Стылістычныя рэсурсы марфалогіі (Тэарэтычна-практычны матэрыял)

Стылістычныя рэсурсы марфалогіі не такія багатыя, як лексічныя, таму што граматычныя катэгорыі і граматычныя формы ўвогуле агульныя для ўсіх стыляў, жанраў і тыпаў мовы і не маюць выразнай функцыянальна-стылістычнай дыферэнцыяцыі. Тым не менш асобныя стылі ў большай ці меншай ступені адрозніваюцца паміж сабой тымі або іншымі марфалагічнымі сродкамі. Гэтыя сродкі вызначаюцца своеасаблівай суаднесенасцю з асобнымі стылямі і складаюць стылістычныя рэсурсы марфалогіі. Мы спынімся на характарыстыцы стылістычных уласцівасцей граматычных катэгорый і форм асобных часцін мовы.

НАЗОЎНІК сярод іншых часцін мовы вызначаецца багаццем варыянтных форм роду, ліку і склону, суадносных з тым або іншым стылем. Так, для абазначэння асоб па роду іх дзейнасці, заняткаў, прафесій у беларускай мове існуюць карэлятыўныя формы назоўнікаў мужчынскага і жаночага роду тыпу гітарыст – гітарыстка, настаўнік – настаўніца і да т. п. Аднак не на ўсе выпадкі ёсць такія ўзаемазвязаныя формы, нярэдка ў названай функцыі ўжываюцца адпаведныя словы толькі ў форме мужчынскага роду, незалежна ад таго, асобу мужчынскага ці жаночага полу яны называюць. Напрыклад: інжынер Алесь Круталевіч, інжынер Таццяна Круталевіч; дыспетчар паведаміў, дыспетчар паведаміла.

У навуковым і афіцыйна-дзелавым стылях ужываюцца формы мужчынскага роду падобных назоўнікаў (аўтар, доктар, сакратар),а ў гутарковым, мастацкім і публіцыстычным стылях звычайна выкарыстоўваюцца іх словаўтваральныя варыянты жаночага роду {аўтарка, доктарка, сакратарка). Вядома, што гэтыя варыянты гутарковага паходжання. Але ў названых стылях якраз такім варыянтам аддаецца перавага, бо яны не маюць адцення афіцыйнасці і лепш упісваюцца ў натуральны, нязмушаны лад жывой гутаркі, эмацыянальна-вобразны лад мастацкага апавядання, эмацыянальна-дзейсны лад публіцыстычнага тэксту. Разам з тым не выключаецца магчымасць ужывання і варыянтаў мужчынскага роду, параўн.:

1. – Забярыце рэчы і чакайце ў калідоры,– сказала Кацярына Кірылаўна.

Жанчына пераступіла з нагі на нагу, але з месца не кранулася.

• Доктар, – пачала яна, – а ці можна мне ехаць?

• Я вас не трымаю... (А. Асіпенка).

2. Вера Паўлаўна ўважліва слухала доктарку, аднак не разумеючы ніводнага слова. Іншыя думкі хвалявалі яе. Яны перашкаджалі ўспрымаць словы доктаркі, як і гамонка доктаркі перашкаджала думкам (А. Асіпенка).

У першым выпадку, як вынікае з кантэксту, размова мае афіцыйны характар, таму выкарыстаны назоўнік мужчынскага роду доктар, хоць і адносіцца ён да асобы жаночага полу. У другім выпадку апавяданне мае нейтральны характар, таму аўтар ужыў назоўнік доктарка.

У гутарковым і мастацкім стылях сустракаюцца варыянты жаночага роду не толькі з суфіксам -к- (аграномка, доктарка), але і з суфіксам -ш- (аграномша, доктарша). Апошнія маюць ярка выражаны гутарковы характар. У мастацкіх творах яны ўжываюцца, як правіла, у мове персанажаў і або паказваюць іх адмоўныя адносіны да пэўнай асобы, або характарызуюць культурна-адукацыйны ўзровень самога персанажа. Акрамя таго, падобныя формы могуць абазначаць жонку чалавека адпаведнай прафесіі: аграномша (жонка агранома), доктарша (жонка доктара).

