4. Агульныя правілы напісання слоў разам, праз злучок (дэфіс) і асобна

Напісанне слоў разам, праз злучок (дэфіс) і асобна (як самастойны раздзел арфаграфіі) грунтуецца на лексіка-сінтаксічным прынцыпе, які ўзаконьвае: часткі слова пішуцца разам, словы ў словазлучэннях – асобна, а тыя словы, якія няпоўнасцю страцілі сваю самастойнасць і з гэтай прычыны не сталі адным словам, пішуцца праз злучок (дэфіс).

Кожная часціна мовы мае свае правілы напісання, але існуюць і агульныя, якія адносяцца да ўсіх часцін мовы.

Разам пішуцца: а) каранёвыя марфемы, якія выступаюць у ролі прыстаўкі (прэфіксоіда): інфраструктура, антыгуманны, псеўданавуковы, постпазіцыя, паўдарогі і інш.; б) словы, першымі часткамі якіх з’яўляюцца радыё-, свое-, мота-, фота-, мікра-, макра- і інш.: радыёстанцыя, своеасаблівы, мотакрос, фотахроніка, мікраэлементы, макрамалекула; в) складаныя назоўнікі і прыметнікі, першай часткай якіх з’яўляецца лічэбнік, напісаны літарамі: пяціпавярховы, сямігодка, стогадовы, дваццаціпяцітонны, шасцідзесяцігоддзе, пяцідзёнка; г) складана-скарочаныя словы: ПДУ, педсавет, прафсаюз, ЛіМ, СМІ.

Праз злучок (дэфіс) пішуцца:

1. Часткі анты-, пан-, паў-, калі далучаюцца да ўласных назоўнікаў: Анты-Дзюрынг, пан-Еўропа, паў-Наваполацка.

2. Аднолькавыя словы, якія паўтараюцца і ўтвараюць сэнсавае адзінства: бела-бела, ледзь-ледзь, ішлі-ішлі, беглі-беглі.

3. Спалучэнні слоў з аднолькавай асновай, але з рознымі афіксамі: сам-насам, крук-крукам, дзе-нідзе, век-вяком, калі-нікалі.

4. Спалучэнні з двух семантычна блізкіх слоў: хлеб-соль, трын-трава, жылі-былі, шыварат-навыварат, сёе-тое, сяк-так.

5. Складаныя словы, першай часткай якіх з’яўляецца лічэбнік, напісаны лічбамі: 50-кіламетровы, 5-працэнтны, 25-тонны, 30-градусны.

Асобна пішуцца:

1. Свабодныя словазлучэнні, у складзе якіх прыслоўе і прыметнік ці дзеепрыметнік: добра напісаны твор, аб’ектыўна ацэненая работа, жыццёва важнае пытанне, добра дагледжаны статак.

2. Колькасныя складаныя лічэбнікі: пяцьсот сямнаццаць, двесце трыццаць сем, восемдзесят восем.

3. Два аднолькавыя назоўнікі, адзін з якіх мае форму назоўнага, а другі творнага склону: дуб дубам, работа работай, абед абедам.

4. Устойлівыя словазлучэнні (звычайна тэрміналагічнага характару), якія абазначаюць адно паняцце і з’яўляюцца адным членам сказа: абсалютны нуль, блукаючая зорка, састаўны іменны выказнік, устойлівае словазлучэнне, трацейскі суд.

5. Фразеалагізмы, утвораныя шляхам паўтарэння той самай асновы з прыназоўнікамі або злучнікамі: адзін на адзін, крок за крокам, час ад часу, з мінуты на мінуту.

6. Cпалучэнні тыпу: усё роўна, як след, на жаль, без разбору, на ляту, не ў меру, не пад сілу, без дай рады, усё адно і інш.

5. Ужыванне вялікай літары

1. Вялікая (прапісная) літара ўжываецца:

а) для вылучэння пэўных частак тэксту – сказаў, вершаваных радкоў:

Ноч. Халодная зямлянка.

Перастрэлка. Цішыня.

Неба чыстае, як шклянка.

