Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Умктехнолог.doc
Скачиваний:
35
Добавлен:
15.02.2016
Размер:
1.22 Mб
Скачать

13. Кафедра және оқытушы тарапынан студентке қойылатын талаптар

  1. Лекция және лабораториялық сабақтарға міндетті түрде қатысу.

  2. Лабораториялық жұмыстарды толық орындау және сұрақтарды талқылауға белсенді түрде қатысу.

  3. Лабораториялық сабаққа келгенде алдын ала оқулықтың жұмысқа сәйкес тарауларын, лекция конспектiсiн оқып шығу керек және лабораториялық жұмыстың мазмұнымен танысу керек.

  4. Барлық тапсырмалар белгіленген мерзімнен кешікпей дәл өз уақытында тапсырылуы тиіс, ал кешіктірілген жағдайда төмен баға беріледі.

  5. Қатыспаған сабақтарын оқытушының белгілеген уақытында келіп тапсыруы қажет.

  6. Егер студент сабақтың бірде-біреуін жібермесе және лабораториялық жұмыстарды орындау барысындағы жетістіктері үшін ынталандыру үшін қосымша 1 балдан 4 рет қосылады.

Егер студент сабаққа себебсіз қатыспаса және сол сабақты қосымша тапсырмаса, лабораториялық жұмыстарды орындамаса қорытынды бағасынан 1 балл шегеріледі (жіберілген әр 1 сабағынан – 1 балл шегеріледі).

  1. Лекция тезистері

1-лекция. Тақырыбы: 1. Химиялық технологияның мазмұны.

Жоспары: 1.1. Химиялық өндірістерінің ғылыми негіздері және дамуы.

Химиялық өндірістерді ұйымдастыру.

1.2. Химиялық өндірістерді технологиялық негізге байланысты

классификациялау.

1.3. Техника-экономикалық көрсеткіштер.

1.4. Химиялық технология процестерін интенсивтендіру.

Процестердің технологиялық схемасы. Технологиялық схеманы

болжағандағы жалпы пікір.

1.5. Реагенттердің және энергетика ағындарының бағыты.

1.6. Химиялық техниканың негізгі даму жолдары.

Лекция мақсаты: Химика-технологиялыќ процестердіњ физика-химиялыќ зањдылыќтарын жєне олардыњ ж‰ру жаѓдайларын зерттеу, химия µндірістерініњ технологиялыќ схемасын ќ±ру, химиялыќ реакция ж‰ретін аппараттардыњ, машиналардыњ жєне ќолданылатын ќ±ралдардыњ конструкциясын аныќтау. Табиѓи ортаны химиялыќ ластанудан ќорѓайтын єдістерді тањдау, белгілеу, химиялыќ µндірістерді баќылау, автоматтау жєне мењгеру єдістерін прогрессивтеу, жањарту. ¤німніњ саласын кµтеру, µзіндік ќ±нын тµмендету жєне т.б.

Лекция мәтіні. 1.1. Химиялық өндірістерінің ғылыми негіздері және дамуы. Химиялық өндірістерді ұйымдастыру. Химиялыќ технология табиѓи шикізатты немесе жартылай µнімді халыќќа ќажет µнімдер жєне µндіріс ќ±ралдарын µндіретін єдістерді жєне химиялыќ процестерді зерттейтін ѓылым. «Технология» к‰рделі екі грек сµзінен ќ±ралѓан: «технос-µнер, шебер немесе шебер кєсіп»; “логос – ѓылым”, демек технология - µнер туралы ѓылым. «Технология» деген сµз бірінші рет 1772 ж. аталѓан.