У гутарковым і мастацкіх стылях сустракаюцца варыянты родавых форм назоўнікаў тыпу санаторый – санаторыя, туфель – туфля і да т. п. Гутарковыя варыянты санаторыя, туфля ўжываюцца толькі ў мове персанажаў мастацкага твора і служаць сродкам іх характарыстыкі.

Пэўнымі стылістычнымі магчымасцямі вызначаецца катэгорыя ліку назоўніка. Найбольш відавочна гэта праяўляецца ва ўжыванні адзіночнага ліку ў значэнні множнага, а множнага  у значэнні адзіночнага.

Адзіночны лік у значэнні множнага часцей за ўсё выкарыстоўваецца ў навуковым стылі:

а) пры абазначэнні мноства аднародных прадметаў, калі адзіночны лік набывае адценне зборнасці: У нашых прэсных водах водзіцца мянтуз (маецца на ўвазе не адзін мянтуз, а ментузы);

б) пры абазначэнні канкрэтнага віду тых ці іншых істот або прадметаў, калі з ліку аднатыпных вылучаецца з указаннем адметных характарыстык адна жывая істота або прадмет, што ўяўляе цэлы клас (род, сямейства і г. д.) такіх жа істот або прадметаў: Акунь  прагная драпежная рыба (акунь  рыба, але ад іншых рыб адрозніваецца прагнасцю і драпежнасцю); Хвошч  шматгадовая расліна (хвошч  расліна, але такая расліна, якая расце шмат гадоў). Адзіночны лік у такіх выпадках мае абагульнена-выдзяляльнае значэнне.

Для публіцыстычнага і афіцыйна-дзелавога стыляў уласціва выкарыстанне са значэннем зборнасці ці абагульнення форм адзіночнага ліку назваў асоб па прафесіі, роду дзейнасці, сацыяльным становішчы і г. д.: Арандатар мае права адкрываць ва ўстановах банка рахункі для грашовых аперацый.

Са значэннем абагульнення адзіночны лік у значэнні множнага выкарыстоўваецца таксама ў гутарковым стылі: Сёння чамусьці шчупак не клюе.

У мастацкім стылі адзіночны лік у значэнні множнага ўжываецца з мэтай вылучыць, падкрэсліць і вобразна адлюстраваць той ці іншы прадмет, з'яву і г. д.: Глядзіш, бывала, і здаецца, што скрозь сцяну галін жывую, скрозь гэту тканку маладую ні мыш, ні пташка не праб'ецца (Я. Колас). Відавочна, што паэт выкарыстаў назоўнікі мыш і пташка ў форме адзіночнага ліку для таго, каб стварыць яркі наглядна-вобразны малюнак густога цяністага лесу. Стылістычныя магчымасці формы множнага ліку абмежаваны пераважна тымі семантычнымі групамі назоўнікаў, якія звычайна ўжываюцца ў форме адзіночнага ліку. Так, некаторыя рэчыўныя (вада, соль, спірт і інш.), абстрактныя і адцягненыя (тэмпература, чытанне і да т. п.) назоўнікі ў шырокім ужытку маюць форму адзіночнага ліку. Але ў навуковым і афіцыйна-дзелавым стылях рэчыўныя назоўнікі пры абазначэнні гатункаў, відаў ці разнавіднасцей рэчываў, абстрактныя і адцягненыя – пры абазначэнні канкрэтных паняццяў ужываюцца ў множным ліку, што сведчыць пра кніжны характар мовы, параўн.: вада  мінеральныя воды, соль  калійныя солі, спірт  аднаатамныя спірты; тэмпература  высокія тэмпературы, чытанне  Багдановічавы чытанні.

У публіцыстычным стылі асобныя абстрактныя назоўнікі ў форме множнага ліку падкрэсліваюць шматразовасць ці аднатыпнасць з'яў: ініцыятыва  мірныя ініцыятывы, рэжым  прагрэсіўныя рэжымы.

