13

Праваслаўе ў Вялікім Княстве Літоўскім і пратэстанты Беларусі

Андрэй Катлярчук

Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае было шматкультурнай краінай. У Княстве жылі людзі розных нацыянальнасьцяў; большасьць насельніцтва складалі ўсходнія славяне (русіны) і балты (жамойты ды іншыя летувіскія плямёны) [1]. Таксама там жылі юдэі, палякі, літоўскія татары і немцы. Палітычная нацыя складалася ў асноўным з трох этнічных групаў арыстакратыі: русіны (сёньня - беларусы), летувісы і жамойты (сёньня - летувісы). Гістарычна, русіны з XI ст. адносілі сябе да грэцкай праваслаўнай царквы, а летувісы з канца XIV - пачатку XV ст. былі рымскімі каталікамі. Такім чынам, палітычная эліта ВКЛ падзялілася на дзьве канфэсійныя групы: праваслаўныя і каталікі [2]. Распаўсюджаньне Рэфармацыі ў Летуве і на Беларусі моцна зьмяніла сытуацыю. У пэрыяд ад 1523-га да 1546 г. дваццаць маладых магнатаў з ВКЛ слухалі лекцыі Марціна Лютара ва ўнівэрсытэце Вітэнбэргу [3]. У 1553 г. князь Мікалай Радзівіл Чорны пераходзіць з каталіцтва ў веру лютаранскую і засноўвае адзін зь першых лютаранскіх прыходаў у Беларусі (Берасьце). Маскоўскія палітычныя эмігранты Андрэй Курбскі і манах Арцёмі пісалі ў 1570-х гг. аб тым, што лютаранства хутка распаўсюджвалася паміж русінскімі магнатамі Літвы, і яшчэ хутчэй - сярод русінскіх магнатаў Украіны [4]. Пратэстантызм стаў надзвычай папулярным сярод русінскага магнацтва [5]. Новая вера прыцягвала праваслаўных сваім падабенствам да прынцыпаў праваслаўя: адсутнасьць цэлібату ў сьвятароў, літургія на зразумелай мове, прычасьце хлебам і віном, істотная роля членаў царквы. Рэфармацыя распаўсюджваецца нават ва ўсходніх рэгіёнах Княства [6]. Вельмі хутка новыя рэфармаваныя цэрквы зьяўляюцца ў Віцебску, Полацку, Магілёве, Копысі і Галоўчыне. Браслаўскі рэгіён зрабіўся цэнтрам Рэфармацыі ў паўночнай Беларусі, дзе пратэстанцкае магнацтва на чале з Мірскім і Пуцятам было моцным на працягу ўсяго XVII ст.

У 1562 г. Сымон Будны з падтрымкай з боку Радзівілаў выдаў у Нясвіжы лютаранскі катэхізіс на старабеларускай мове. У 1563 г. у Берасьці на польскай мове была выдадзена пратэстанцкая Біблія. Яе выданьне прафінансавала фамілія Радзівілаў. З 1580 г. арыянскі шляхціц Васіль Цяпінскі з Полацку выдаваў Новы Запавет на старабеларускай мове. Захавалася вялікая колькасьць манускрыптаў кальвінскіх і арыянскіх псальмаў, сьпеўнікаў і катэхізісаў на старабеларускай мове [7].

Пратэстанцкая царква ў ВКЛ была заснавана як Яднота Літоўская (Літоўскае Аб'яднаньне) ў Вільні ў 1578 г. У яго ўваходзіла Вялікая Царква (кальвіністы) і Малая Царква (літоўскія браты), вядомыя як арыяне, сацыніяне, антытрынітары або вунітары). Таксама Літоўскае Аб'яднаньне падтрымлівала адно лютаранскае біскупства. У пратэстанцкае Аб'яднаньне ўваходзіла 6 дыстрыктаў, 3 зь іх знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі:

Наваградзкі (з цэнтральнай царквой у Слуцку); Падляскі (Заблудаў); Беларускі (Койданава) [8].

