sanskrit_manual

–– Занятак 4 ––

3. Ка̄ракі

Удзельнік чыну, што зьяўляецца яго апораю, месцам называецца adhikaraṇa “субстанцыя”.

Такім чынам, у санскрыце ёсьць 6 ка̄ракаў:

1.kartṛ – чыньнік

2.karman – дачын

3.karaṇa – сродак

4.sampradāna – атрымальнік

5.apādāna – адпраўнік

6.adhikaraṇa – месца

Дзеяньне само па сабе называецца bhāva “быцьцё”.

Тры віды каранёў

Пры ўжываньні ў сэнсе дзейніка (kartari-prayoga) карані (dhātu) падзаляюцца на тры віды.

1.parasmai-padin – пасьля іх у сэнсе дзейніка ставяцца канчаткі parasmai-pada. Напрыклад: vad P. – гаварыць.

2.ātmane-padin – пасьля іх у сэнсе дзейніка ставяцца канчаткі ātmane- pada. У слоўніку яны пазначаюцца літараю A. Напрыклад: labh A. – атрымліваць, браць.

3.ubhaya-padin – пасьля іх у сэнсе дзейніка могуць быць і канчаткі parasmai-pada, і ātmane-pada. У слоўніку яны пазначаюцца літарамі P.A. Напрыклад: pac P.A. – гатаваць.

Пры ўжываньні ў сэнсе дачыну (karman) пасьля ўсіх каранёў ставяцца толькі канчаткі ātmane-pada.

51

–– Занятак 4 ––

Ātmane-padin

Пасьля каранёў гэтай групы ў сэнсе дзейніка ставяцца канчаткі ātmane- pada, а затым пасьля кораня перад канчаткамі ставіцца вікарана̣-a-: labh → labh-te → lábh-a-te – бярэ

А пры ўжываньні ў сэнсе дачыну ставіцца вікарана̣-ya-: labh-te → labh-yá-te – бярэцца

la̐Ṭ– ātmanepadāni – labh 1 A. – браць, атрымваць

Ubhaya-padin

Пасьля каранёў гэтае групы ў сэнсе дзейніка ставяцца канчаткі parasmai-pada, калі плод чыну дастаецца іншаму. Калі ж плод чыну дастаецца самому дзейніку, пасьля іх маюць быць канчаткі ātmane-pada. Напрыклад:

náraḥ pacati – чалавек гатуе (напр., для князя) náraḥ pacate – чалавек гатуе (для сябе)

Sa-karmaka, a-karmaka, dvi-karmaka

Дзеясловы, што маюць дачын, называюцца sa-karmaka: vánam gacchati – Ідзе ў лес.

Дзеясловы, што ня маюць дачыну, называюцца a-karmaka: váne vasati – Жыве ў лесе.

У некаторых каранёў могуць быць адразу два дачыны. Такія карані называюцца dvi-karmaka. Напрыклад, корань pac “гатаваць” можа мець за дачын і тое, што гатуецца, і тое, што з гэтага гатуецца:

náraḥ phálāni āhāráṃ pacati – Чалавек гатуе ежу з пладоў (т.б. ператварае плады ў ежу)

52

–– Занятак 4 ––

Ṣaṣṭhī, saptamī

Шостая (ṣaṣṭhī) вібгакті дадаецца да асноваў імёнаў у сэнсе сувязі (sambandha), а ня ў сэнсе ка̄ракі:

nṛpásya áśvaḥ – конь князя nárasya āhāráḥ – ежа чалавека

У выпадку ṣaṣṭhī-канцавых слоў парадак слоў не свабодны: яны ставяцца перад словам, ад якога сэнсава залежаць.

Сёмая (saptamī) вібгакті дадаецца да асноваў імёнаў у сэнсе месца

(adhikaraṇa):

váne vasati – жыве ў лесе vṛkṣé sīdati – сядзіць на дрэве

a-канцавая аснова мужчынскага роду nára

Род

Санскрыцкія імёны ўжываюцца ў сэнсе роду (liṅga). Сэнсы роду – гэта мужчына (puman), жанчына (strī) і нішчына, то бок ні мужчына, ні жанчына (napuṃsaka). Адпаведна словы ў сэнсе мужчыны называюцца puṃ-liṅga,словыўсэнсежанчыны–strī-liṅga,асловыўсэнсенішчыны

– napuṃsaka-liṅga. У слоўніку род імені пазначаецца звычайна лацінскімі літарамі m. (мужчынскі), f. (жаночы), n. (ніякі) або скарачэньнямі pu., strī. і na. на Дэвана̄ґарі̄. Каб правільна ўтвараць формы імёнаў, важ-