Тупат быстрага каня. (Гл.);

б) для размежавання ўласных і агульных назоўнікаў: Танк (Максім Танк) і танк, Лось (Еўдакія Лось) і лось;

в) як стылістычны сродак вылучэння слоў з пэўнай сімволікай ці як знак ветлівасці: Радзіма, Мір, Свабода, Чалавек, Вы.

2. З вялікай літары пішацца першае слова пасля выклічніка або зваротка, якім пачынаецца сказ і пасля якога стаіць клічнік: Го! Я сеў бы на каня і паказаў бы яшчэ, чаго варты стары Талаш! (К-с); Родная мова, цудоўная мова! Ты нашых думак уток і аснова! (У. Д.)

3. З вялікай літары пішацца першае слова простай мовы або цытаты, якія размешчаны пасля слоў аўтара і аддзелены ад іх пры дапамозе двукроп’я: Як мастак слова, Багушэвіч адчуў самы балючы нерв народнай трагедыі: «Шмат было такіх народаў, што страцілі найперш мову сваю, а потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!» (Тар.)

4. З вялікай літары пішуцца:

а) імёны, прозвішчы, псеўданімы людзей: Мікалай, Вера Караткевіч, Якуб Колас (Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч); б) клічкі жывёл і назвы дзеючых асоб у байках і казках: Граф, Мурка, Жучка, Баран, Сава, Асёл; в) поўныя і скарочаныя геаграфічныя назвы: Рэспубліка Буларусь, Каралеўства Швецыя, Полаччына, Нарач, Бярэзіна, Наваполацк; г) простыя і складаныя астранамічныя назвы: Венера, Млечны Шлях, Вялікая Мядзведзіца, сузор’е Вялікага Пса; д) назвы кніг, газет, часопісаў, прадпремстваў, аўтамабіляў (яны бяруцца ў двукоссе): раман «Родныя дзеці», газета «Хімік», часопіс «Полымя», калгас «Радзіма», аўтамабіль «Ніва» і інш. Індывідуальныя назвы людзей, якія страцілі значэнне ўласных імён і набылі значэнне агульнай назвы (калі яны ўжываюцца ў пагардлівым сэнсе), пішуцца з малой літары: донжуан, лавелас, мецэнат, гарлахвацкія, зёлкіны, каліберавы, плюшкіны. Калі ж такія ўласныя імёны яшчэ не ператварыліся ў агульныя, то пішуцца з вялікай літары: Гастэлы, Гагарыны. Назвы марак аўтамабіляў пішуцца з вялікай літары («Волга», «Масквіч», «Запарожац», а назвы саміх вырабаў (акрамя назваў што супадаюць з асабовымі і геаграфічнымі назвамі) пішуцца ў двукоссі з малой літары: «масквіч», «рэно», «опель», «форд», «мерседэс», «гарызонт» ( тэлевізар); але «Мінск» (халадзільнік), «Волга» ( аўтамабіль).

5. Міфалагічныя і рэлігійныя індывідуальныя назвы пішуцца з вялікай літары: Ісус Хрыстос, Буда, Зеўс, Пярун, Геркулес, Бог, Божая Маці. Родавыя назвы міфалагічных істот, пішуцца з малой літары: дамавік, лясун, муза.

6. З вялікай літары пішуцца прыметнікі, утвораныя ад уласных назоўнікаў: а) пры дапамозе суфіксаў -оў- (-ов-), -аў- (-ав-), -ёў- (-ёв-), -еў- (-ев-); -ін- (-ын-): Брылёў зборнік, Караткевічаў раман, Міхасёва кніга, Верын канспект; б) пры дапамозе суфіксаў -ск-, -аўск-, -еўск-, калі прыметнікі ўваходзяць у склад сінанімічных назваў са словамі «імя, памяці таго, хто названы ўласным імём»: Купалаўская прэмія (прэмія імя Купалы), Караткевічаўскія чытанні (чытанні памяці Караткевіча), Маркаўскія рады (тэрмін ў матэматыцы), Варфаламееўская ноч (гістарычная падзея). У астатніх выпадках падобныя прыметнікі пішуцца з малой літары: мележаўскі стыль, купалаўская мова.

7. Пішуцца з вялікай літары лічэбнікі пры ўласных імёнах, калі яны абазначаюцца словамі: Аляксандр Першы, Мікалай Другі, Пётр Першы, Генрых Чацвёрты.