У 1600 г. у ВКЛ было 229 кальвінскіх, 16 арыянскіх і 12 лютаранскіх збораў[9]. Заўважце, што 98% зь іх знаходзілася на захадзе і на поўначы краіны. На ўсход ад Менску, дзе было больш праваслаўных жыхароў, якія пражывалі на 40% тэрыторыі краіны, было толькі 5 збораў. Па-першае, пратэстанты Беларусі паказвалі свае варожыя адносіны да веры сваіх продкаў - праваслаўя, яны былі іконаборцамі і ставіліся да грэцкай веры як да свайго суперніка. У 1567 г. Сымон Будны пісаў сваім братам у Швайцарыі, што галоўным супернікам пратэстантызму ў ВКЛ быў не каталіцызм, а праваслаўе [10]. Праваслаўныя адрэагавалі на прапаганду Рэфармацыі працай "Адказ Лютару", якая была напісана ў манастыры ў Супрасьлі каля Гародні. Тым не менш, гэта сур'ёзная антыпратэстанцкая праца ніколі не была выдадзена і яе можна знайсьці ў выглядзе двух манускрыптаў 1580 г. і 1600 г.[11] Відавочна, у плыні Контррэфармацыі неабходнасьць у такіх палемічных дакумэнтах зьнікае. З канца XVI ст. русінскае пратэстанцкае магнацтва для таго, каб надаць славянскай Рэфармацыі рысы старажытнай веры, спрабуе ўзьяднаць пратэстантызм зь мясцовай гістарычнай традыцыяй. Каля 1576 г. пастар Андрэй Каладзінскі з Віцебску фабрыкуе дакумэнт пад назвай "Ліст Івана Сьмерда вялікаму князю Ўладзіміру" ў выглядзе перакладу з балгарскай мовы на старабеларускую. Паводле гэтага тэксту ў X ст. лекар вялікага князя кіеўскага выправіўся ў Грэцыю, каб вывучаць медыцыну. Адтуль ён напісаў ліст Уладзімеру, і ў гэтым лісьце моцна раскрытыкаваў практыкі праваслаўнай царквы. Найбольш цікавы ўрывак - гэта той, дзе ён распавядае пра тое, як падчас свайго падарожжа ён сустрэўся з сапраўднымі хрысьціянамі-славянамі, якія прытрымліваюцца Эвангельля ў штодзённым жыцьці:

Яны ціхія і шчырыя. У іх малітоўных дамах няма ідалаў, ёсьць толькі сталы і лаўкі. Эвангельлі і лісты апосталаў - гэта іх Сьвятая кніга. Таксама ў іх ёсьць крыж. Яны не прызнаюць цэлібат, пасты і рабства [12].

Такім чынам, Каладзінскі стварае ідэальную карціну славянскай пратэстанцкай грамады, якая існавала ў часы ўздыму хрысьціянства ў гэтай частцы Эўропы. Яго мэтай было даць новаму выгляд традыцыйнай русінскай канфэсіі.

У 1643 г. духоўны лідар арыян, Андрэй Вішаваты, прапаведнік з грамады ў Піліпаве (Троцкі дыстрыкт) і русінскі шляхціч з паходжаньня (ён быў унукам заснавальніка руху Фаўста Соцына) наведаў Старадубскі дыстрыкт. Калі ён перасёк Дняпро, Юры Нямірыч, які быў зь ім, параўнаў яго з апосталам Андрэем, легендарным апосталам усходніх славян [13].