53

–– Занятак 4 ––

на знаць іх род. Імёны мужчынскага роду з асновай на -a маюць такія самыя формы, як nára. Імёны ніякага роду з асновай на -a, маюць такія самыя формы, як phála (адрозьніваюцца толькі першыя дзьве вібгакті).

a-канцавая аснова ніякага роду phála

Слоўнік

edh A. – édhate – расьці

labh A. – lábhate – браць, атрымліваць

vas P. – vásati – жыць, сяліцца – uṣyáte – жывецца phála n. – плод

vána n. – лес vṛkṣá m. – дрэва

Практыкаваньне 1

1.nárāḥ phálāni váneṣu labhante

2.váne vṛkṣā́ḥedhante nárāḥ ca ná vasanti

3.nṛpásya áśvaḥ nárasya āhārám khādati

4.nṛpéṇa sahá váne sīdathaḥ vádathaḥ ca

5.nṛpaíḥ nárāṇām phálāni labhyante

6.náraḥ váne vasati vṛkṣā́ṇām ca phálāni khādati

7.nárasya áśvena nṛpásya vánam gamyate

8.nárau vṛkṣásya phálāni labhete āhārám ca pacete

9.vánam gacchāmi phálāni labhe āhārám ca pace

54

–– Занятак 4 ––

Практыкаваньне 2

1.Князь бярэ плады ад чалавека.

2.Два чалавекі гатуюць сабе ежу з пладоў.

3.Людзі жывуць у лесе і гатуюць плады дрэваў для князя.

4.Коні людзей ходзяць па лесе князя і ядуць плады.

5.Дрэвы растуць у лесе, а на дрэвах растуць плады.

6.Людзьмі сярод дрэваў гатуецца ежа з пладоў.

7.Мы з канём ідзём у лес і бяром плады дрэваў.

8.Княжа, ты жывеш у лесе і гатуеш плады.

9.Плады бяруцца ў двух лясох і гатуюцца людзьмі.

Заданьне

1.Вывучыць правілы вымаўленьня тонаў.

2.Вывучыць напісаньне літараў ад pa да ha.

3.Вывучыць новыя граматычныя тэрміны.

4.Вывучыць узоры спражэньня і скланеньня.

5.Зрабіць практыкаваньні.

55

ЗАДАНЬНІ НА САМАПРАВЕРКУ 1

І. Адкажэце на пытаньні:

1.Як называецца пісьмо санскрыту?

2.Прачытайце на памяць альфабэт санскрыту.

3.Якія ёсьць месцы вымаўленьня гукаў санскрыту?

4.Пералічэце вонкавыя і нутраныя высілкі вымаўленьня.

5.Што такое visarga і anusvāra? У якіх выпадках яны сустракаюцца?

6.Якімі санскрыцкімі тэрмінамі называюцца аснова і афікс?

7.Што такое пада?

8.Што такое su̐Pі tiṄ?

9.Што такое вібгакті? Колькі вібгакті ў санскрыцкай граматыцы?

10.Што такое карака? Якія ка̄ракі вы ведаеце? Якімі вібгакті яны звычайна выражаюцца?

11.Чым адрозьніваюццаафіксыprathama-,madhyama- іuttama-puruṣa?

12.Што такое prayoga? Якія прайоґі вы ведаеце?

13.Які звычайны парадак слоў у санскрыцкім сказе?

14.Што такое vikaraṇa?

15.Што такое dhātu? Якія віды дга̄ту ёсьць у санскрыце?

16.Якія роды й лікі ёсьць у санскрыце?

17.Колькі фанэмачных таноў у санскрыце?

18.Як фанэматычныя таны зьмягяюцца ў маўленьні?

ІІ.Пастаўцесловыўдужкахуналежнуюформуйперакладзеце сказы:

1.(áśva) nṛpā́tāhārám labhante.

2.Váne (nára) phálāni khādyante.

3.Nṛpaú vṛkṣā́táśvam (gam).

4.(nára) nṛpā́ya āhārám ná pacasi.

5.Áśvāḥ (nṛpá) váneṣu gacchanti.

6.Náram gacchāmi phálāni ca (labh).

7.Váne (áśva) sahá nárāḥ vasanti.

8.Nṛpéṇa váne (gam).

56

––Заданьні на самаправерку 1 ––

9.(nará) phálāni pacathaḥ khā́dathaḥ ca.

10.Áśvena (nára) vṛkṣā́tphálāni labhyante.

ІІІ. Перафразуйце сказы так, каб дзеяслоў быў у karmaṇi- або bhāve-prayoga:

1.Náraḥ phálāni khā́dati.

2.Áśvau vánam gacchataḥ.

3.Váneṣu vṛkṣāḥ edhante.

4.Nárāḥ váne ná vasanti.

