§ 5, Сапа мен сан ұғымдары

Жоғарыда көрсетілгендей, жекелік, дербестік - болмыстағы заттардың өмір сүру тэсілі. Әрбір зат, күбылыс - ерекше, шектел-ген, басқаға үқсамайды. Тарихи алғашқы адамдар заттардың осы жақтарына өз назарын аударады. Оның әрбір қажеттілігін өтейтін зат — дара, өзгеше больш көрінеді. Міне, осы сәттен бастап, сапа ұғымы дүниеге келе бастайды. Сапа дегеніміз — заттың болмыстағы анықтығы, соның арқасында оны басқадан айыруға мүмкіндік аламыз. Ол адамға қарапайым аңлау, меңзеу аркылы беріледі.

Аристотельдің ойынша сапа дегеніміз заттың тектік айырмашылығы, сонымен қатар, ол өне бойы өзгерісте болады.

Орта ғасырдағы діни философияда сапа өзгермейтіы, маңгілік, заттардың ішкі сыры ретінде түсіндірілді.

Жаңа дәуірде ғылымның күрт дамуына байланысты заттың сапасынан гөрі, сандық жағына мейлінше көңіл бөлінді. Бірақ сапаны ерекше зерттеп оны екіге - бірінші жэне екінші сапаға бөлген Дж.Локк болды. Егер заттың кеңістіктегі көлемі, салмағы, түрі, қозғалысын ол біріншіге жатқызса, иіс, дыбыс, түс, дэмді -екіншіге теңеді.

Гегельдің түсінігі бойынша, сапа - қарапайым нақтылық. Бірдеңе өз сапасы арқылы сол, ал одан айырылса, өзін де жойып, басқаға айналады. Сапа - іштей қайшылыққа толы, ол өз ішінде теңдік пен айырмашылық, шынайылық пен терістеу, шектеулік пен шексіздік, бірдеңе мен өзгені қамтиды. Осындай талдаудың нэтижесінде Гегель дүниедегі пайда болып, өмір сұріп, жоққа кетіп жатқан заттар мен құбылыстардың шексіз кептүрлілігін мойындап. олардың бір-бірімен теңдігін сападан көреді, өйткені олар қандай әртүрлі болса да, бәрінің де өзіне тән сапасы бар. Нәтижесінде, Гегель сезімдік аңлау арқылы берілетін нақтылы сападан жалпы абстрактілік сапа ұғымына өрлеп, дүниенің шексіз көптүрлілігін, соның ішіндегі әрбір құбылыс басқаға тең, сонымен қатар тең еместігін, біреулердің көптігін мойындайды. Көптің әрбіреуі өзгемен тең, әрбіреу - бір, сонымен қатар көптің бірі. Ал мүның өзі Гегельді сан категориясына алып келеді.

Сапа жөніндегі қазіргі түсініктерге келер болсақ, ол заттың қасиеттерінің жиынтығы арқылы анықталады. Қасиет деп заттың өзгемен қатынасқа түскен кездегі сапасының кейбір жақтарының керінісін айтамыз. Екінші затпен байланысқа түскен кезде онын басқа қасиеттері көрініс табуы мүмкін. Олай болса, заттың сапасын оның кейбір қасиеттерімеы теңеуге болмайды, сапа заттың ішкі жэне сыртқы анықтығын керсететін біртұтас мәнді қасиеггерінің жиынтығы болмақ.

Заттың сапасымен қатар, сандық жақтары бар. Ол кеңістік пен уақыттың шеңберінде созылған, салмағы, формасы, т.с.с. жақтарымен танылады. Тарихи белгілі бір қажеттіліктерді етейтін эртүрлі заттар бір-бірімен салыстырылып, олардың теңдік жақтарымен қа-тар айырмашылықтары анықталған кезде, сан үғымы пайда болады. Сондықтан заттың сандық жақтарын байқау қарапайым аңлаудан өтіп, ақыл-ойды пайдалануды талап етеді. Шындықтағы сандық өзгерістерді сараптаудың негізінде математика ілімі дүниеге келеді.

Сапамен салыстырсақ, заттың сандық жақтары әртүрлі болуы ,(үмкін, белгілі бір межеге дейін сандық өзгерістер оның сапасын жоймайды. Сондықтан заттың сандық жақтары оған парықсыз деп айтуымызға болады.

Заттың сандық жақтарына алғашқы көңіл бөлген пифагорлықтар болды. Олар оны заттың терең мән-мағынасы деп есептеді. Ал оның қайнар көзі Құдайда жатыр, олай болса, ол - кұпия, - деп түсінді.

Демокритке келер болсақ, ол санның негізінде әрі қарай бөлінбейтін атомдар жатыр деген ойға келеді. Сан дегеніміз -атомдардан тұратын қайсыбір заттың мөлшері.

Платонның түсінігінше, материалдық зат - идея әлемінің көлеңкесі ғана. Заттың сандық жағын анықтайтын, идея, ал оны зерттейтін - математика (геометрия) ілімі.

Аристотельдің ойынша, сан, сызық, фигураның т.с.с. заттардан тыс өзіндік болмысы жоқ, ол - заттардың қасиеттері. Сол сияқты, дүниеде бос кеңістік те жоқ. Уақытқа келер болсақ, ол -қозғалыстың өлшемі.

Жаңа дәуірдегі философтар да бұл ойды қолдап, математика ілімінің пәні шынайы кеңістік пен уақыт шеңберінде өмір сүріп жатқан заттардың мөлшері деген пікірге келеді.

Канттың ойынша, қайсыбір көлем қиялдың күшінен шығатын құбылыс, ал сыртқы сезімдегі барлық көлемдердің көрінісі - кеңістік, ішкі сезімдегісі - уақыт.

Гегель алғашқы рет сапа мен санның бірлігі мен айырмашылығын көрсете білді. Егер заттың сапасы өзгерсе, онда ол басқа затқа айналады, ал сандық өзгерістер сол заттың шеңберінде оның табиғатын бүзбай, біршама деңгейге дейін бола беруі мүмкін.

Бүгінгі таңдағы түсініктер бойынша, эртүрлі сападағы заттардың ортақ, жалпы, біркелкі жақтарын салыстырып өлшеу арқылы сандық категория дүниеге келеді. Бүгінгі таңдағы ғылымда сан алуан заттың сандық жақтарын өлшейтін эталондар (үлгілер) жасалған. Математика ғылымы да өте күрделі ең абстрактіліқ ілімге айналды. Айта кететін бір жайт - зерттелетін зат неғұрлым күрделі болса, оның сандық өлшемін анықтау да соншалықты қиынға түседі. Оны әсіресе қоғамдағы үрдістерден көруге болады. Адамның рухани өмірін, ішкі тебіренісін, әсемдікке ұмтылысын ешқандай математика анықтай алмайды. Бірақ, соған қарамастан, қоғамтану саласында да статистикалық әдістемелер арқылы олардың да шамамен өлшемі анықталады.

Келесі мәселе - сапа мен санның өзара байланысы, диалектикалық бір-біріне өтуі. Оны талдау үшін жаңа ұғымдарды енгізуіміз қажет.