Контррэфармацыя прымусіла пратэстантаў зьмяніць свае адносіны да праваслаўя. У 1569 г. пачала дзейнічаць Люблінская вунія. У тым жа годзе з Польшчы прыйшлі езуіты і заснавалі ў Вільні першы каледж. Толькі на Беларусі езуіты заснавалі свае каледжы ў наступных месцах: у Полацку - у 1585 г., у Нясьвіжы - у 1586 г., у Воршы - у 1616 г., у Гародні і Менску - у 1625 г., у Віцебску - у 1648 г. Устрывожаныя масавым пераходам праваслаўнай шляхты ў пратэстантызм, герархі праваслаўнай царквы абралі вунію з рымска-каталіцкай царквой і стварылі ў Берасьці ў 1596 г. новую вуніяцкую ці грэка-каталіцкую царкву. Кароль Жыгімонт III Ваза, езуіты і каталіцкая эліта падтрымалі гэта. Два галоўныя герархі грэка-каталіцкай царквы, мітрапаліты Адам (Іпат) Пацей і Язэп Руцкі былі кальвіністамі і паходзілі з русінскай шляхты. Яны перайшлі з кальвінізму ў грэка-каталіцтва і зрабіліся найбольш актыўнымі крытыкамі пратэстантызму [14]. Страціўшы япіскапаў, праваслаўная царква апынулася па-за законам. Паводле дзяржаўнага пляну ўсе праваслаўныя цэрквы павінны былі ператварыцца ў грэка-каталіцкія. Аднак пратэстанты і праваслаўныя не былі згодныя з гэтым плянам. Тады ж яны арганізавалі альтэрнатыўны антывуніяцкі грэка-праваслаўны царкоўны зьезд у Бярэсьці ў будынку мясцовага пратэстанта Мельхіёра Райскага. Шляхціч-кальвініст Дзям'ян Гулевіч стаў лідарам грамады [15]. Беларускі горад Слуцак стаў цэнтрам дысыдэнтаў. Гэта быў найбуйнейшы прыватнаўласьніцкі горад краіны з насельніцтвам 7000 чалавек, яго ўладальнікам быў Багуслаў Радзівіл. У той час, калі праваслаўная царква ў Княстве была па-за законам (з 1596 да 1632 г.), у Слуцку было 15 актыўных праваслаўных грамадаў. Акрамя таго, Слуцак быў цэнтрам пратэстантызму. Там знаходзілася пратэстанцкая гімназія, дзьве кальвінскія цэрквы (адна зь іх - для шатляндцаў), адна лютаранская і ніводнай каталіцкай. Слуцкая пратэстанцкая гімназія, заснаваная ў 1617 г., павінна была стаць адукацыйным цэнтрам для русінскіх студэнтаў з Наваградку, Падлесься і Беларусі [16].

Адна з мэтаў Контррэфармацыі ў Беларусі была ў тым, каб пазбавіцца некаталіцкай эліты. У 1572 г. пратэстанты сярод сэнатараў ВКЛ складалі большасьць (16 чалавек або 73%), а разам з праваслаўнымі сэнатарамі (3 чал.) яны складалі 86,5% паноў-рады. У той самы час толькі 3 сэнатары былі каталікамі, сярод іх былі 2 біскупы рыма-каталіцкай царквы, пазыцыі якіх гарантаваліся законам. У 1632 г., у апошні год валадараньня Жыгімонта IV Вазы, каталіцкія магнаты складалі 100% сэнату [17]. Такое становішча патрабавала пэўных палітычных захадаў. У 1599 г. у Вільні была абвешчана канфэдэрацыя паміж пратэстантамі і праваслаўнай шляхтай. Праваслаўныя і пратэстанцкія магнаты і шляхта ўваходзілі ў канфэдэрацыю, каб абараніць праваслаўную і пратэстанцкую веру "ад падкопаў каталіцкага кліру". Тыя, хто падпісваў канфэдэрацыю, заяўлялі, што вынікам Контррэфармацыі стала дыскрымінацыя некаталіцкай шляхты ў краіне - гэта пацьвярджалася тым, што іх веравызнаньне нэгатыўна паўплывала на палітычную кар'еру [18]. Трэба зазначыць, што ўмовы гэтага пагадненьня эфэктыўна працавалі на працягу першай паловы XVII ст. Аб'яднаныя пратэстанты і праваслаўныя стварылі своеасаблівы фронт у сойміках і ў сойме [19].

Адзін з закарэненых стэрэатыпаў клясычнай польскай гістарыяграфіі - гэта міт пра плябейскі характар праваслаўя ў Беларусі і Літве ў XVII ст. Насамрэч, на працягу ўсяго стагодзьдзя праваслаўная шляхта складала магутную сацыяльную групу, у якую ўваходзілі і магнаты. Пасьля 1632 г. праваслаўе прэзэнтавалася "элітай з эліты", сэнатарамі. У 1654 г. ў гэтую групу ўваходзілі наступныя русінскія праваслаўныя сэнатары: Аляксандар Агінскі, кашталян Троцкі (былы ваявода Менскі), Самуэль Статкевіч, кашталян Наваградзкі, Мікалай Чацьвяртынскі, кашталян Менскі і Максыміліян Бжазоўскі, ваявода Берасьцейскі. У той жа час Януш Радзівіл, ваявода Віленскі і вялікі гетман, Ян Сасноўскі, кашталян Полацкі і Тамаш Казакоўскі, кашталян Віцебскі, былі кальвіністамі. Існавалі моцныя сувязі паміж групоўкай Радзівілаў і праваслаўным кланам Агінскіх [20].