Технология екі т‰рге бµлінеді: механикалыќ жєне химиялыќ технология, механикалыќ технология процесініњ нєтижесінде (шикізаттардыњ) материалдардыњ тек ќана сыртќы пішіні жєне формасы µзгереді. Мысалы, аѓаштан жиЋаз дайындау. Химиялыќ технология процесініњ нєтижесінде материалдардыњ ќ±рамы жєне ішкі ќ±рылысы µзгереді, алынѓан зат (µнім) бастапќы шикізаттыњ физика-химиялыќ ќасиеттерін ќайталамайды, ќ±рамы жєне ішкі ќ±рылысы басќаша, µзгеше болады. Мысалы аммиакты синтездеу:

Химиялыќ технология ѓылымы ХVІІІ ѓасырдыњ соњѓы жылдары µзіне тиісті орын алып, 1806 ж. Мєскеу университетінде технология пєні алѓаш рет студенттерге оќыла бастады, осыдан соњ 1808 ж. Ќазан университетінде, 1911 ж. Харьков университетінде оќу процесінде негізгі оќылатын пєндердіњ ќатарына енгізілді. 1804 жылдан бастап оќулыќ жазылып жєне “технология журналы” баспадан жарыќќа шыѓа бастады.

Химиялыќ технологияныњ дамуына орыстыњ атаќты химик-ѓалымдарыныњ ењбектері тікелей, иє болмаса жанама т‰рде ‰лкен єсерін тигізді, атап айтќанда олар: М.В.Ломоносов, Д.И.Менделеев, Н.И.Зинин, Н.А.Каблуков, Н.С.Курнаков, Д.Н. Зелинский, С.В. Лебедев, А.Е.Ферсман жєне таѓы басќа шетел ѓалымдарымен қатар Қазақстанда Ә. Б. Бектұров, Б.А.Бірімжанов, А.Ш.Шәріпханов, Н.А.Әзербаев, Б.А.Жұбанов, Е.М. Шайхутдинов, Е.Е. Ергожин және т.б.

Ќазіргі уаќыттаѓы химиялыќ технологияныњ алдына ќойѓан негізгі маќсаттары: химика-технологиялыќ процестердіњ физика-химиялыќ зањдылыќтарын жєне олардыњ ж‰ру жаѓдайларын зерттеу, химия µндірістерініњ технологиялыќ схемасын ќ±ру, химиялыќ реакция ж‰ретін аппараттардыњ, машиналардыњ жєне ќолданылатын ќ±ралдардыњ конструкциясын аныќтау.

Табиѓи ортаны химиялыќ ластанудан ќорѓайтын єдістерді тањдау, белгілеу, химиялыќ µндірістерді баќылау, автоматтау жєне мењгеру єдістерін прогрессивтеу, жањарту. ¤німніњ саласын кµтеру, µзіндік ќ±нын тµмендету жєне т.б.

Химия µндірісініњ µндіргіш к‰шініњ дамуына тигізетін єсері ерекше. Мысалы астыќтыњ µнімін, сапалы минералды тыњайтќышты д±рыс ќолданса 1,7-2 есе артады; химиялыќ єдістермен синтетикалыќ талшыќтарды алуѓа болады, неше т‰рлі шайырлар µндіріледі, табиѓатта кездеспейтін ерекше, арнаулы ќасиетті заттарды алуѓа болады. Химиялыќ µндірістердіњ процесс ќарќындылыѓы µте жоѓары болады жєне т.б. Химиялыќ µндірістерде шикізатты толыќ ќалдыќсыз комплексті т‰рде µњдеуге м‰мкіншілік бар. ¤неркєсіптерде химиялыќ µндіру єдістерін механикаландыруѓа жєне автоматтауѓа болады.

Даму тарихы: Археологтардыњ мєліметтері бойынша біздіњ заманымыздан 7-8 мыњ жыл б±рын кейбір кендерді µњдеп, ќару-жараќ дайындаѓаны белгілі болды. Біздіњ жыл санауымыздан 3-4 мыњ жыл б±рын шыны-єйнек жєне кєрлен µндірілгені белгілі болды. Рим ќаласында к‰кірт жєне сода кµл суынан µндіріле бастаѓан; минерал бояулары, µсімдік майы, сірке ќышќылы, косметикалыќ жабдыќтар, µртейтін пештер, м±най жєне т.б. заттарды µндіріп, ќолданылѓаны белгілі.

Жыл санаудыњ басынан екі ѓасыр µткеннен кейінгі мезгілде Ќытайда ќаѓаз µндіре бастады, ал VI-ѓасырда фарфор-фаянс (кәрлен-қышкәрлен) µндірілген.

