Gіstoryiya belaruskay knіgі

Скарыны гэта адзіная кніга без ілюстрацыі. Яе аздабляюць 283 адбіткі арнаментальных упрыгожванняў і 427 адбіткаў ініцыялаў, большасць з якіх выкарыстоўваліся ў “Малой падарожнай кніжцы”. Тэкст “Апостала” скампанаваны з вялікай вынаходлівасцю, напрыклад у выглядзе куба, у выглядзе пясочнага гадзінніка, трохкутніка і інш. У Вільні Скарына паклапаціўся пра новыя шрыфты. Выкарыстаў чатыры памеры літар: загаловачныя, малыя, лігатурныя і з надрадковымі знакамі. Ствараўся, як і пражскі, на аснове паўустава. У або-

двух віленскіх выданнях ужыты чырвоны колер – кінавар,

тыдня на палях, парадак чытання асобных раздзелаўК. ИШрыфт і ілюстрацыі рабіліся з ксілаграфічных клішэ (часткуУ друкарскага матэрыялу, у тым ліку паперу, СкарынаГперавёз з Прагі). Аднак значная частка стваралася ў Вільні, таму ў выданнях з’яўляюцца абсалютна новыя матэрыялы: малыя літары,

якім набраны загалоўкі на тытульных лістах, указанні дзён

была ў асноўным з Германіі або Чэхіі. У Вільні будаўніцтва

Застаўкі віленскіх кніг, як і пражскіх, дзеляцца на вялікія і малыя. У іх пераважае раслінны арнамент, у які своеасабліва ўкампанаваны вазы, умоўныя драконы, птушкі і інш. Зрэдку паміж галін і кветак фігуруе ўмоўна намаляваная галава чалавека, герб Скарыны. Паводле меркавання даследчыкаў майстры Скарыны творча пераасэнсавалі венецыянскія першакрыніцы, стварыўшы самабытныя творы арнаментальнадэкаратыўнага ўбранства па ўзоры італьянскага Рэнесанса.

61

У прыёмах гравіроўкі вылучаюцца тры стылістычныя групы, “тры рукі” (прычым ніводзін з ілюстратараў Бібліі не пераехаў з Прагі ў Вільню). У “Малой падарожнай кнізе” выкарыстаны дзве запазычаныя ў “Хроніцы” Гартмана Шэдэля (магчыма, была ў бібліятэцы Ф. Скарыны) гравюры, клішэ М.Вольгемута і Ізраэля ван Мэкенэма), аднак гэта істотна не паўплывала на аздобу віленскага выдання. Л. Уладзіміраў лічыў, што “віленскія выданні паводле афармлення значна бліжэйшыя да сучаснай кнігі, чым пражскія. Гэта крок наперад у развіцці кнігі ад сярэднявечных каліграфічных рукапісных традыцый да сучаснага паліграфічнага мастацтва”.

кніг, якія ёсць у Варшаве, Кракаве, Кембрыджы; асобныя

са складуЕпражскай Бібліі.

Са 154 экзэмпляраў улічаных віленскіх выданняў 108 знаходзяцца на тэрыторыі былога СССР (у Беларусі – ніводнага), а 46 – у далёкім замежжы. Адзін з найбольш поўных экзэмпляраў “Малой падарожнай кніжкі” знаходзіцца ў Капенгагене ў Каралеўскай бібліятэцы (знойдзены ў 1957 г.); ва Універсітэцкай бібліятэцы Любляны захоўваецца віленскі “Псалтыр”; у Брытанскім музеі – віленскі “Апостал”.

Усе выданні Ф.Скарыны лічацца вельмі рэдкімі, асабліва віленскія. Самым рэдкім з пражскіх выданняў з’яўляецца

62

“Псалтыр”, які вядомы толькі ў двух экзэмплярах, што знаходзяцца ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве і ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу. З асобных выпускаў Бібліі найбольш рэдкі – “Плач Ераміі” (4 экз.). Сярод віленскіх выданняў часцей сустракаюцца “Апостал” (10 экз.), “Псалтыр” і “Часасловец” (9 экз.). Самыя рэдкія віленскія выданні – гэта “Шасцідневец”, “Канон пакаянны” і “Саборнік”, якія вядомы ў чатырох экзэмплярах.

