3. Нелегальная літаратура

Нелегальную літаратуру ня трэба блытаць зь літаратурай падпольнай, альбо андэграўнднай. Нелегальнае пісьменства — адкрыты выклік уладзе. Узоры такога кшталту пісьменства маем, дзякуючы “Мужыцкай праўдзе” Каліноўскага. “Мужыцкая праўда” — без сумневу, ёсьць узорам літаратуры нелегальнай, а рукапісныя часопісы “Бурачок”, або “Блакітны ліхтар”, выдаваныя пад час “брэжнеўскіх замаразкаў” падпольна,— узоры андэграўнднага пісьменства. “Сказ пра Лысую гару” й усе наступныя “сказы”, створаныя Ведзьмаком Лысагорскім ды ягонымі спадкаемцамі,— узоры андэграўнднага пісьменства.

Такім чынам, нелегальная літаратура як спосаб апазыцыянізму ў Беларусі ня склалася гістарычна, саступіўшы месца больш пашыраным андэграўндным формам чыннасьці. Тое ж можна сказаць і ў дачыненьні да т.зв. дысыдэнцтва: у клясычнай форме, як лічаць дасьледчыкі найноўшае гісторыі, яно таксама ня склалася.

Патэнцыйныя пасьлядоўныя дысыдэнты былі фізычна зьнішчаныя яшчэ ў 1930-я гады. На зьмену ім прыйшла даволі асьцярожная генэрацыя літаратараў, якая здолела ўсё ж стварыць сваё падабенства дысыдэнцкага руху — але досыць адрознае ад клясычнае мадэлі.

Ці былі ў беларускім пісьменстве другой паловы дваццатага стагодзьдзя забароненыя творы? Так, былі. “Круглянскі мост”, “Мёртвым не баліць” Васіля Быкава, “Дабрасельцы” Аляксея Кулакоўскага, “Нельга забыць” Уладзімера Караткевіча, “Пагарэльцы” Андрэя Макаёнка. У гэтых твораў даволі дзіўны лёс. Яны пабачылі сьвет — і былі неафіцыйна забароненыя ўжо апасьля публікацыі.

Радзейшыя выпадкі стварэньня тэкстаў, што ні пры якіх умовах не маглі б быць надрукаваныя. Прыкладам, навэла Ул.Караткевіча “Маленькая балерына”. Але такія здарэньні — досыць незвычайныя. Відавочна, беларускія аўтары ня мелі звычкі сьведама працаваць “на шуфляду”.

Ня сталася “цьвярдыняй” клясычнага дысыдэнцтва й беларуская літаратурная эміграцыя. Хаця, пры гэтым, цяжка перабольшыць ейны ўнёсак у захаваньне праўдзівай, ня папсаванай канцылярытамі, саветызмамі ды наркамаўкай літаратурнай мовы, стварэньне самой магчымасьці літаратурнае альтэрнатывы. Беларуская эміграцыя — асабліва тая, што фармавалася пад час свае “трэцяе хвалі”,— была добра-такі разьвітая, структураваная, эстэтычна выразная. Разам з тым, яна мела на сабе таўро кволай апазыцыйнасьці, хаця вонкавыя ўмовы існаваньня яе да таго не змушалі. Хутчэй, “адыгрываўся” ўнутраны чыньнік, даўні ген беларускае мэнтальнасьці, беларускага руху.

Францішак Аляхновіч быў першым літаратарам, хто пакаштаваў бурды сталінскага ГУЛАГу, ды яшчэ не абы-якога — Салавецкага. Ён жа й першы стварыў паўнавартасны твор пра сталінскія “гулагі” й сталінізм — кнігу-дзёньнік “У кіпцюрах ГПУ”, за сорак год да стварэньня А.Салжаніцыным ягонай фундамэнтальнай энцыкляпэдыі ды анатоміі сталінізму.

Аднак Аляхновіч у сваёй рэчы не аналітычны й не наступальны — амаль што не апазыцыйны. Яго душаць крыўда, цяжар перанесеных пакутаў, але кампэнсуюцца яны празь незласьлівае іранічнае апісаньне, гумар, часам — сарказм. У ягоным дзёньніку няма разгорнутай сацыяльнай інвэктывы на савецкі лад. Хутчэй — гэта пратэст аднаго асобнага ўзятага літаратара супраць рэжыму, аднак пратэст чалавека з артыстычнай, а не пракурорскай душой.