5.Nṛpaú vṛkṣásya phálāni labhete khā́dataḥ ca.

IV. Перафразуйце сказы так, каб дзеяслоў быў у kartariprayoga:

1.Āhāráḥ náreṇa khādyate.

2.Nṛpéṇa váne uṣyate.

3.Nárābhyām vṛkṣásya phálāni labhyante.

4.Áśvābhyām nárāt vánam gamyate.

5.Náraiḥ āhāraḥ pacyate.

57

ЗАНЯТАК 5

–– Занятак 5 ––

1. Ш́іва-сӯтры

Галоўнымаўтарытэтамграматыкісанскрытузьяўляеццатворнастаўніка­

Pāṇini – Aṣṭādhyāyī “Восем узыходаў”. Твор Па̄ніні̣ складаецца прыблізна з 4000 сӯтар, кароткіх правілаў (sūtra) і мае таксама дадатковыя чатскі, адной зь якіх зьяўляюцца Ш́іва-сӯтры або varṇa-samāmnāya “альфабэт фанэмаў”. Лічыцца, што Ш́іва-сӯтры адкрыў Па̄ніні̣ сам бог Ш́іва, зьявіўшыся ў выглядзе На̄тара̣̄джы, бога танцу. Гукі яго барабана (ḍamaru) сталі 14 сӯтрамі, што паклалі пачатак граматыцы Па̄ніні̣. Ш́іва-сутры ўжываюцца, каб утвараць кампактныя граматычныя тэрмі-

ны (pratyāhāra).

1.a i u ṇ

2.ṛ ḷ k

3.e o ṅ

4.ai au c

5.ha ya va ra ṭ

6.la̐ṅ

7.ña ma ṅa ṇa na m

8.jha bha ñ

9.gha ḍha dha ṣ

10.ja ba ga ḍa da ś

11.kha pha cha ṭha tha ca ṭa ta v

12.ka pa y

13.śa ṣa sa r

14.ha l

Іты

У санскрыцкай граматыцы выкарыстоўваюцца адмысловыя граматычныя пазнакі – іты. Іт падобны да тэга ў праграмаваньні. Іт дамацоўваецца перад ці пасьля граматычнага элемэнта – таму яго называюць яшчэ anubandha “прывязка”. Іты існуюць толькі ў граматыцы, але ня ў мове. Іты адрозьніваюцца ад іншых гукаў паводле правілаў: звычайна ітам зьяўляецца назалізаваны галосны і канцавы зычны (а часам і пачатковы). Кожны канцавы зычны ў Ш́іва-сутрах – іт. Галосны a̐ў

59

–– Занятак 5 ––

сӯтры la̐Ṇ– таксама іт. Усе галосныя пасьля зычных у Ш́іва-сӯтрах нічога ня значаць – яны вымаўляюцца толькі дзеля вымаўленьня зычных. У гэтым падручніку для зручнасьці навучаньня іты будуць пазначацца вялікімі літарамі.

Пратйа̄га̄ра

Слова pratyāhāra азначае “сьцяжэньне“. У санскрыцкай граматыцы пратйагары – гэта адмысловыя тэрміны, што ўтвараюцца скарачэньнем раду да пачатковага элемэнта й канцавога іта. Так, скарачэньне ac азначае ўсе галосныя. А скарачэньне hal – усе зычныя. Скарачэньне ik – усе простыя галосныя акрамя a. Скарачэньне jaś – усе звонкія змычныя непрыдыхальныя. Вось некаторыя з найбольш ужываных пратйа̄га̄раў: ak, aṇ, yaṇ, uk, eṅ, car, chav, jhal, ral, śar, haś, hal, khaR, jaś, baś

Саварна̣

Гукі, што маюць аднолькавы нутраны высілак і аднолькавае месца вымаўленьня, называюцца savarṇa “аднаякаснымі”. Так, саварнамі̣ адзін да аднаго зьяўляюцца гукі k, kh, g, gh, ṅ. Гэтаксама саварнамі̣ зьяўляюцца 18 гукаў a (кароткія, доўгія, працяглыя, уда̄ттавыя, ануда̄ттавыя, сварітовыя, назалізаваныя, неназалізаваныя). У Ш́іва-сӯтрах няма доўгіх галосных, таму што галосныя гукі aṇ азначаюць ня толькі сябе, але і ўсе свае саварны̣.

2. Віра̄ма

Дэвана̄ґарі̄– складовае пісьмо. Гэта значыць, што адзінкаю выяўленьня тут зьяўляецца ня гук, а склад. Кожная літара, што азначае зычны гук, азначае і галосны a. Каб выявіць зычны без галоснага выкарыстоўваецца знак virāma “спын” пад вэртыкальнаю рысаю:

ka kā

60