8. Вялікая літара ўжываецца ў назвах частак свету, якія ўваходзяць у склад тэрытарыяльных назваў або ўжываюцца замест іх (Крайняя Поўнач, Далёкі Усход, весткі з Усходу, хмары з Захаду), а таксама ў назвах дзяржаў, частак дзяржаў тэрміналагічнага характару (Злучаныя Штаты Амерыкі, Заходняя Беларусь, Каралеўства Нарвегія, Кіеўская Русь, Вялікае Княства Літоўскае,Рускае і Жамойцкае); у назвах груп (аб’яднанняў, саюзаў) дзяржаў, апрача родавых назваў (Садружнасць Незалежных Дзяржаў, краіны Балтыі, Закаўказскія рэспублікі).

9. З вялікай літары пішуцца назвы адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, вуліц, плошчаў, станцый, вакзалаў, аэрапортаў: Віцебская вобласць, станцыя Паставы, плошча Незалежнасці, праспект імя Францыска Скарыны, аэрапорт Мінск-2.

10. Вялікая літара ўжываецца: а) пры напісанні назваў гістарычных эпох і падзей, апрача агульных назоўнікаў: Парыжская камуна, Рэнесанс, Рэфармацыя, Ленскі расстрэл; б) пры напісанні назваў найвышэйшых устаноў і арганізацый, апрача агульных назоўнікаў і службовых слоў: Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, Узброеныя Сілы РБ, Арганізацыя Аб’яднаных Нацый, Таварыства Чырвонага Крыжа і Чырвонага Паўмесяца; в) пры напісанні найвышэйшых пасад і ганаровых званняў: Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь, Старшыня Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь, Генеральны пракурор РБ, Герой Працы.

Назвы пасад, тытулаў пішуцца з малой літары: міністр, народны паэт Беларусі, заслужаны артыст.

11. З вялікай літары пішуцца ўсе словы ў поўных назвах ордэнаў, ап-рача слоў ордэн і ступень: ордэн Баявога Чырвонага Сцяга, ордэн Суворава І ступені, ордэн Айчыннай Вайны І ступені, ордэн Залатога Льва, ордэн Ганаровага Легіёна, ордэн Славы ІІ ступені, але ордэн Дружбы народаў. Аднак у назвах ордэнаў, медалёў, знакаў адрознення і прызоў, якія бяруцца ў двукоссе, з вялікай літары пішацца першае слова: ордэн «Мацярынская слава», медаль «За адвагу», медаль «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941 – 1945 гг.», нагрудны знак «Выдатнік народнай адукацыі» і інш. Але: ордэн «Знак Пашаны», медаль «Маршальская Зорка», медаль «Залатая Зорка», медаль «Серп і Молат».

12. З вялікай літары пішуцца два першыя словы ў назве вялікай гістарычнай падзеі (Вялікая Айчыная вайна) і ў назве вялікага нацыянальнага свята (Дзень Перамогі), у састаўных назвах дзяржаўных, традыцыйных і рэлігійных святаў: Дзень Канстытуцыі, Дзень Рэспублікі, Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі, Уваскрасенне Хрыстова

13. З вялікай літары пішуцца першае слова і ўсе ўласныя імёны:

13.1. у назвах кангрэсаў, з’ездаў, канферэнцый і інш.: Міжнародны з’езд славістаў, Рэспубліканская алімпіяда па беларускай мове;

13.2. у назвах святаў, палітычных рухаў, ушанаванняў: Новы год, Міжнародны жаночы дзень, Сусветны дзень моладзі, Міжнародны дзень кнігі;

13.3. у назвах дзяржаўных цэнтральных устаноў, розных аб’яднанняў, арганізацый, таварыстваў: Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, Беларускі дзіцячы фонд, Вярхоўны суд РБ, Дзяржаўны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь;

13.4. у складаных назвах найважнейшых дакументаў, дзяржаўных законаў: Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, Закон аб мовах, Дэкларацыя правоў чалавека ААН;

13.5. у назвах помнікаў старажытнасці, прадметаў і твораў мастацтва: Сафійскі сабор, Венера Мілоская, Шостая сімфонія Чайкоўскага;

