Gіstoryiya belaruskay knіgі

Пасля 1934 г. беларускія таварыствы, арганізацыі, Беларускі аддзел пры Міністэрстве асветы ў Рызе былі закрыты, а выдавецкая дзейнасць беларусаў у Латвіі амаль згорнута.

Літва. У пачатку 1920-х гг. адзначаецца выдавецкая дзейнасць беларусаў і ў сталіцы Літвы Коўне, калі пры літоўскім урадзе адкрылася Міністэрства беларускіх спраў, некаторы час знаходзіўся беларускі ўрад БНР (1921–1922), быў створаны Беларускі нацыянальны камітэт, Беларускі цэнтр і Беларускае культурна-асветнае таварыства. У гэты час для бела-

рускіх ваенных у складзе літоўскага войска выдаваўся беларускі часопіс “Вайсковы” (да 1923 г.).

Усяго за перыяд 1919–1926 гг. у Літве выйшлаКИзвыш 30 розных беларускіх кніг (у асноўным падручнікіУ, слоўнікі, некаторыя з якіх па дамоўленасці з БеларускімГнавуковым таварыствам у Вільні прызначаліся для беларускіх школ на тэрыторыі Рэчы Паспалітай). 15 выданняў былі надрукаваны

на сродкі Міністэрства беларускіх спраўБу Коўне, пры падтрымцы літоўскага ўрада і дзякуючы дзейнасці В. Ластоў-

шэўскі. На старонках часопіса шэраг матэрыялаў былі прысвечаны гісторыіЗбеларускай кніжнай культуры.

Сярод кніжныхО выданняў вылучаюцца “Слоўнік геаметрычных Пі трыганаметрычных тэрмінаў і сказаў” (1924), складзены К. Дуж-Душэўскім і В. Ластоўскім, “Падручны расій- ска-крыўскіЕ (беларускі) слоўнік” (1925) і “Летапісец Вялікага КнястваР Літоўскага і Жамойцкага” (1925), “Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі” (1926) В. Ластоўскага.

Бібліятэчна-бібліяграфічнай і літаратурнай дзейнасцю ў Коўне ў канцы 1920–пачатку 1930-х гг. працягваў займацца Алесь Ружанец-Ружанцоў: кіраваў Цэнтральнай вайсковай бібліятэкай, з 1928 г. – справамі літоўскага Бібліяграфічнага інстытута (выдаў бібліяграфічны паказальнік “усіх вайсковых беларускіх выданняў у Літве”), у 1931 г. стаў адным з заснавальнікаў Літоўскага таварыства бібліятэкараў.

Чэхія. У перыяд паміж Першай і Другой сусветнымі войнамі цэнтрам беларускай эміграцыі становіцца Прага, дзе

201

пачаўся друк часопісаў, інфармацыйных лістовак. Аднымі з найстарэйшых эміграцыйных перыядычных выданняў з’яўля-

юцца часопісы “Перавясла” (1923) і “Беларускі студэнт”

(1923), якія выдаваліся ў Празе беларускімі студэнтамі. У 1926 г. быў выпушчаны альманах “Замежная Беларусь” (кн.1). Сярод значных пражскіх публікацый – працы па гісторыі Беларусі В. Захаркі, П.Крэчэўскага. У маі 1925 г. у

Празе было створана Беларускае (Крывіцкае) культурнае таварыства імя Францішка Скарыны, якое ўзначаліў гісторык Мікола Ільяшэвіч. У 1927 г. быў таксама арганізаваны Беларускі навуковы кабінет, кіраўніком якога з’яўляўся Тамаш

8.2.Выдавецкая дзейнасцьРИу 1939–1945 гг.

Учас Другой сусветнайТОвайны беларускі эміграцыйны друк найбольш адзначаеццаИ ў Германіі, Чэхіі, Літве, Латвіі

іПольшчы. У канцы 1939 г. у Берліне пачала выходзіць беларуская газетаЗ“Раніца” (да 1945 г.). Рэдакцыя газеты прычынілася даОнекалькіх кніжных выданняў, першым з якіх была брашураП Міколы Шкялёнка “Экономічны нарыс Бела-

русі” (1940).