Адсутнасьць нянавісьці замінае творам беларускіх эмігрантаў быць папраўдзе апазыцыйнымі й дысыдэнцкімі. Ды, зь іншага боку, нянавісьць здатная разьядаць мастацкую аснову твору, ператвараць яго ў калялітаратурную зьяву.

І ўсё ж паспрабуем уявіць, што савецкая ўлада раптам не адрынула, а прылашчыла (на момант) Францішка Аляхновіча, як гэта было з Вацлавам Ластоўскім, Максімам Гарэцкім, Язэпам Лёсікам ды Купалам? Наабяцала ўсялякіх званьняў, пэнсіяў, пасадаў? Ці нарадзілася б тады крыўда? Ці нарадзіўся б сам твор “У кіпцюрах ГПУ”? Пакуты блізкага ня так уражваюць, як свае ўласныя. Прыгадаем, што Браніслаў Тарашкевіч, на якога вымянялі Аляхновіча, таксама ехаў у БССР у спадзяваньні на ласку ідэёвых паплечнікаў. А быў жа насамрэч палымяным пасіянарыем, ня горшым ад Аляхновіча.

Адкрыты апазыцыянізм грунтуецца на бескампраміснасьці, зацятасьці й высакароднай нянавісьці, якія не заўжды былі ўласьцівыя беларускім уцекачом — эмігрантам. Зрэшты, брак бескампраміснасьці ў беларусаў канстатаваў яшчэ філёзаф Ігнат Канчэўскі, чым адрозьніваў іх ад усходніх суседзяў.

Адэкватнае разуменьне савецкай рэчаіснасьці, месца Беларусі ў ёй у творах эмігрантаў, безумоўна, прысутнічае — у прозе Кастуся Акулы, публіцыстыцы Аўгена Калубовіча, Юр'я Туронка, эсэ Юркі Віцьбіча, празрыстай мэтафорыцы “Зьвера двухногага” Ўладзімера Дудзіцкага, грамадзянскай лірыцы Наталі Арсеньневай, “Споведзі” Ларысы Геніюш.

Але гэтае разуменьне яшчэ не стварае праўдзівай апазыцыйнасьці, франтальнага супраціву таталітарнаму рэжыму. А натуральная настальгія па Бацькаўшчыне, хай сабе й савецкай, нейкае інстынктыўнае пачуцьцё крэўнасьці стварала глебу для паразуменьня з “клясавымі” супраціўнікамі нават у часы халоднае вайны, калі беларускія эмігранты з ахвотаю прымалі ў сябе “служкаў” савецкага рэжыму — Андрэя Макаёнка, Барыса Сачанку, гурт “Песьняры”. Гэтай настальгіяй, адвечным сантымэнтам па роднай старонцы закрэсьлівалася ўсё астатняе. Добра гэта ці не, але яно мела месца.

Франтальнай апазыцыйнасьці беларускай эміграцыі замінае й узьведзеная ў квадрат істотная рыса беларускага мэнталітэту — прыхільнасьць да разьяднаньня, драбленьня паводле канфэсійных, палітычных, псыхалягічных ды іншых прыкметаў.

Магчыма, новая генэрацыя беларускіх літаратараў-эмігрантаў, што інтэнсіўна фармуецца ў найноўшы час, выявіць іншыя якасьці.

Літаратура

1. Абдзіраловіч Ігнат. Адвечным шляхам. Мн., 1993;

2. Аляхновіч Францішак. У кіпцюрах ГПУ. Мн., 1994;

3. Бурдзялёва Ірына, Васючэнка Пятро. Укрыжаваная Беларусь: Эсэ // Літаратура і мастацтва. 1997. №20. С. 5, 12.

4. Глыбінны Ул. Доля беларускае культуры пад саветамі // Спадчына. 1999. №3. С. 3—36.

5. Купала Янка. На вайсковыя матывы. У кн.: Купала Я. Поўны зб. тв. У 9 т. Т. 4. Мн., 1997. С. 81—90.

6. Купала Янка. Пазвалі вас. У кн.: Купала Я. Поўны зб. тв. У 9 т. Т. 4. Мн., 1997. С. 111—113.

7. Купала Янка. Тутэйшыя. У кн.: Купала Я. Поўны зб. тв. У 9 т. Т. 7. Мн., 2001. С. 263 — 332.

8. Adamovitch A. Opposition to Sovetization in Belorussian Literature (1917—1957). Munich, 1958.