13.6. у назвах традыцыйных святаў, пастоў: Вялікдзень, Каляды, Масленіца, Купалле, Дзяды, Пятроў пост;

13.7. у назвах культавых кніг: Біблія, Евангелле, Каран, Стары Запавет, Талмуд;

13.8. у назвах спартыўных мерапрыемстваў: Кубак свету па біятлоне, Чэмпіянат свету па фігурным катанні, зімняя Алімпіяда ў Ванкуверы;

13.9. у назвах навуковых, навучальных і культурных устаноў, а таксама ўстаноў мясцовага значэння: Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт, выбары ў Полацкі гарадскі Савет народных дэпутатаў, Акадэмія навук РБ, Тэатр юнага гледача, Дом літаратараў, Палац культуры нафтавікоў;

13.10. у назвах прамысловых і гандлёвых прадпрыемстваў: Цэнтральны ўніверсальны магазін (ЦУМ), Полацкая цэц, фабрыка «Камунарка», французкі аўтамабільны канцэрн «Рэно»;

13.11. у назвах прэмій: Нобелеўская прэмія міру, Дзяржаўная прэмія РБ, Мележаўская прэмія;

13.12. у назвах кандытарскіх і парфумерных вырабаў: цукеркі «Алёнка», духі «Чырвоны мак»;

13.13. умоўныя ўласныя імёны ў дагаворах, кантрактах і іншых афіцыйных дакументах: Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол, дамова Заказчыка і Выканаўцы;

13.14. у складанаскарочаных назвах, калі першае слова ў гэтым словазлучэнні пішацца з вялікай літары: Дзяржплан, Нацбанк РБ, Белдзяржфілармонія;

13.15. у абрэвіятурах, якія чытаюцца па назвах літар (незалежна ад таго, утвораны яны ад уласнага ці агульнага імя), а таксама ў абрэвіятурах, якія чытаюцца па гуках і ўтвораны ад уласнага імя: ПДУ (Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт), МАЗ (Мінскі аўтамабільны завод). абрэвіятуры, якія ўтвараюць склады і абазначаюць агульныя назвы, пішуцца з малой літары: нэп, цэц, дот.

14. Калі назва літаратурнага твора складаецца з дзвюх назваў, злучаных злучнікам або, то з вялікай літары пішацца таксама першае слова другой назвы: аповесць «Залаты ключык, або Прыгоды Бураціна».

15. З малой літары пішуцца:

15.1. артыклі, прыназоўнікі, часціцы ў заходнееўрапейскіх уласных імёнах і прозвішчах (дэ, ла, ван, фон і інш.): Барклай дэ Толі, Гі дэ Мапасан, Леанарда да Вінчы, Людвіг ван Бетховен, Васка да Гама;

15.2. назвы прадметаў, адзінак фізічнай велічыні, відаў раслін, утвораных ад уласных імёнаў людзей: вольт, ампер, ом, джоўль, макентош, маргарытка;

15.3. назвы народаў, плямён, а таксама назвы, якія ўказваюць на нацыянальную прыналежнасць: беларусы, літоўцы, радзімічы, палякі;

15.4. складаныя навуковыя тэрміны: вольтавая дуга, піфагорава тэарэма, берталетава соль;

15.5. назвы, якія маюць прыстаўку: дапятроўская эпоха, дапушкінская літаратура;

15.6. назвы гістарычных эпох і падзей, якія не з’яўляюцца ўласнымі назвамі, а таксама геалагічных перыядаў: грамадзянская вайна, крыжовыя паходы, сярэднявечча, ледніковы перыяд, мезазойская эра;

15.7. назвы найвышэйшых выбарных устаноў, якія не маюць значэння ўласнага імя: сейм, парламент, кангрэс, верхняя палата, сенат;

15.8. геаграфічныя азначэнні пры назвах заводоў, фабрык, калгасаў і інш.: мінскае абутковае аб’яднанне «Усход», лунінецкі калгас-камбінат «Крыніца»;

15.9. назвы парод жывёл, у тым ліку ўтвораныя ад геаграфічных назваў: сабакі лайка, балонка; сібірскі кот; курыца галашыйка;

15.10. агульнапрынятыя назвы кветак, пладоў: ружа, васількі, цюльпан, антонаўка, белы наліў.