2.5 Өлшеу әдістері мен түрлері

Өлшенетін кешенді шаманың магынасының өзгешелігіне баға беруге байланысты өлшеу әдістері тікелей, жанама, дифференциалды және кешенді болуы мүмкін.

Өлшенетін шаманың мағынасын немесе оның ауыткуын құралдың, болмаса прибор шкаласының көрсетуі бойынша бағалауды тікелей өлшеу деп айтады (мысалы, әмбебап өлшеу қүралымен өлшегенде).

Тікелей өлшеу - бұл өте күрделі, түрлі өлшеулердің негізі. Ол абсолюттік және салыстырмалы әдістерге бөлшеді.

Абсолютгік әдіспен өлшегенде, өлшенетін шаманың барлық мағынасы прибор шкаласының тікелей көрсетуі бойынша бағаланады (мысалы, штангенциркульмен өлшегенде, тетіктің нақты мөлшері осы аспаптың шкаласынан алынады).

Салыстырмалы әдіспен өлшегенде, өлшенетін шама ауытқуының мағынасы белгілі бір кондырғы мөлшерден немесе эталоннан алынады. (Мысалы, индикаторлы ішкі өлшеуішпен өлшегенде, прибор шкаласынан гильзаның қондырға мөлшерінен ауытқу алынады). Мұнда гильзаның накты мөлшерін қондырғы өлшем мөлшеріне прибордың көрсету мәндерін алгебралық қосындылау арқылы анықтайды.

Жанама әдіспен өлшеуде өлшенетін шаманың немесе оның ауытқуының мағынасын ізделіп отырған шамамен белгілі байланысы бар басқа мөлшерлерді тікелей өлшеу нәтижесімен анықтайды. Мысалы, конустың шамасын, оның екі қимадағы диаметрімен осі қиманың арақашықтығын табу арқылы анықтайды).

Дифференциялаулы әдіспен өлшеудің ерекшелігі- көп параметрлі тетіктің әр мөлшерін бөлек тексеруде, мысалы, шлицті біліктің диаметрін, тісінің қалыңдығы мен биіктігін элементтеп өлшеу.

Кешенді әдіспен өлшегенде күрделі тетіктің бірнеше элементерін ірлестіріп тексереді, мысалы, шлицті калибр-сақина арқылы тексергенде.

Тікелей өлшеулер – бұл ең көп таралған тәуелсіз өлшеулер, кейбір күрделі өлшеулердің негізі. Сондықтан тікелей өлшеу әдістері дегеніміз - өлшеу принципін пайдаланатын тәсілдердің жиынтығы. Осыған тәріздес әдістердің 2 түрін белгілеуге болады.

Мера, өлшем – берілген мөлшерлі физикалық өлшемді өндіру үшін арналған өлшеу құралы. өлшеу өткізгенде, жіктеу белгісі ретінде мераның бары немесе жоқтығы алынады.

Тікелей бағалау әдісі (мераның жоқтығы) – бұл тікелей әрекетті өлшеу аспаптың есептеуі арқылы, тікелей шаманың мәнін анықтайтын өлшеу әдісі. Бұл әдістің сипаттамасы – жылдамдық; практикада қолдануға өте қажетті, бірақ оның өлшеу дәлдігі жоғары емес. Бұл әсер ететін шамалардың әрікетіне байланысты. Бұл әдіс арқылы өлшеулердің дәлдігін көтеру үшін, әрбір өлшеу өткізгенде шкала және көмекші шкала – нониус бойынша есептеу қолданылады. Бұл әдістің ерекшелігі – мұндай шкалалардың белгілерін үйлестіруді қолдануда.

Мерамен салыстыру әдісі – бұл әдісте өлшенген шаманы мерамен өндірілген шамамен салыстырады. Егер салыстырғанда айырмашылық болмаса немесе болса, онда нөльдік немесе дифференциалдық әдіс болады.

Нөлдік әдіс – мұнда шаманың аспаққа деген салыстыру әрекетінің нәтижегі эффекттісін нөлге келтіреді.

Дифференциалдық әдіс – бұл әдісте өлшеу аспабына өлшенген шаманың және белгілі мерамен өндірілген шаманың айырмашылығы әсер етеді.

Нөлдік және дифференциалдық әдістер түрлері:

- қарсы қойып салыстыру әдісі – бұл мерамен салыстыру әдісінде өлшенген шама және өлшеу шамасы салыстыру аспабына бір уақытта әсер етеді. Осы аспап арқылы бұл шамалар арасындағы қатынас анықталады.

Орын алу әдісі – мұнда өлшенген шаманың орнын мерамен өңделген шама басады.

Үйлестіру әдісі – мұнда өлшенген шаманың және мерамен өндірілген шаманың айырмашылығын, шкала белгілерінің немесе периодтық сигналдардың үйлесуін қолдану арқылы табады.

Дифференциалдық әдісті өлшенген шамаға жақын, өте жоғары дәлдікті мера бар болса ғана қолдануға болады.