У 1990 г. у Беларусі было ажыццёўлена факсімільнае вы-

данне Бібліі Ф. Скарыны, якая выйшла ў трох тамах і поў-

ў 1517–1519 гг. Значнай падзеяй у сучасным скарыназнаўствеКИ стаў і выхад у 2002 г. у нямецкім міжнароднымУвыдавецкім праекце Biblia Slavica каментарыяў да названагаГбеларускага выдання і факсімільнага ўзнаўлення віленскага Апостала Ф. Скарыны (1525), таксама з каментарыямі да яго. Ажыц-

насцю змяшчае ўсе кнігі, надрукаваныя асветнікам у Празе

цёўленыя перавыданні з уключэннем Бнавейшых даследаванняў беларускіх і еўрапейскіх вучоных дазваляюць пашы-

польскай мовах, якія з’яўляюцца дзякуючы актыўнаму распаўсюджанню на тэрыторыі ВКЛ рэфармацыйнага руху. Рэфармацыя дала магчымасць заможнай беларуска-літоўскай арыстакратыі адыгрываць рашаючую ролю ў рэлігійных справах, а існаванне ў ВКЛ адразу некалькіх веравызнанняў садзейнічала выпрацоўцы талерантнасці, якой не ведалі ні Маскоўскае княства, ні большасць еўрапейскіх дзяржаў.

63

Пачынаючы з другой паловы XVI – першай паловы XVII ст. у ВКЛ ствараюцца прыватныя кнігавыдавецтвы, фундатарамі якіх былі буйнейшыя магнаты: Радзівілы, Астафій Валовіч, Рыгор Хадкевіч, Канстанцін Канстанцінавіч Астрожскі, Кшыштаф Дарагастайскі, Міхал Казімір Агінскі; шляхта: Кавячынскія, Кішкі, Васіль Цяпінскі, Зарэцкія; гараджане: Васіль Гарабурда, купцы: Мамонічы і інш. Друкарні становяцца значнымі асяродкамі беларускай культуры і навукі. Вакол іх гуртуюцца таленавітыя паэты і празаікі, тэолагі, прапа-

Васіля Гарабурды, а таксама Віленскай езуіцкай акадэміі і Віленскага праваслаўнага брацтва, Троіцкая (базыльянская)

пейскіх краін вызначаецца вядучая роля менавіта беларускай (кірылічнай) кнігі. Т

Пад апекай магнатаўИ у шматлікіх друкарнях выдаваліся кнігі не толькіЗрэлігійнага, але і свецкага зместу. Паводле падлікаў спецыялістаў, толькі ў друкарнях Вільні і Еўя ў другой палове XVI ст. выйшла звыш 403 кніг богаслужбова-

лацінская, польская, беларуская (“руськая”). З агульнай жа колькасці кніг, якія былі надрукаваны ў XVI – першай палове XVII ст. на тэрыторыі ВКЛ, 46% належала польскамоўным выданням (мелі некаторыя рэгіянальныя асаблівасці), 38% – лацінамоўным, толькі 10% складалі кнігі, друкаваныя кірыліцай на старабеларускай ці на царкоўнаславянскай мове.