У мастацкім і гутарковым стылях некаторыя рэчыўныя і абстрактныя назоўнікі ўжываюцца ў множным ліку, каб паказаць вельмі вялікую колькасць, значную велічыню, аб'ём ці прастору чаго-небудзь: Данік ужо ў трэцім класе. Першыя школьныя радасці даўно прайшлі (Я. Брыль); Над полем, дзе спелі жыты і пшаніцы, і мыліся ў росах аўсы, прайшла, празваніла свой час навальніца на ўсе галасы (Я. Колас).

Індывідуальныя імёны і прозвішчы людзей маюць форму адзіночнага ліку, але ў навуковым, публіцыстычным і мастацкіх стылях для абазначэння тыповых з'яў грамадскага жыцця яны могуць ужывацца ў множным ліку: Гэта ж не сакрэт, што за спіною гарлахвацкіх, калі тыя надзелены ўладай, такія людзі, як Зёлкін, адчуваюць сябе вельмі ўпэўнена (Дз. Бугаёў).

Варыянтнасць склонавых форм назоўнікаў абумоўлена ўзаемадзеяннем кніжнай мовы і жывога народнага маўлення. Для навуковага, афіцыйна-дзелавога і публіцыстычнага стыляў у большай ці меншай ступені характэрна ўнармаванасць склонавых канчаткаў назоўнікаў. Што да мастацкага і гутарковага стыляў, то ў іх пад уздзеяннем народных гаворак і прастамоўя назіраецца варыянтнасць склонавых форм, калі асобныя словы ці групы слоў сустракаюцца з канчаткамі дыялектнага або размоўна-гутарковага характару:

назоўнік дачка  з канчаткам -ы ў давальным і месным склонах адзіночнага ліку: сказаў дачцы, жыў пры дачцы;

агульныя назоўнікі 2-га скланення мужчынскага роду з цвёрдай асновай ; назоўнікі ніякага роду  з канчаткам -у ў месным склоне адзіночнага ліку: на лугу, на масту, у быту, па маршруту, па тэлефону, па полю, па бездарожжу;

асабовыя назоўнікі 2-га скланення мужчынскага роду з цвёрдай асновай  з канчаткам -е ў месным склоне адзіночнага ліку: па сыне, па браце;

назоўнікі 3-га скланення гразь, далонь  з канчаткамі -ёй (-ёю), -яй (-яю) у творным склоне адзіночнага ліку: гразёй (-ёю), далоняй (-яю);

назоўнікі гектар, грам, кілаграм апельсін, памідор і інш. з нулявым канчаткам у родным склоне множнага ліку: пятнаццаць гектар, дзесяць грам, пяць кілаграм, многа апельсін (памідор);

назоўнікі грошы, дзверы  з канчаткам -мі ў творным склоне множнага ліку: грашмі, дзвярмі;

назоўнікі дзеці, людзі  з канчаткам -ямі ў творным склоне множнага ліку: дзецямі, людзямі.

Гэтыя і некаторыя іншыя склонавыя формы перадаюць натуральны лад жывой гутаркі. У творах мастацкай літаратуры яны звычайна выкарыстоўваюцца ў мове дзеючых асоб і з'яўляюцца сродкам іх характарыстыкі.

Яркім стылістычным сродкам з'яўляецца форма клічнага склону, якая не ўласціва сучаснай сістэме скланення беларускай літаратурнай мовы, але ўжываецца ў асобных стылях і надае выказванню розныя адценні: у мастацкім і гутарковым  непасрэднасці, пяшчоты, лагоднасці; у публіцыстычным, а таксама ў мастацкім – рытарычнасці, узнёсласці, урачыстасці: Слухай, дружа, і вучыся (Я. Колас); Бачыш, княжа, загоны, лясы, сенажаць, ім пакорны я толькі з гуслямі, сілен, княжа, караць, галаву сілен зняць, не скуеш толькі дум ланцугамі (Я. Купала).

Выразную стылістычную афарбоўку маюць так званыя словы якаснай ацэнкі тыпу дачушка, зямліца, пісарчук, даміна, якія шырока выкарыстоўваюцца ў мастацкім, публіцыстычным і гутарковым стылях для выражэння розных пачуццяў і ацэнак: Спі, мая дачушка, засынай, дзяўчо... (Д. Бічэль-Загнетава); Мужык не дарма раней казаў, што пан і воўк  два зладзюганы ў пушчы (В. Карамазаў).

Для асэнсавання стылістычнай ролі назоўнікаў і развіцця ўмення вызначаць функцыянальна-стылістычную суаднесенасць тых ці іншых моўных адзінак для кіруемай самастойнай работы можна прапанаваць наступныя віды заданняў:

1. Падбярыце ва ўсіх магчымых выпадках да назоўнікаў мужчынскага роду адпаведныя назоўнікі жаночага роду і запішыце іх парамі. Дайце ім функцыянальна-стылістычную характарыстыку. Да якіх слоў вы не падабралі назоўнікаў жаночага роду? Чым гэта тлумачыцца?

Аграном, арандатар, геолаг, герой, Герой Савецкага Саюза, дацэнт, дырэктар, журналіст, інжынер, кандуктар, капітан, лабарант, майстар, машыніст, міністр, настаўнік, педагог, слесар, суддзя, шафёр.

2. Прачытайце тэкст і растлумачце мэтазгоднасць выкарыстання выдзеленых слоў у мове калгасніцы і аўтара.

 Прафесар Яраш, што за прыватная кансультацыя? У маёй клініцы?

Калгасніца спалохалася белай доктаркі.

 Сынок мой, доктарка. Ножкі ў яго... А тут сястра з нашай вёскі... Прыязджай, кажа, мы папросім доктара...

Гаецкая пры хворых заўсёды казала яму «прафесар» і рабіла гэта без іроніі. Для простых людзей доктар  любы ўрач, а Яраш  кандыдат навук, славуты хірург, трэба ж неяк адрозніць яго ад звычайных урачоў (I. Шамякін).

3. Спішыце, устаўце словы старшыня ці старшыніха. Растлумачце свой выбар. У якіх выпадках можна выкарыстаць гэтыя словы?

3 усіх сіл стараюцца жанкі. Кожнай хочацца не паддацца, выжаць як мага больш.

У поўдзень на палетак прыходзіць Люба  ... калгаса. Яе з'яўленне жанкі сустрэлі градам заўваг.

 Вось бачыце, казалі, . . . толькі паабяцае, а не прыйдзе. (А. Васілевіч).

4. Спішыце, выкарыстайце форму назоўніка мужчынскага ці жаночага роду. Растлумачце свой выбар.

1) За сталом прэзідыума падняўся Шаройка... Маша пастукала алоўкам аб графін яна вяла сход...

Шаройка павярнуўся да Машы.

Таварыш (старшыня, старшыніха), навядзіце, калі ласка, парадак (I. Шамякін).

2) «Люба, зайдзі да нас!» крычала з другога канца палетку Маня, (брыгадзір, брыгадзірка, брыгадзірша) другой брыгады (А. Васілевіч).

5. Прааналізуйце ўжыванне выдзеленых назоўнікаў у форме адзіночнага ліку. Назавіце выпадкі ўжывання назоўнікаў адзіночнага ліку ў значэнні множнага і дайце ім функцыянальна-стылістычну характарыстыку.

1) Перад самым світанкам аціхла, супакоілася старая елка (X. Лялько). 2) Елка  вечназялёнае холадаўстойлівае дрэва (БелСЭ). 3) Елка  каштоўная парода для ахоўных жывых агароджаў уздоўж чыгунак і шашэйных дарог (БелСЭ). 4) Піхта вельмі падобная да елкі, але страйнейшая (Батаніка). 5) Драбналістыя лясы складаюцца з бярозы і асіны (Батаніка). 6) Сілачом стаіць дуб разложысты, і здалёк відаць пышны верх яго (Я. Колас). 7) Ці можна словамі перадаць, як Даніла падбіраў клён, бярозу, дуб, асіну на цабэркі, вёдры, начоўкі і лыжкі? (3. Бядуля).