Менавіта кланы магнатаў Агінскіх і Статкевічаў разам зь некаторымі прадстаўнікамі такіх сем'яў як Валовічы, Друцкія-Сакалінскія, Масальскія, Хадкевічы, Ломскія, Сапегі, Трызны, Мяшчэрыны, Аніхімоўскія былі фундатарарамі праваслаўных выданьняў на старабеларускай і царкоўнаславянскай мовах [21]. Праваслаўныя публіцысты называлі план Агінскіх "бастыёнам праваслаўнай веры". Агінскія дамінавалі ў палітыцы Віцебскага ваяводзтва. Іх палац у Віцебску, пабудаваны ў першай палове XVII ст. Самуэлем Агінскім, быў сымбалем багацьця клану. Да пачатку XIX ст. гэта быў самы вялікі грамадзкі будынак у горадзе. Гаспадар палацу - праваслаўны князь Самуэль Агінскі - атрымаў адукацыю ва ўнівэрсытэце Франэкера ў Галяндыі. Там ён ажаніўся з дачкой мясцовага бурмістра міс ван Стаакман і забраў яе ў Віцебск [22]. Праваслаўнае паходжаньне Самуэля Агінскага перашкодзіла яму зрабіцца сэнатарам. Тым не меньш, Самуэль Агінскі меў больш палітычнага ўплыву і сілы ў Віцебскім ваяводзтве, чым ваявода, якога прыслалі з Варшавы. У 1653 г. шляхціц з Віцебску Крыштап Кішка пісаў: "Агінскі, хоць ён і не ваявода, - як чума для мясцовай шляхты" [23].

Віленскае Сьвятадухаўскае праваслаўнае брацтва было цэнтрам палітычнай барацьбы праваслаўнага шляхецтва. У XVII ст. прадстаўнікі кланаў Агінскіх і Статкевічаў былі лідарамі брацтва. У гэты час абаронцамі брацтва былі кальвіністы Крыштап II Радзівіл і яго сын Януш Радзівіл [24]. Шлюб Януша Радзівіла з князёўнай Марыяй Лупул (1645 г.), дачкой праваслаўнага ўладара Малдовы Васіля Лупула, зрабіў Радзівіла галоўным абаронцам праваслаўя ў Беларусі. Пратэстанцкая фамілія Радзівілаў зрабілася адным з самых вялікіх фундатараў праваслаўнай царквы. На працягу XVII ст. яны зрабілі 50 фундаваньняў для праваслаўнай царквы на сваёй тэрыторыі [25]. Паведамленьні аб гэтым шлюбе прагучалі ў Скандынавіі як прыклад добрага ўзаемаразуменьня паміж пратэстантызмам і праваслаўем. У 1644-1645 гг. Расея і Данія вялі перамовы наконт заключэньня антышвэдзкага альянсу. Першым крокам дамовы павінен быў стаць шлюб аднаго з 23 дзяцей дацкага караля Хрысьціяна IV, ягонага пазашлюбнага сына Вальдэмара-Хрысьціяна [26] з Ірынай Міхайлаўнай, старэйшай дачкой цара Міхаіла. Найбольшай перашкодай было патрабаваньне да Вальдэмара-Хрысьціяна прыняць праваслаўе. Аргумэнты расейскага амбасадара пра абсалютную недапушчальнасьць шлюбу паміж лютаранінам і праваслаўнай былі абвергнутыя сьвятаром дацкай амбасады Матэўсам Фэльгабэрам, які спаслаўся на факт шлюбу Януша Радзівіла з Марыяй Лупул, дабраславёны ўсяленскай патрыярхіяй у Канстантынопалі [27].