У другой палове XVII–XVIII ст. кнігадрукаванне ў Беларусі набывае наступныя рысы:

64

–на змену праваслаўным кірылічным выданням прыходзяць уніяцкія кірылічныя выданні, развіваецца ўніяцкае кнігадрукаванне, цэнтрамі якога становяцца Вільня і Супрасль;

–пераважаюць выданні на польскай і лацінскай мовах. Пашыраецца выдавецкая дзейнасць езуітаў (Вільня, Полацк, Нясвіж, Пінск);

–пашыраюцца тэматыка і віды выданняў свецкага зместу, паглыбляюцца секулярызацыйныя працэсы ў галіне царкоў- на-рэлігійнага кнігавыдання (каталіцкія і ўніяцкія друкарні

разам з рэлігійнай усё больш выдаюць свецкай літаратуры, асабліва з сярэдзіны XVIII ст.); И

–назіраецца дэмакратызацыя кнігавыдання (у аднойК друкарні выходзяць як уніяцкія, так і каталіцкія,Устараверскія, праваслаўныя выданні); Г

–з’яўляюцца выдавецтвы з рысамі прадпрыемстваўБ дзяржаўнага характару;

–развіваецца перыядычны друк. ЙИ

расце, Бярэсце) (1553). Заснаваная берасцейскім старастам,

кальвінісцкагаПОзбору на тэрыторыі ВКЛ у 1553 г.) і вучонымгуманістамЕ Бярнардам Ваявудкам (вучань Эразма Ратэрдамскага, матэматык, перакладчык), які быў запрошаны з КракаваР , друкарня пачала выдаваць кнігі на польскай мове. Сэнсам свайго жыцця М. Радзівіл Чорны бачыў выданне і распаўсюджанне пратэстанцкіх твораў. Першыя берасцейскія друкі якраз і адпавядалі патрэбам рэфармацыйнага руху:

Вялікі і Малы Катэхізісы (1553–1554), перакладныя тэала-

гічныя творы Кшыштафа Імлера “Зборнік дзесяці запаведзяў Божых” і Урбана Рэгіуса “Некаторыя спосабы і звычаі”,

накіраваныя супраць каталіцкай царквы. Аднак пасля трагічнай смерці Б. Ваявудкі ў 1554 г. берасцейская друкарня аднавіла сваю дзейнасць толькі ў 1558 г. У гэты час М. Радзівіл

65

Чорны актыўна ўключаецца ў барацьбу з прыхільнікамі каталіцкага касцёла. Так, у 1556 г. ён піша і выдае на латыні ў Круляўцы, сёння Калінінград (яго падтрымлівае паплечнік Пётр Павел Вергерый), палемічны адказ папскаму паслу ў Польшчы Алоізу Ліпаману. Праз год пасля ўзнаўлення берасцейскай друкарні, у 1559 г., у друку з’яўляецца і польскамоўны варыянт гэтага палемічнага ліста. Новае ж выдавецтва ў 1558 г. у Берасці ўзначаліў Станіслаў Мурмэліус (таксама з Кракава). У гэты ж год тут выходзяць першы друкаваны нотны зборнік у ВКЛ “Песні хвал Боскіх” Яна Зарэмбы, а таксама шэраг твораў, у якіх крытыкавалася

адным з інтэлектуальных цэнтраў Еўропы, буйнейшым выдавецкім цэнтрам, які прызначаў сваю прадукцыю на

выданняўПносяцьОсвецкі характар, у афармленні выкарыстоўваюццаЕрэнесансавая графіка, наборныя арнаменты, застаўкі, канцоўкі, фігурная ксілаграфія, гатычныя шрыфты, што вызначаеР цесныя сувязі з кніжным мастацтвам Польшчы і краін паўночна-еўрапейскага Адраджэння. У пачатку 1560-х гг. М. Радзівіл Чорны апантаны новай грандыёзнай ідэяй – ажыццявіць пераклад і выданне пратэстанцкай Бібліі. З гэтай мэтай былі запрошаны вядомыя знаўцы яўрэйскай і грэчаскай моў – Г. Оршак, Я. Тэно, П. Статорыус, Г. Шоман, Я. Любельчык, А. Тшэцескі. Да канца 1562 г. праца была закончана, а ў верасні 1563 г. Біблія (Берасцейкая, або Радзівілаўская) на польскай мове з уласнай прадмовай князя-фун- датара была выдадзена. У ёй упершыню ў гісторыі выда-