ВыдавецкайЕ дзейнасцю ў Берліне займаўся Беларускі камітэтРсамапомачы (БКС), які дзякуючы намаганням Міколы Абрамчыка і Ніны Ляўковіч-Абрамчык выпусціў восем кніг. Аднымі з першых выданняў сталі “Сымон-Музыка” Я. Коласа і зборнік вершаў Ларысы Геніюш “Ад родных ніў”, друк якіх быў ажыццёўлены ў 1942 г. у Празе. У 1942–1944 гг. пад грыфам БКС з’явіліся яшчэ шэсць выданняў: пяць лацінкай –

“Беларусь у песьнях”, “Гісторыя Беларусі ў картах”, “25 сака-

віка”, “Калядныя песьні”, зборнік беларускіх песень “Пад гоман вясёлы” і адно на кірыліцы – “Тэстамэнт” У. Жылкі.

У1944 г. у Берліне былі заснаваны і такія серыі, як “Народная бібліятэчка”(выдаваў Хведар Ільяшэвіч), у якой вый-Асобныя беларускамоўныя выданні, а таксама календарывыходзілі ў Аргенціне. Й

202

шлі 8 кніг, а таксама серыя “Бібліятэчка Каліноўцаў”, у якой была выпушчана дапоўненая Я. Найдзюком брашура В. Лас-

тоўскага “Што трэба ведаць кожнаму беларусу” (3-е выд.).

Па меркаванні Ю. Туронка, дадзеныя брашуры выйшлі як дадаткі да газеты “Раніца”.

Адным з апошніх надрукаваных беларускіх берлінскіх выданняў у ваенны час стала брашура К. Езавітава “Беларуская Цэнтральная Рада – адзіны правамоцны прадстаўнік беларускага народу”, выдаўцом якой выступіла Беларускае

ў1942–1943 гг., якія выпусціў пражскі філіял БКС,И– гэта “Арыфмэтыка” З. Дабранскай (1942) і “БеларускіяУ(крывіцкія) песьні для соля, дуэту, квартэту...” В. РусакаГ(1943).

УЛітве ў Вільні з сакавіка 1942 г. выдаваласяБ штотыднёвая газета “Беларускі голас”, выйшлі толькі тры кнігі, дзве з якіх надрукаваны А. Станкевічам прыЙпадтрымцы віленскіх беларусаў-католікаў, адна – “25-лецьце Беларускае гімназіі

ўВільні, 1919–1944” змяшчала друкаваныяИ кірыліцай і лацінкай тэксты, падрыхтавана кіраўніцтвамР гімназіі ў 1944 г.

Значным кнігавыдавецкімОасяродкам для беларусаў у ваенны час заставалася і Латвія. Арганізатарам кнігавыдання быў К. Езавітаў, які планаваўТ выпускаць не толькі падручнікі, але і мастацкую літаратуруИ для дзяцей, музычную, навуковую, слоўнікі. ЗК. Езавітаў меў сувязі з мінскімі выдаўцамі Я. Станкевічам, Я. Найдзюком, кампазітарам А. Туранковым, над афармленнемО выданняў працавала рыжская мастачка АляксандраПБяльцова. Усяго вядомы 13 выданняў, выпушчаныхЕу Рызе з лістапада 1942 г. да мая 1944 г., 10 з якіх – беларускія народныя песні і рамансы з нотамі, адно –

“СтатутР Беларускага аб’яднання ў Латвіі”, адно – чытанка К. Езавітава “Беларуская школа” і апошняе – кніга для дзяцей

“Камарочак”.

Падзвіжнікам беларускай справы ў Латвіі быў і Мікола Панькоў, які ўзначальваў у Дзвінску праект па падрыхтоўцы Беларускай народнай энцыклапедыі са здымкамі, малюнкамі, картамі, дыяграмамі і інш. Аднак запланаванае на 1944 г. выданне так і не было завершана.

Спрабаваў займацца кнігавыдавецкай дзейнасцю ў Беластоку старшыня Беларускага аб’яднання і рэдактар штоты-інфармацыйнае бюро.

203

днёвіка “Новая Дарога” Хведар Ільяшэвіч. З ажыццёўленых і ацалелых кніжных выданняў вядома адно – “Ахвяры бальшавізму” Масея Сяднёва (надруквана ў Кёнігсбергу ў ліпені

1944 г.).

У Кёнігсбергу выдаваліся беларускія календары на 1943, 1944 гг. – “Гаспадар: беларускі народны каляндар”.

Не менш чатырох рэлігійных выданняў на беларускай мове для праваслаўных выпусціла ў 1942–1943 гг. Царкоўнае брацтва імя св. Юр’я пры беларускай парафіі ў Варшаве.