31 кастрычніка1632 г., новаабраны кароль Рэчы Паспалітай падпісаў "Артыкулы заспакаеньня Праваслаўнай Царквы", якія былі вылучаныя некаталіцкай арыстакратыяй. У выніку была заснавана Беларуская эпархія з цэнтрам у Магілёве. Беларускі япіскап павінны быў абірацца паводле старой традыцыі ўзгадненьня з арыстакратыяй і мусіў быць "шляхецкага паходжаньня". Па-за межамі Беларускага япіскапату, праваслаўным было дазволена мець манастыры і цэрквы ў Вільні, Троках, Берасьці, Менску, Полацку й Слуцку. Гэта была трыюмфальная перамога праваслаўна-пратэстанцкага альянсу. Пасьля 26 год барацьбы, праваслаўная царква ў Беларусі аднавіла сваю легітымнасьць, гэтаксама як і права праводзіць набажэнствы, будаваць цэрквы, друкарні, ствараць брацтвы і школы. Аналізуючы сьпіс адноўленых праваслаўных цэнтраў аднаго нельга не заўважыць, што ў многіх месцах праваслаўныя і пратэстанцкія цэрквы існавалі паблізу адна ад адной. Адноўленыя цэрквы паўставалі галоўным чынам у тых мясьцінах, дзе існавалі пратэстанцкія прыходы. Можна прыгадаць Менск, Полацак, Магілёў, Віцебск і Галоўчын. Пэўная колькасьць праваслаўных цэркваў была пабудавана Радзівіламі ў іх прыватнаўладальніцкіх гарадах (Кейданы, Слуцак, Заблудаў, Сялец) [28]. Гэтыя факты сьведчаць пра посьпех праваслаўна-пратэстанцкага альянсу. Нягледзячы на легітымізацыю праваслаўнай царквы, барацьба паміж дызунітамі і вуніятамі не спынілася бо праваслаўная царква патрабавала вяртаньня цэркваў і маёмасьці забранай грэка-каталікамі. Пад ціскам дысыдэнцкай арыстакратыі Уладзіслаў Ваза прызнаў гэтыя патрабаваньні абгрунтаванымі. 14 сакавіка 1635 г., ён даў загад стварыць камісію ў справах падзелу храмаў і маёмасьці. Камісія складалася з трох праваслаўных і трох грэка-каталіцкіх шляхцічаў. Гэта спрычынілася да новых судовых разьбіральніцтваў паміж праваслаўнымі і грэка-каталікамі і запатрабавала далейшай каардынацыі палітычнай дзейнасьці паміж праваслаўнымі і пратэстантамі [29]. Толькі пры падтрымцы віленскага ваяводы Януша Радзівіла, у 1653 г. мясцовае праваслаўнае насельніцтва Вільні вярнула тры праваслаўныя храмы, якія ім належалі раней [30]. У той час, калі Радзівіл быў ваяводам віленскім двое дысыдэнтаў - немец-лютаранін Якуб Гібель і праваслаўны беларус Пракоп Дарафіевіч былі войтамі сталіцы [31].

Беларускія прадпрымальнікі Вільні цанілі Радзівілаўскую дапамогу і ў сваю чаргу фінансава і дыпляматычна падтрымлівалі прашвэдзкую палітыку Радзівілаў у 1655-1656 г. Адзначым, што Беларускі япіскап меў добрыя наўпроставыя дачыненьні з лютаранскім біскупам Швэцыі. Пачынаючы ад 1632 г. два беларускія манастыры (у Віцебску і Полацку) мелі дазвол на душпастырскую дзейнасьць сярод беларускіх прадпрымальнікаў Рыгі: "прыязджаць штогод у Рыгу, цудоўны горад у Швэдзкім каралеўстве, каб там перасьцерагаць і ўмацоўваць у веры сыноў царквы." [32]. Падтрымка праваслаўных Радзівіламі мела фінансавае вымярэньне. Праваслаўныя брацтвы і асобныя прадпрымальнікі былі найбуйнейшымі крэдыторамі Радзівілаў [33]. Патрабаваньне прызнаць правы дысыдэнтаў на элекцыйным сойме 1648 г. было пацьверджаньнем кансалідацыі пазыцыяў пратэстанцкай і праваслаўнай шляхты. Сэнатары Януш Радзівіл і Мікалай Абрамовіч разам з пасламі ад пратэстантаў і праваслаўных патрабавалі ад караля захаваць правы некаталікоў. Праваслаўныя сэнатары Аляксандар Агінскі і Багдан Статкевіч і паслы Багдан Агінскі (Троцкі павет), Міхал Статкевіч (Мсьціслаўскі павет) і Юры Нелюбовіч (Пінскі павет) далучыліся да гэтага патрабаваньня [34].

