Вспомогательные глаголы

Вспомогательные глаголы (ярдәмче фигыльләр) образуют:

– времена глаголов беләиде(знал),белгәниде(знал);

– модальные формы килсәиде(пришел бы),язаргаиде(писать бы) служат для обозначения новых словялитү(отдыхать),ярдәмитү(помогать) в качестве частицбарганимеш,килгәникән;

– глаголы, выступающие в роле вспомогательного глагола для выражения степени протекания действия:

Формы основных глаголов

Форма настоящего времени	Форма деепричастия	Форма инфинитива
начало действия: яз, башла продолжение действия: тор, бар, кал, кил, утыр, төш, бир завершение действия: Мин укып чыктым. Я прочитал. Син башлап җибәр. Ты начинай. Яза башла. Начинай писать. Мин сөйләргә керештем. Я начал рассказывать	җибәр, алып кит ят, тот, тор, утыр маташ, бар, кил Повелительное наклонение кит, кал, ал, ташла, җибәр, ат, төш, сал, бет, бетер, бир, куй, җит, чык, чыгар, җиткер	тотын, көрәш

В татарском языке, хотя и нет категории вида, значение вида может быть достигнуто употреблением различных средств в первую очередь – вспомогательных глаголов и отдельных глаголов в значении вспомогательных: укыдым–укыпчыктым(читал – прочитал),әйтте–әйтепсалды(сказал – высказал),елтырады–елтырапкитте(сверкала – сверкнула),килде–килепҗитте(пришел – дошел) и т.д.

Степень выполнения действия может быть выражена и при помощи отдельных аффиксов:

1) -кала/-кәлә, -штыр/-штер, -ыштыр/-ештер, присоединяясь к глаголам, выражают кратный вид:бар–баргала(иди – похаживай),кил–килгәлә(приди – часто приходи),укы–укыштыр(читай – почитывай),сөйлә–сөйләштер(говори – поговаривай),яз–языштыр(пиши – пописывай);

2) аффиксы -мсра/-мсерә, -ыңкыра/-еңкерәприсоединяютсятолько к редким глаголам и выражают ослабленное действие: көлә –көлемсери(смеется – посмеивается),елый–еламсырый(плачет – поплакивает),җитә–җитенкери(хватает – еле-еле хватает).

Задания

1.От глаголаэшләобразуйте все формы залогов. Составьте с ними предложения. (Обратите внимание на страдательный и возвратный залоги).

2.Переведите. Приведите новые примеры.

Ашап ал, эшләп ал, укып ал ...

Эчеп бетер, эшләп бетер, алып бетер ...

Ашап кара, укып кара, язып кара ...

Алып кил, эшләп кил, биреп кил ...

3.Переведите. Составьте предложения.

Укып ала, укый ала, укырга ала.

Юа ала, юып ала, юарга ала.

Ашый ала, ашап ала, ашарга ала.

4.Переведите предложения на русский язык.

Китап укый-укый йокымсырап киткәнемне сизми дә калганмын. Безне онытма, килгәләп йөр. Бала әнисен күздән югалтып еламсырый башлады. – Син авылда дәү әниеңә бераз булышкала инде, – диде әнисе Азатны авылга кунакка озатканда. Алсу Гүзәлне ерактан үк күреп алып көлемсерәп басып тора иде. Телеграмма вакытында тапшырылган булса, аны каршы алырга килгән булырлар иде. Мин тиз генә кулыма чалгы алдым да, әтиемә печән чабышырга керештем. Кызын йокларга яткыргач, ничектер өй бушап, күңелсезләнеп калды. Яхшы эшләве өчен Артур суыткыч белән бүләкләнде. Әнисенә кер юышасы, өй җыештырышасы урынга, Аня бизәнеп утыра иде. Әти-әниләребезгә ярдәм итү – безнең төп бурычларыбызның берсе. Мин килеп кергәндә, Эльмира хат язып утыра иде. Миңа инглиз теленнән конспектларыңны һәм инглизчә-русча сүзлек алып килә алмыйсыңмы? Без кызып китеп, бер көнлек эшне ике сәгатьтә эшләп ташладык. Актер яңа сценарий укып чыккач, рольне башкарырга ризалашты.

5.Дополните диалоги.

а) – Исәнмесез. Без гаиләбез белән ял итәргә барырга телибез. Сез нинди маршрутлар тәкъдим итә аласыз?

– ...

– Хатынымның бик тә Францияне күрәсе килә.

– ...

– Юлламаның бәясе күпме?

– ...

– Мин самолетта баруны артык күрәм. Юлга вакыт азрак үтә.

– ...

– Без август аенда барырга теләр идек.

– ...

– Бу бәя безне канәгатьләндерә. Гаиләм бик шат булыр дип уйлыйм.

б) – Үткән айда ялда булгансыз дип ишеттем.

–

– Анда һава торышы нинди?

–

– Сез үзегез генә бардыгызмы, әллә гаиләгез беләнме?

–

– Сез ялыгызны һәрвакыт диңгездә үткәрәсезме?

–

6.Ответьте на вопросы.

Нинди транспорт төрләре белән сәяхәт итәргә мөмкин?

Кайсы транспорт төре белән сәяхәт итәргә уңайлырак? Ни өчен? Аларны чагыштырып күрсәтегез. Һәр транспорт төренең уңай һәм кире якларын санап күрсәтегез.

Сезнең кайларда (нинди чит шәһәрдә, чит илдә) булганыгыз бар? Сез анда ничек бардыгыз? Нинди яңа танышлар, дуслар таптыгыз? Нәрсәләр күрдегез? Сезгә нәрсә ошады яки ошамады?

Хәтерегездә уелып калган сәяхәт турында сөйләп күрсәтегез.

7.Переведите предложения.

Всего на планете проживает 310 народов численностью один миллион человек и более. Из 25-ти самых крупных 13 живет в Азии, 7 – в Европе, 3 – в Америке и по одному в Африке и Океании.

3 октября 1990 года Германия вновь стала единым государством. Официальное название – Федеративная Республика Германия – осталось прежним. Объединенная Германия – федерация 16 земель, причем 3 города – Берлин, Бремен, Гамбург – имеют земельный статус. Пять земель образовано на территории бывшей ГДР.

ООН – международная организация, созданная в целях поддержания и укрепления мира, безопасности и развития сотрудничества между государствами. Устав ООН предварительно разработан в Думбартон-Оксе (1944 г.) представителями СССР, США, Великобритании и Китая. Устав подписан 26 июня 1945 г. В Сан-Франциско 51 государством (вступил в силу 24 октября 1945 г.).

В настоящее время монархическая система правления существует в 25 странах мира.

8.Составьте диалоги по данным ситуациям:

а) Вы встречаете коллегу, который недавно приехал из-за границы. Поинтересуйтесь, в какую страну, с какой целью он ездил.

б) Вы в командировке за границей. Зашли в магазин и хотите купить подарки своим родным, друзьям.

в) Ваш партнер за границей интересуется о том, как в России люди проводят свой отпуск. Ответьте на его вопросы и расскажите, как вы отдыхаете со своей семьей.

г) Ваш коллега на два месяца ездил в Швецию. Расспросите его об этой стране, о ее климате, поинтересуйтесь на каком языке люди разговаривают в Швеции.

д) Вы в бюро путешествий. Поинтересуйтесь, есть ли путевки в Индию. Узнайте стоимость билета, на сколько дней путевка, что входит в оплату, условия проживания.

9.Составьте рассказ о посещении музеев; татарского театра; о туристическом походе в горы; об отдыхе в море; о путешествиях заграницей.

10.Расскажите о стране (о городе) вашей мечты.