лагеры Ватэнштэт, Остэргофэн. У Заходняй Германіі бе-

1946), а найбольш працяглым выданнем стала газета “Баць-

ларусамі выпускаўся рукапісны ілюстраваны “Штодзённы крывіцкі лісток”. На Т100 нумары часопіс змяніў назву на “Ліхтар”, выйшлі яшчэИ43 яго нумары – (Альдэнбург, 1945–

каўшчына”, якаяЗвыпускалася ў 1947–1966 гг. у Мюнхене (выйшла 637Онумароў). У 1945–1946 гг. у аўстрыйскім Зальцбургу выходзіў літаратурна-гістарычны часопіс “Пагоня”.

ШматЕПбеларусаў пражывалі ў Англіі, Францыі, Італіі, менш – у Бельгіі, Даніі і іншых заходнееўрапейскіх краінах. УРлагерах для перамешчаных асоб арганізоўваліся школы, таварыствы, грамадска-палітычныя згуртаванні; наладжвалася і выдавецкая справа: узніклі выдавецкія суполкі –

“Крыніца”, “Скаўцкае выдавецтва АБМ”, суполка “Зарынка”, выдавецтва “Шыпшына” і інш. Выдавецкай дзейнасцю займаліся таксама арганізацыі “Згуртаваньне беларускіх скаўтаў”, “Праваслаўнае брацтва Жыровіцкае Божае Маці” і інш.

Найбольшую колькасць сярод друкаванай прадукцыі ў пасляваенны час займалі мастацкія творы Масея Сяднёва, Міхася Кавыля, Наталлі Арсенневай, Алеся Салаўя, Міколы

204

Вярбы і інш., а таксама творы беларускіх класікаў. Значную частку складала і кніжная прадукцыя для моладзі – гэта

вучэбна-дапаможная літаратура, якая неабходна была для беларускіх школ (толькі ў Заходняй Германіі працавалі каля дзесяці беларускіх школ і дзве гімназіі). Першым падручнікам беларускай эміграцыі ў пасляваенны час стаў “Лемантар” Апалёніі Радкевіч (Рэгенсбург, 1946), які за кароткі час разыйшоўся па ўсіх беларускіх школах у Германіі, ЗША, Аўстраліі. Каля дзясятка чытанак для розных класаў народных школ апрацаваў і выдаў Міхась Міцкевіч; некалькі чытанак, лемантар (лацінкай) і дапаможнік па геаграфіі – Язэп

нейшы друк у Італіі быў амаль выключнаЙлацінкай. Асноўнае беларускае выдавецтва ў Італіі – гэта рэдакцыя часопіса

у датах, ліках і фактах” (1950; 2-е выд. 1953) Л. Гарошкі. У Бельгіі амаль выключна выходзілі перыядычныя выданні.

Да канца 40-х гг. беларускае кнігавыданне ў Заходняй Еўропе ў сувязі з перасяленнем эмігрантаў за акіян значна скарацілася (акрамя Вялікабрытаніі і Германіі). Эстафету ў 1950–1960-х гг. падхапілі Аўстралія, Канада, ЗША, Аргенціна.

Найбольшая колькасць выдавецкіх цэнтраў узнікла ў ЗША. У 1949 г. у Нью-Ёрку заснаваны Беларускі выдавецкі фонд;

205

у пачатку 1950-х гг. – Беларускі інстытут навукі і мастацтва (БІНІМ), а таксама Крывіцкае (Беларускае) навуковае таварыства Ф. Скарыны ў Нью-Ёрку, Беларускае выдавецтва Міколы Прускага ў Гранд-Рапідз (штат Мічыган), Фонд Яна Пятроўскага, Выдавецтва Уладзіміра Пелясы, выдавецтва Янкі Золака, друкарня “Пагоня”; у 1960-я гг. – беларускае выдавецкае таварыства ў Саўт-Рыверы і Беларуская выдавецкая сябрына ў Чыкага (дзейнічала да канца 1970-х гг.); выдавецтва “Заранка” ў Нью-Ёрку (дзейнічала да 1972 г.); выдавецтва “Родны край” у Трэнтане (штат Нью-Джэрсі); у 1975 г. – Беларускае выдавецтва “Час” (дзейнічала да сярэ-

Я. Садоўскі, А. Вініцкі сталі пачынальнікамі вывучэння гісторыі беларускай эміграцыі.

8.4.Выдавецкая дзейнасць на сучасным этапе

З1991 па 2007 г. выйшла звыш 830 назваў кніг і брашур,

атаксама 62 назвы перыядычных выданняў, што складае ад агульнай колькасці надрукаванага беларускімі эмігрантамі

206

(пачынаючы з ХІХ ст.) каля 20% і 15% адпаведна. Найбольш плённымі для кнігавыдання былі 1993 г. – надрукавана

67 назваў, 1995 г. – 63, 1996 г. – 62, 1997 г. – 67, 2000 г. – 68.

З пачатку новага тысячагоддзя (2001 г.) назіраюцца тэндэнцыі памяншэння колькасці назваў, якія выходзілі ў друку беларускага замежжа, і адначасова рост сумесных выдавецкіх праектаў Беларусі і беларускага замежжа. Каля 100 назваў кніжнай прадукцыі – гэта сумесныя выдавецкія праекты, напрыклад, Нью-Ёрка і Мінска (13 выд.); Лондана і Нью-Ёрка

Буйнейшыя выдавецкія цэнтры эмігрантаў з Беларусі размяшчаюцца ў ЗША, Вялікабрытаніі, Канадзе, Германіі, Фран-

паліграфічнай тэхнікі, рыхтуе кнігі да выдання і друкуе сваю

друкарнях. Асноўным выданнемРИінстытута сталі “Запісы” (з 1952 г.). Зборнік стаў сістэматычным навуковым органам інстытута. Выходзіў у Нью-Ёрку і Мюнхене (у 1952–1999 гг.

прадукцыю ў розных прыватных беларускіх і небеларускіх

1991–2007 гг. было выдадзена каля 50 назваў кніг і брашур. Прыярытэтнае месца ў выдавецкім рэпертуары займаюць гістарычная і бібліяграфічная тэматыка, мастацкая і філалагічная літаратура; выданні, прысвечаныя культуры Беларусі і беларускай эміграцыі. З 2000 г. амаль усе выдавецкія праекты БІНІМа ажыццяўляюцца як сумесныя: з Мінскам, Варшавай, Вільняй, Беластокам. Значны ўклад у развіццё выдавецкай

207

дзейнасці ўнеслі Вітаўт Тумаш, Антон Адамовіч, Вітаўт Кіпель (узначальвае інстытут з 1982 г.), Янка Запруднік, Томас Бэрд, Зміцер Саўка, Лявон Юрэвіч і інш.

УЗША выдавецкай дзейнасцю займаюцца таксама выдавецтва газеты “Беларус” (Нью-Ёрк), выдавецтва “Polacak” (Нью-Ёрк) – існавала да 1992 г., “Беларускае выдавецкае таварыства” (Нью-Ёрк), выдавецтва “Парус” (Нью-Ёрк), “БАЗА” (Нью-Ёрк),“Беларускае мастацка-культурнае і навуковае таварыства” (Саўт-Рывер), “Беларуска-амерыканскае таварыс-

тва” (Кліўленд), “Фундацыя П. Крэчэўскага” (Нью-Ёрк), Рада БНР (Нью-Ёрк, Кліўленд), Беларускі архіў у ЗША (НьюИ-Ёрк), “C.Atheneum” (Чыкага), Byelorussian Chantable EducationalК (Гейнсвіл). Мікалай Прускі, Барыс Данілюк, ЯнУПятроўскі, Янка Юхнавец і іншыя атрымалі вядомасцьГяк прыватныя выдаўцы. Значныя сумесныя выдавецкія праекты беларусаў ЗША і Канады належаць беларускаму выдавецтвуБ “Пагоня” (Таронта). Й

Буйнейшым навукова-культурным цэнтрам у Еўропе з’яў-

ляецца Беларуская бібліятэка і музейИ імя Ф.Скарыны (Лон-

дан, з 1971 г.), дзе знаходзяццаРбагацейшыя кніжныя і архіўныя зборы беларускай эміграцыі. Бібліятэка стала навуковым цэнтрам для вучоных беларусазнаўцаўО з розных краін свету.

Удзейнасці бібліятэкі,Ту тым ліку выдавецкай, значную ролю адыгралі а. Чэслаў СіповічИ , а. Аляксандр Надсан, Гай Пікарда.

З 1957 г. у Лондане дзейнічае выдавецтва “Божым шляхам”, асноўнымЗвыданнем якога ў 1957–1980 гг. быў аднайменны грамадскаО-рэлігійны і літаратурна-гістарычны часопіс на беларускайП мове. Выдавецтва спецыялізуецца на выданні рэлігійнай літаратуры, у тым ліку прысвечанай гісторыі хрысціянстваЕ , хрысціянскай царквы, царкоўнага будаўніцтва, рэлігійныхР адносін у Беларусі, узаемазалежнасці рэлігіі і культуры, нацыянальнай самасвядомасці ў развіцці беларускага народа, хрысціянскім асветнікам, заснавальнікам айчыннага кнігавыдання. Асабліва значнымі ў дзейнасці выдавецтва сталі 1991–1995 гг., калі выйшлі ў свет больш за 40 назваў кніжных выданняў. У 1996–2004 гг. былі выдадзены яшчэ 15. У 1992 г. у перакладзе на сучасную беларускую мову і з заўвагамі а. Аляксандра Надсана выйшлі «Выбраныя маліт-

вы з “Малой падарожнай кніжкі” Ф. Скарыны».

УЛондане існуе таксама Англа-беларускае таварыства,

заснаванае пры Аб’яднанні беларусаў Вялікабрытаніі. Сярод

208

асноўных выданняў – штогоднік навуковых артыкулаў “Ча-

сопіс беларускіх даследаванняў” (1965–1988), штоквартальны часопіс таварыства “Беларуская хроніка” (1997–2007?). Актыўны ўдзел у жыцці таварыства прымалі а. А. Надсан, Г. Пікарда, А. Макмілін.

Значная падтрымка выхаду ў свет кніжных выданняў беларускіх эмігрантаў аказваецца ў Чэхіі, Польшчы, Літве і іншых краінах. Напрыклад, у Празе Беларускай службай Радыё Свабода заснавана серыя “Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе” (з 2002 г.). У Польшчы актыўнай выдавецкай дзейнасцю займаецца беларускае літаратурнае аб’яднанне ў Бе-

квартальнік “Навіны з Беларусі”, які выдаецца з 1998 г. на

Сярод навейшых выданняў уИГерманііЙ з’яўляецца што-

У 1996 г. у Францыі было заснавана Таварыства па раз-

віцці даследаванняўО , інфармацыі і культуры Беларусі, асноў-

ным выданнемП якога з’яўляецца штоквартальны бюлетэнь “Беларускія перспектывы”. Нельга не адзначыць у апошні час і дзейнасцьЕ парыжскага выдавецтва “L’Harmattan”, у якім з Р2000 г. пачаты выпуск серыі“Беларуская калекцыя”, прысвечанай гісторыі і культуры Беларусі (рэдактар серыі – В. Шыманец).

У тэматыцы сучаснага выдавецкага рэпертуару беларус-

кай эміграцыі вядучае становішча займае гістарычная (234 назваў), грамадска-палітычная (200 назваў), рэлігійная (165 назваў), мастацкая (63 назваў) і мастацтвазнаўчая літаратура (39 назваў). Асноўная мова выданняў – беларуская (49,8%). У статыстыцы выкарыстання іншых моў вядучае становішча займаюць англійская (29,6%), нямецкая (8,3%), польская (4,4%) і французская (4,2%) мовы.

209

Найбольшыя калекцыі друкаванай прадукцыі, перададзенай беларускімі эмігрантамі ў Беларусь, захоўваюцца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, у кніжных зборах такіх міжнародных арганізацый, як «Згуртаванне беларусаў свету “Бацькаўшчына”» (створана ў 1990 г.), Міжнародная асацыяцыя беларусістаў, а таксама ў прыватных зборах. Адной з галоўных задач з’яўляецца сёння і выданне пісьмовай спадчыны замежных суайчыннікаў. З гэтай мэтай у 2004 г. у “Бацькаўшчыне” заснавана кніжная серыя «Бібліятэка “Бацькаўшчыны”». Выданні распаўсюджваюцца ў друкаваным і электронным фармаце на сайце згуртавання, створана on-line

больш глабалізаваным свеце – з’яўляеццаЙ захаванне нацыянальнай ідэнтычнасці, што адпавядае сутнаснаму прызна-

агульнайПтэорыіО кнігазнаўства, тыпалогіі кнігі і кніжных выданняўЕ; глыбокага аналітычнага даследавання патрабуе

гісторыя беларускага кнігазнаўства. У ліку першачарговых задачР– фундаментальная распрацоўка гістарыяграфіі і крыніцазнаўства; папаўненне прагалаў па пэўных гістарычных перыядах і, адпаведна, стварэнне фундаментальнай гісторыі кнігі Беларусі: ад яе стварэння да распаўсюджання. Востра запатрабавана вывучэнне сучаснага стану кнігі ў Беларусі.

Стымуляванне чытацкай і выдавецкай актыўнасці на беларускай мове таксама павінна разглядаецца як праблема, ад вырашэння якой залежыць дабрабыт нацыі.

210