У адказ на каралеўскую палітыку канфэсійнае чысьціні русінскія пратэстанты заснавалі традыцыю "выключных шлюбаў" у адпавесьці зь якой зрабіліся магчымымі шлюбы з прадстастаўнікамі праваслаўнай арыстакратыі [35]. Колькасьць шлюбаў паміж пратэстантамі і праваслаўнымі ўзрастала. Як вынік, частка дзяцей арыстакратыі былі пратэстантамі, а другая частка праваслаўнымі. Сем'і Масальскіх, Ломскіх і Мірскіх былі сем'ямі такога кшталту. Сям'я заможнага прадпрымальніка Ломскага з Аршанскакага павету можа служыць прыкладам. У 1654 г. адзін з прадстаўнікоў гэтага роду Мікалай Ломскі, быў чальцом Магілёўскага праваслаўнага брацтва [36]. Адначасова, пратэстанцкія прадстаўнікі гэтае фаміліі былі галоўнымі патронамі рэфармацкае царквы ў Копысі [37]. Адзін зь іх, пратэстант Даніэль Ломскі, паступіў на дыпляматычную службу ў Трансыльванію [38]. Палонны Маскоўскі мітрапаліт Філярэт Раманаў быў шакаваны ад такога суіснаваньня праваслаўя і пратэстантызму ў сем'ях беларускай арыстакратыі "якія ядуць і п'юць разам, жэняцца і нават разам моляцца".

Распаўсюджаньне лютаранства сярод мясцовага ненямецкага насельніцтва выклікала трывогу ў каталікоў. Каб спыніць гэты ўплыў езуіты выдалі шэраг памфлетаў на старабеларускай і польскай мовах, у якіх крытыкавалі лютаранскіх пастароў (за сужонства, дачыненьні з праваслаўнымі ды інш.) [39]. Лютаране насамрэч выкладалі ў праваслаўнай школе ў Вільні [40]. Лютаранскія кнігі выходзілі з праваслаўных друкарняў [41]. Мясцовыя кальвіністы запазычылі ў праваслаўных традыцыю раздаваць міласьціну жабракам пасьля набажэнства [42]. Праваслаўе робіцца аб'ектам дэталёвага дасьледаваньня, якое ад імя лютаранскага пастара зь Вільні, праводзіць першы рэктар нямецкага ліцэю ў Стакгольме Ёган Гербініюс (Johannes Herbinius) [43]. А менавіта, у Вільні у 1673-75 г. Гербініюс напісаў асноўную кнігу свайго жыцьця - першую на захадзе гісторыю Кіева-Пячэрскай Лаўры [44]. Пратэстанты падтрымалі праваслаўных у іх жаданьні захаваць стары юльянскі каляндар (зручны нягледзячы ні на што ў гандлі са швэдзкай Рыгай). Кожны раз калі грэка-каталікі публікавалі памфлеты, у якіх крытыкавалі памылкі старога календара [45], пратэстанты публікавалі календары з паралельнымі датамі ў адпаведнасьці з новым і старым календарамі [46]. Пратэстанты беларускіх паветаў выкарыстоўвалі юльянскі каляндар да канца XVII ст., дэманструючы такім чынам, талерантнасьць да праваслаўнае традыцыі [47]. Пад уплывам пратэстанцкай думкі іннавацыйныя тэндэнцыі пранікалі ў праваслаўную тэалёгію. Праваслаўныя царкоўныя лідары патрабавалі, каб іхныя вернікі пасьціліся ня толькі цялесна, але і духоўна, заклікалі да самастойнага чытаньня Бібліі і г.д. [48] З іншага боку, калі ў XVI ст. большасьць русінскіх пратэстантаў разглядала праваслаўе як ідалапаклонства, то ў XVII ст. яны зьмянілі сваю думку, і праваслаўе зрабілася роўнай верай, у аснове якой ляжыць альтэрнатыўны шлях да Нябёсаў [49].