66

вецкай справы Беларусі падаецца прадметны паказальнік. У выданне ўключаны падрабязныя каментарыі. Акрамя таго, Біблія вызначалася сваім мастацкім афармленнем: змяшчала 2 гравіраваныя тытулы, 14 гравюр, застаўкі і канцоўкі. Памер выдання – in folio, аб’ём 738 старонак. Захоўваецца ў РДБ, РНБ, БАН Літвы, у Ягелонскай бібліятэцы ў Кракаве, у Асалінэуме ў Вроцлаве і іншых зборах Польшчы, няпоўны экзэмпляр ёсць у ЦНБ НАНБ. У 2001 г. у трэцяй (ІІІ) серыі Biblia Slavica (Германія) з’явілася факсімільнае выданне

Чорнага (памёр у 1565 г.) было надрукавана больш за 50 выданняў на польскай і лацінскай мовах рознага зместу, у якіх

рададзена езуіцкаму калегіуму. Да 1586 г. юрыдычнае права на валоданне друкарняй заставалася ў М. Радзівіла Сіроткі (было надрукавана 58 Твыданняў). Такім чынам, на тэрыторыі ВКЛ з’явілася першаяИкаталіцкая друкарня, а Вільня ў канцы XVI ст. становіццаЗбуйнейшым пасля Кракава цэнтрам кнігадрукавання ў Рэчы Паспалітай.

ЗаснавальнікаміО кнігавыдавецтва ў Нясвіжы ў 1560-я гг.

сталі выдатныяП дзеячы рэфармацыйнага руху ў Беларусі шляхціцЕМацей Кавячынскі (канец 1520-х гг. – 1-я палова

1572 г.), Сымон Будны (каля 1530–1593), Лаўрэнцій Крыш-

коўскіР. Падтрымалі і фундавалі іх М. Радзівіл Чорны і Астафій Валовіч. Нярэдка першую нясвіжскую друкарню называюць друкарняй Кавячынскіх. Як вядома, яе ўладальнікам быў М. Кавячынскі – нясвіжскі намеснік М. Радзівіла Чорнага (“справца всех замков и дворов”), якому належалі, дарэчы, заснаваны ім порт на р.Узда і паперня ў Нясвіжы. Толькі пасля смерці Мацея маёмасць перайшла да яго братоў, а друкарню купіў Ян Кішка.

У нясвіжскай друкарні выйшлі першыя ў межах сучаснай Беларусі кнігі на беларускай мове. Вядомы выданні 1562 г. –

67

“Катэхізіс” (захоўваецца ў РНБ, РДБ, Нацыянальным музеі ў Кракаве, Нацыянальнай бібліятэцы ў Празе і яшчэ 2 экзэмпляры у іншых фондах Расіі, у НББ – ксеракопія) і “Пра апраўданне грэшнага чалавека перад Богам” (не захавалася),

якія былі перакладзены С. Будным, гуманістам-асветнікам, буйнейшым дзеячам рэфармацыйнага руху Беларусі. Прадмова да “Катэхізіса”, падпісаная Будным, Кавячынскім і Крышкоўскім, носіць глыбока патрыятычны характар, змяшчае заклікі да абароны роднай мовы.

фа” (1564). Паводле ацэнкі К. Ф. Калайдовіча, С. Будны,

дзейнасць выдавецтва спыніла паЙзагадзе М.К. Радзівіла Сіроткі. Апошняе нясвіжскае выданне – Біблія ў перакладзе

акадэмічнай друкарні езуітаў, у 1596–1600 гг. – уладальнік уласнай друкарні ў Вільні), пазней, з 1576 г., Ян Карцан (да

1580 г.), Фелікс Балямоўскі (1586–1589 ? гг.). Выйшла каля

20 выданняў на польскай і лацінскай мовах, адметных вострай палемічнай накіраванасцю, у якіх, акрамя тэалагічных праблем, уздымаліся пытанні дзяржаўнай і сацыяльнай перабудовы грамадства. Асабліва вызначаліся польскамоўныя пераклады С. Буднага Новага Запавету, як выданне 1574 г.,

68

якое лічылася ў свой час найбольш дасканалым перакладам. У 1589 г. у рэдакцыі С. Буднага была надрукавана і апошняя кніга – Новы Запавет (у 1593 г. С. Будны памёр). Лоская друкарня спыніла сваю дзейнасць у 1592 г. пасля смерці Яна Кішкі.

Сярод перавыданняў кніг С. Буднага – “Катэхізіс”, які быў надрукаваны ў 2005 г. у Мінску. Першым беларускім выданнем у вядомай нямецкай серыі Biblia Slavica, прысвечанай усходнеславянскай Бібліі, стала менавіта “Біблія Нясвіжская” (1572) С. Буднага – выйшла ў Германіі ў 1994 г., а ў 2005 г. тамсама з’явілася і перавыданне “Катэхізіса” з навуковымі

і пачатак ад Лукі, што сведчыць аб друку толькі часткі

скага даПвыданняО, якую ён, магчыма, таксама збіраўся надрукавацьЕ, – гнеўнае абвінавачванне той часткі феадальнай знаці і духавенства, якая абыякава ставілася да лёсу свайго народа, імкнуласяР задаволіць толькі свае вузкакласавыя інтарэсы і патрэбы. Прадмова была накіравана ў абарону беларускай культуры, мовы, пісьменства, асветы. У Евангелле ўвайшлі 210 глосаў (кароткіх заўваг), якія тлумачылі на палях кнігі незразумелыя словы. У гэтых глосах ёсць шмат спасылак на польскія і царкоўнаславянскія пераклады Евангелля. Шрыфт стылізаваны пад шрыфты кніг Ф. Скарыны. Вядома, што Евангеллем Цяпінскага карыстаўся С. Будны. Адным з месцаў захоўвання старадруку была пэўны час бібліятэка Супрасльскага манастыра.

69

Адзінае вядомае выданне Евангелля В. Цяпінскага было факсімільна ўзноўлена ў Германіі ў названым праекце Biblia Slavica і выйшла з навуковымі каментарыямі беларускіх і замежных вучоных у 2005 г.

Заблудаўская друкарня (1568–1570) была заснавана на сродкі праваслаўнага магната ВКЛ Рыгора Хадкевіча ў яго маёнтку ў Заблудаве (зараз Падляскае ваяводства ў Польшчы). У яе арганізацыі актыўны ўдзел прынялі Іван Фёдараў (Федаровіч) і Пётр Мсціславец, запрошаныя Р. Хадкевічам. У друкарні, як мяркуецца, працавалі Грынь Івановіч і Васіль Гарабурда. У 1568 г. выдаўцы прыступілі да кірылічнага

псалмамі і біблейнымі песнямі. У абодвух выданнях змешчаны герб Рыгора Хадкевіча, ужываліся новая арнаментыка,

МамонічаміП,ОСвята-Духаўскім брацтвам у Вільні. Адзін з асобнікаўЕ“Евангелля вучыцельнага” захоўваецца і ў Беларусі

– у зборы Веткаўскага музея, а “Псалтыр з Часаслоўцам” – толькіРза межамі Беларусі: у Санкт-Пецярбургу (РНБ), Львове, Лондане.

Сярод праваслаўных фундатараў кнігавыдавецкай справы неабходна адзначыць князя Канстанціна Канстанцінавіча Астрожскага (каля 1524–1608), які ў 1576 г. заснаваў Астрожскую школу, або, як называлі яе, Астрожскую акадэмію, – значны асветніцкі цэнтр антыкаталіцкага кірунку (у г. Астрогу на Валыні). У 1578 г. была заснавана і друкарня, дзе выдавецкую справу вёў І. Фёдараў. На патрэбу школы выдаваліся падручнікі (“Азбука”, 1578), богаслужбовыя

70