Ќазіргі химияѓа ќажет заттар VIII-ші ѓасырдан µндіріле бастады. Араб химигі Гебер (Джафар) к‰шті минерал ќышќылдарын дайындап єрт‰рлі ќажетке ќолданѓан.

XIII-ші ѓасырда оќ-дєрі белгілі болды, XIV-ші ѓасырда Иван Грозный µз еліндегі селитраны пайдаланып, оќ-дєрі дайындауѓа н±сќау берген. 1632 жылы Ресейде темір µндіретін зауыт салынѓан. 1581 жылы Мєскеуде бірінші дєріхана ашылды.

1764 жылы Ресей академиясыныњ академигі Лаксман соданы (Na2СО3) натрий сульфатын кµмірмен тотыќсыздандыру жолымен алуѓа болатынын болжаѓан, іс ж‰зінде осы болжауды француз ѓалымы Леблан 1791 жылы пайдаланып Францияда сода µндіріле бастады, єдісті шетелдерде Леблан єдісі деп атайды. Дєл осы сияќты 1842 жылы Ресей ѓалымы Зинин нитроќосылыстарынан анилин жєне ароматты кµмірсутектерді алуѓа болатынын ашќан, біраќ анилин бояулары Германияда µндіріліп, Ресейде дайын ќалпындаѓы бояуларды шетелден сатып алынатын болѓан.

К‰кірт ќышќылы 1805 жылдан бастап контакт єдістерімен алына басталды. Ресейде тек ќана 1846 жылы сода зауыты салынды. 1914 жылы Ресейде 70-ќана химия µндірістері болды, осы санаулы µндірістерді шикізатпен ќамтамасыз ету Ресейге оњайѓа т‰спеді. К‰кірт колчаданын Испания мен Норвегиядан, силитра Чилиден, фосфоритті Мароккадан жєне басќа да шет елдерінен єкелінді.

1885 жылы кµпестер Н.Иванов жєне Н.Савенков Шымкент шаћарында жергілікті дєрімен деп аталатын жусанды шикізат ретінде µњдеп, Сантонин деп алатын артел ±йымдастырылѓан, артелдегі µндірушілер тек біркелкі Германиядан шаќырылѓан немістер болѓандыќтан дєріменніњ кµпшілік мµлшері шикізат т‰рінде Германияѓа экспортталѓан. 1921 жылы В.И.Ленин сантонин µндіретін зауытќа µте ‰лкен мєн беріп, ол зауыты “Алтын ж±мыртќалайтын тауыќ” деп атаѓан.

1930 жылы Аќтµбеде химкомбинатыныњ фундаменті салынып, аз уаќыт ішінде минерал тыњайтќыштар µндіріле бастады. Осы жылдары Арал сульфаты зауытында жергілікті т±зды кµлдерден мирабилит (Na2SO4I0H2O) бµлініп алына бастады. Мираболитті тыңайтқыштарды Алу технологиясында пайдалану үшін көптеген ғылыми жұмыстарды біздің елде Ә.Б.Бектұров бастаған ғалымдар жүргізді.

1934 жылы Аќтµбе химкомбинатында к‰кірт ќышќылын, 1935 жылы преципитат, борат жєне бура ќосындыларын µндіре бастады.

1943 жылы Ќараѓанды жасанды Каучук (“ЖК”) зауыты бастапќы кезде оттек, содан соњ кальций карбидін µндіретін болды. Осы зауытта 1950 жылы Кучеров єдісімен ацетиленнен ацетальдегид, соњѓы ќоспадан сірке ќышќылын, 1961 жылдан бастап дивинил, синтетикалыќ каучук жєне т.б. кµптеген полимерлер µндірілетін болды. Ацетилен туындыларынан ауыл шаруашылық егіндерінің әртүрлі арам шөптерімен күресу мақсатына Н.Ә.Әзербаев бастаған ғалымдар көп зерттеулер жүргізді. Ацетилен туындыларынан Е.М.Шайхутдинов бастаған ғалымдар көптеген полимерлік қосылыстар синтездеді.

1950-1956 жылдары Жамбыл (ќазіргі Тараз) шаћарында суперфосфат жєне к‰кірт ќышќылын µндіретін цехтар іске кірісті – ќазіргі кезде олар жергілікті Ќаратау фосфоритінен минералдыњ тыњайтќыштар шыѓаратын – қос-суперфосфат және амофос зауытына айналды.

1951жылы Балќаш ќаласында мыс жєне натрий сульфидін µндіретін зауыт пен цех µнім бере бастады.

1954 жылы Ќостанайда жасанды талшыќтар µндіретін зауыт пайдалануѓа берілді.

1965 жылы Аќтµбеде хром ќосылыстарыныњ зауыты іске ќосылды, Республикамызда халыќаралыќ дєрежеде хром ќосылыстарын натрий монохро-

маты µндіруде алдыњѓы ќатарѓа шыќты.

Басќада кµптеген химиялыќ зауыттары іске ќосылып халыќ шаруашылыѓында, µнеркєсіптерге, халыќ м±ќтажына ќажетті заттар µндіретін болды. Олар: Атырау химия зауыты, м±най µњдейтін жєне полиэтилен зауыттары, Атырау ќаласында – полистирол зауыты. Шымкент шаћарында: гидролиз, цемент, м±най µнімдерін µњдейтін “М¤¤”, ќорѓасын, элементар фосфор µндіретін зауыттар алдыњѓы технологиялыќ процестермен тиісті міндеттермен ойдаѓыдай атќаруда.

Павлодар ќаласында: м±най жєне м±най µнімдерін µњдейтін зауыт жєне алюминий зауыттары елімізге ќажет µнімдер µндіреді.

Жамбыл (ќазіргі Тараз) шаћарында 1969 жылдан бастап еселі суперфосфат жєне жем фосфатын µндіре бастады.

Химия µндірістері елімізде кењ µріс алып дамыды. Шымкент шаћары ел арасында “Химиктер ќаласы” деп аталып кетті.

Химиялыќ өндірістерді ұйымдастыру. Химиялыќ µндірістер негізгі жєне кµмекші цехтардан (цех-µнеркєсіптердіњ негізгі µндірістік бµлімшесі) ќ±ралады. ¤ндірістіњ мењгерушісі - директор, директордыњ бірінші орынбасары-бас инженер. Бас инженер µнеркєсіптіњ барлыќ µндіріс єрекеттерін мењгереді.

¤ндірісті тікелей зауыт басќармасы мењгереді, оныњ ќ±рамында єр т‰рлі бµлім мењгерушісі болады: бас µндірістік технолог, бас механик, жоспарлау бµлімі, финанс бµлімі, технологияны баќылау бµлімі жєне т.б. бµлімдер.

¤неркєсіптіњ ќ±рамында ерекше мањызды бµлімшеніњ біреуі – орталыќ зауыт жєне цех зертханалары. Олардыњ негізгі міндеттері: µндірісті жєне µнімніњ сапасын баќылау, технологияны кемелдендіру, µндіріске жања єдістерді енгізу жєне жања µнімдерді µндірудіњ єдістерін ±сыну. Орталыќ зауыт зертханасы (ОЗЗ) ќ±рамында µндірісті баќылау ѓылыми зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізетін бµлімшелер болады, олардыњ ќ±рамында сынау ќондырмалар болады. ОЗЗ бастыѓы бас инженерге баѓынады.

Техникалыќ баќылау бµлімі (ТББ) – жоѓарѓы сапалы µнім алуды ќамтамасыз ететін бµлім. ТББ - шикізаттан бастап, оны µњдеу процесін жєне µнген µнімніњ сапасын ќадаѓалап баќылайды. ТББ бастыѓы тікелей директорѓа баѓынады. Егер дайын болѓан µнімніњ сапасы стандарттарѓа сєйкес келмесе (стандарттар – бір ‰лгіге келтіру: мемлекеттік стандарт МСТ; салалыќ стандарт ССТ; республикалыќ стандарт – РСТ; кєсіпорынныњ стандарты – КСТ), “ТББ” бастыѓы µнімді µндіруді тоќтауѓа н±сќау бере алады.