Радзівілы бачылі сваіх праваслаўных падданых таксама ў якасьці патэнцыйных аднаверцаў. У адпаведнасьці зь іх плянамі пратэстанцкая гімназія ў Слуцку павінна была зрабіцца адукацыйным цэнтрам для мясцовай беларускай моладзі. Меркавалася ўвесьці курс "грэцкае тэалёгіі" які б чытаў праваслаўны прафэсар са статусам прарэктара "які мог бы прыцягнуць русінскую моладзь з ваколіцаў" [50]. Вядома, што апроч арыстакратыі мясцовыя прадпрымальнікі далучыліся да кальвінскае супольнасьці ў Віцебску і Копысі [51]. У 1630 г. граф Орлі, што на Падляшшы, арыянін Станіслаў Курач у адпаведнасьці з даручэньнем Радзівілаў арганізаваў кампанію па прывабленьню этнічных русінаў у мясцовую кальвінскую царкву [52]. Пратэстанты захвочвалі праваслаўных дзяцей Віцебску наведваць кальвінскую школу пры зборы [53].

Нягледзячы на патрэбу палітычнага альянсу стаўленьне некаторых русінскіх патэстантаў да іхных праваслаўных братоў было такое ж крытычнае як і раней. У 1629 г. берасьцейскі судзьдзя Пётар Кахлеўскі пісаў да Крыштапа ІІ Радзівіла, што ён ня можа пагадзіцца з "паганскай ідаламаніяй праваслаўя" гэтаксама як і зь іх агіднай традыцыяй "цалаваць памерлых у вусны", што на думку Кахлеўскага было прычынай розных эпідэміяў [54]. Пратэстанцкія ўладары Слуцкага княства намагаліся палепшыць рэлігійную дысцыплінаванасьць сялянаў мэтадам Марціна Лютара. Кожны вясковы сьвятар павінны быў запісваць вернікаў у адмысловыя мэтрыкі. Кожны адсутны на набажэнстве мусіў заплаціць штраф у памеры адной манэты [55].

Сучасныя польскія дасьледчыкі памылкова лічаць, што толькі праваслаўная арыстакратыя захавала русінскую тоеснасьць [56]. Праваслаўныя аўтары пачалі дыстанцавацца ад гэтага польскага міту самае раньняе ў XVII ст. Як занатаваў Мялет Сматрыцкі ў 1621 г. "ня вера робіць русіна русінам, паляка палякам, ліцьвіна ліцьвінам, але ягонае паходжаньне і кроў, русінская, польская ці ліцьвінская" [57]. У XVII ст. нэафіты - прадстаўнікі русінскай каталіцкай арыстакратыі ўважалі сябе за русінаў [58]. Русінскія пратэстанты таксама атаясамляліся з назовам "Русь". Назва аднаго з дыстрыктаў Літоўскай Ядноты "Беларускі" кажа сама за сябе. Напрыклад на сынодзе Ядноты ў 1612 г. з прапановамі ад "русінскіх братоў шляхецкага стану" выступіў сэнатар, кашталян Пернава Пётар Стаброўскі [59]. Варта адзначыць, што будучы кальвіністам, Стаброўскі выступаў таксама як абаронца праваслаўнага насельніцтва Слонімскага павету [60]. Іншы прадстаўнік гэтага роду, кальвініст Ян Стаброўскі, аддаў уласны дом у Полацку для праваслаўных набажэнстваў, калі ў 1621 г. апошняя царква была забрана ад праваслаўных вернікаў [61]. Адзін з галоўных фундатараў новага будынку легальнай праваслаўнай царквы ў Полацку (1633 г.) быў русінскі кальвініст шляхціч Себасьцян Мірскі [62].

Пратэстантамі ў большай ступені, чым праваслаўнымі быў напісаны шэраг патрыятычных працаў у падтрымку русінскай тоеснасьці і мовы. Зварот Буднага, перакладчыка Малога Катэхізісу Лютара, на старабеларускую мову, да фундатараў Радзівілаўскае друкарні, утрымлівае просьбу да Радзівілаў захаваць вернасьць старабеларускай мове, мове іхных продкаў, зьяўляецца адным з доказаў гэтага [63]. Шляхціч-арыянін з-пад Полацка Васіль Цяпінскі ў прадмове да Эвангельля надрукавага ў ягонай уласнай друкарні на ягоныя грошы вызначыў служэньне русінам як мэту сваёй працы: "служыць майму народу, бо я зь яго выйшаў, служыць маёй Русі" [64]. Іншы русін, шляхціч-кальвініст са Слуцку Ян Казімір Пашкевіч, напісаў у 1621 г. патрыятычны верш у гонар русінаў: