасы, еңбек және ұжымдық келісім); әлеуметтік (жұмысшыға ұсынылатын әлеуметтік жинақ, кәсіподақтардың қызметі); қаржылық (жұмысшының еңбегін төлеу); кәсіптік (біліктікті арттыру, қызметкерді оқыту); психологиялық (ұжымдағы психологиялық климат, қызметкердің еңбекке дәлелі) және т.б. сияқты көптеген аспектілерден құралады. Аталған аспектілердің барлығы өзара тығыз байланысқан және өзара тәуелді, бір де біреуі бір- бірінсіз күн көрмейді. Басқаша айтқанда, өзара еңбек қарым-қатынасы – бұл жұмысшы, жұмыс беруші және мемлекет арасындағы серіктестік. Қазіргі заманғы кәсіпорындарда серіктестіктің орнына жиі патернализм – өзара байланыс және нормативтік- құқықтық әрекеттеріне негізделген ресми қатынастарды бейресми, жеке және байланыстық қатынастарға өзара тиімділікке ауыстыру қолданылады. Қажетті құжаттар жинағын (мысалы, санитарлық кітапшсын) ұсынуға мүмкіндігі жоқ адамды жұмысқа алу, онымен қоса ол адаммен еңбек келісіміне отырмау және еңбек кітапшасына жазбау, еңбекке қолайсыз жағдайдағы жұмыс, қызметкерге «қара кассаға» өткізуге қажетті «сыйақы» төлеу мысал бола алады. Мұнда жұмысшының жоғары, алайда бейресми (жұмыс беруші салық төлемейтін) еңбекақыға келісетін жағдайын жатқызуға болады. Алғашқы көзқараста, бұл екі жаққа да тиімді. Мүмкін, мұндай істің жағдайы барлық еңбек қатынастарының мәселелерін шешудің үйлесімді шешімі болар ма еді, алайда бір «БІРАҚ» бар. Қазақстан Республикасы ортақ зейнетақы жүйесінен жинақтау зейнетақы жүйесіне ауысумен жеке мұқтаждық қарттықты қамтамасыз ету жауапкершілігі азаматтардың өздеріне жүктелді. Және адам өз еңбек өтілінің ары қарайғы құжаттамалық дәлелінің болуы туралы қаншалықты қам жесе, тұрақты зейнетақы бөлінуі көбінесе оның қарттықта қамтамасыз ететін өмір деңгейіне тәуелді. Мәселен, қазір еңбек күшінің үлкен бөлігі адамдардың барлық проблемаларын мемлекет шешетін, оған жұмыс орнын, еңбекақысын, кейіннен зейнетақысын кепілдейтін кеңес өкіметі кезінде тәрбиеленген адамдар болуында. Бұндай адамдардың менталитеті және қалыптасқан мінез-құлқы, олардың бүгінгі күнмен өмір сүретінін, қазір өз құқықтарын бұзудың болашақтағы салдарын бағалай алмайтындықтарын сипаттайды. «ЗУБР» ӘКҚ жүргізген зерттеудің мақсаты Қазақстан азаматтарының бүгінгі күні еңбек және зейнеткерлік құқығы саласындағы қалыптасқан жағдайларға қатынасы, осы саладағы ақпараттарға қызығушылық деңгейін, сондай-ақ азаматтардың осы құқықтарды іске асыру кезінде соқтығысатын проблемалар мен қиындықтарды анықтау болды. Қабылдауды ыңғайлы ету үшін алынған нәтижелердің барлығы келесі санаттар бойынша құрамдалған болатын: халықтың еңбек және зейнеткерлік саласындағы құқықтық сауаттылығы, азаматтардың еңбек құқығын бұзу, азаматтардың құқығын қорғау, зейнетақы жүйесі.

ІІІ. Қорытынды

Тараптардың жеке еңбек және ұжымдық шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынастар еңбек қатынастары деп танылады. Жеке еңбек шарты негізінде туындайтын еңбек кұқықтық қатынастарын мердігерлік, тапсырма, қызмет көрсету және т.б. шарты бойынша ұйымдар үшін қандай да бір нақты жұмысты орындаған адамдардың еңбекке қатысуы жөніндегі басқа каты-настардан ажырата білгён жөн. Аталған шарттар негізінде еңбек қатынастары емес, азаматтық-құқықтық қатынастар пайда бо-лады да, олар азаматтық зандармен реттеледі. Еңбек катынас-тары мен азаматтық-құқықтық қатынастардың аражігін айы-рудың практикалық маңызы бар. Өйткені, еңбек құқықтық қарым-қатынастарға түсуші қызметкерге еңбек заңдарында белгіленген тәртіппен жыл сайынғы еңбек демалысы беріледі, еңбекке уақытша жарамсыз болған кезеңге жәрдемақы төленеді және т.б. Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында қатынас-тарының мазмұнын құрайтын белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады. Олай болса еңбек қатынастарын өзге құқықтық қатынас-тардан ажыратудың мынадай үш ерекше белгілері бар:

1) олар жеке еңбек шарты негізінде нақты кәсіпорынның еңбек ұжымына мүше болған қызметкердің кіруімен туындай-ды;

2) еңбек қатынастары бойынша қызметкер белгілі бір ма-мандық (кәсіп), біліктілік немесе кызмет бойынша жұмыс ат-қару міндетін өзіне алады, ал ұйым аталған жұмыстың орын-далуы үшін қажетті еңбек жағдайларын жасау міндетін алады;

3) еңбек қатынастарының тараптары — қызметкер де, жүмыс беруші де ішкі еңбек тәртібі ережелеріне бағынады.

Еңбек құқығымен реттелетін қатынастар жүйесін екі топқа бөлуге болады. Оның біріншісі жетекші орын алатын еңбек құқықтық қатынастары, ал екінші топқа еңбек қатынастары-мен тығыз байланыстағы еңбек қатынастарынан бұрын, олармен катарлас жүретш және солардан туындаитын қатынастар. Екінші топтағы қатынастардың бәрі еңбек қатынастарынан тысқары дербес маңызы болмайды және еңбек қатынастары казіргі кезде болып отырғанда, не бұрын болғанда, не олар бо-лашакта болатын болса ғана туындай алады.

Еңбек құқығы саласындағы құқық қатынастары жүйесі мыналарды қамтиды:

— еңбек құқықтық қатынастары;

— еңбекке орналастыру жөніндегі құқықтық қатынастар;

— ұйымдастыру-басқару құқықтық қатынастары;

— ұжымдық шарттың құқықтық қатынастары;

— қызметкерлерді кәсіптік даярлау және олардың білікті-лігін арттыру жөніндегі құқықтық қатынастар;

— еңбектің қорғалуын және еңбек заңдарының сақталуын қадағалау жөніндегі құқықтық қатынастар;

ІV. Пайдаланған әдебиет:

1. http://www.baq.kz/regional_media/post/21510

2. http://bigox.kz/enbek-kukygynyn-tusinigi-pani-adisteri/

3. Кагазов О. Трудовое права РК.-Алматы,2000

4. Шеримова Н.Ш Трудовое право в вопросах и ответах-Алматы 2000.

8