3.4 Сурет – Курамалык шкала

4. Биркелки емес шкалалар. Бул аналогтык шкалаларда болистердин ара кашыктыктары жане оларга берилген мандери биркелки емес артурли болады.

3.5 суретте олшеу аумагы корсетилген биркелки емес шкалалар корсетилген.

a)

б)

3.5 Сурет – Биркелки емес шкалалар

Мунда олшемдик белгилердин орналасуы шкаланын сызыктык емес тендеуине сайкес болады, жане шкалада онын атын жазады, мысалы, квадраттык не логарифмдик шкала деп. Шкаланын баскы болистери белгили математикалык функциямен не эмпирикалык занмен белгиленеди жане олардын сандык мандери биркелки не биркелки емес сандык катардан алынады. Кобинесе шкаланын болиниси жане олардын сандык мандери биркелки сызык шкалага жакындатуга тырысады. Биргелки емес шкалалардын олшеу аукымы олшеу корсеткишинин аукымынан кобине озгеше болады, сондыктан шкалада нукте корсетиледи. Егер шкаланын улкен биркелки еместиги болса, оны 1,2 жане 5 еселик олшемдиктермен белгилейди. Ар шкаланын озиндик олшемдик касиеттери бар:

Олшемдик касиеттер – аналогтык шкалага олшемдик белгилерин бир занды турде кою. Шкаланын болис бирлигининин шамасына карай олшемдик белгилер 1,2 жане 5 еселик болуы мумкин. Егер негизине 1 алса олшемдик кезинде шкаланын бир болис шамасы 1 не 1·10 ⁿ -ге тен, n = 0, ар 5 не 10, не 20 сандык белгилер шкалада сандык манмен корсетиледи.

Ар электролшегиш аспаптын баскы метрологиялык сипаттамасы болып онын далдик класы болып саналады, оны келтирилген кателик аркылы табуга болады

γ_х=Δ_х / Х_N*100% (3.2)

мунда Δ_х – абсолюттик кателиктин максималдык озгерис аукымы Х_N – шкаланын турине байланысты молшерлеу мани (нормир) γ_х – келтирилген кателик.

Егер нолдик белги шкаланын сол жагында болса (3,3 а сурет) молшерлеу ман аспаптын номиналдык катесинин манине тен

Х_N=Δ_H. (3.3)

Егер нолдик белги шкаланын ортасында болса

Х_N=2Δ_H. (3.4)

Барлык мемлекеттер ушин аспаптардын далдик класы бир манде бекитилген жане олар аспаптын шкаласында, кужаттарда корсетилген.

3.1 кесте – Далдик класынын халыкаралык мандери

Олшеуиш аспаптар	Далдик класы
	олшеуиш аспап	косымша курылгылар
дал жане улгили	0,05	0,02
	0,1	0,05
	0,2	0,1
	(0,3)	0,1
	0,5	0,2
жумыстык	1	0,5
	1,5	0,5
	2,5	1
	(4)	1
	5	1

Егер аспап багдылы жагдайда (23°С) колданылатын болса далдик класы олшеу кателиги (процентпен) кепилди шекарадан шыкпайтындыгын корсетеди. Мысалы, аспаптын далдик класы 1 болса, онда онын кателиги 1% болады. Егер аспаптын олшеу аукымынын ен сонгы мани 100В болса, онда олшеу кателиги1В болады. Температура 10°С мен 30°С арасында озгерген кезде де аспаптын олшеу кателиги1% аспауы керек. Аспаптын далдик класы онын руксат етилген баскы кателигимен сайкестендирип ГОСТ 8.401-80 пен калыптасады. Аспап колданылатын багдылы жагдай озгергенде пайда болатын косымша кателик руксат етилген баскы кателиктин болиси не еселеу мандеринде нормаланады. Мысалы, аспаптын далдик класы G болса, косымша кателик баскы кателиктин жартысынан аспауы керек, сонда жалпы кателик болып G+0,5G саналады. Сойтип аспаптын жалпы кателиги онын далдик класынын манинен коп болуы мумкин.

Электролшеуиш аспаптарды не олшеуиш куралгыларды колданганда олардын уакыты отпеген танбалары болу керек.

Танбалау.Ар олшеуиш куралгыга арнайы танба салынады. Ол олшеуиш аспаптын тексеруден откендигинин жане оны колдануга болатындыгынын айгеги.

Арнайы танба салу мемлекеттик тексеру зертханасынын жумысы, аспапты тексергеннен кейин танба салынады не арнайы кужат бериледи. Бул танбалы аспаптын олшеу кателиги бекиткен шекарадан аспайды, онын курылыс тетиктеринин акауы жок жане оны колдана беруге болады деген соз. Арнайы танбанын куши тек бекитилген уакытка гана жарайды, одан кейин аспапты тагыда тексеруден откизу керек.

4 №4 – дарис. Аналогтык аспаптардын олшеуиш механизмдери

Даристин мазмуны:

1. Электр шамаларын олшеу ушин колданатын артурли жуйелерде истейтин олшеуиш механизмдердин жумыс истеу принциптери жане шартты белгилери.

2. Олшеуиш механизмдердин бир-биринен айырмашылыктары, артыкшылыктары жане кемистиктери.

Даристин максаты: артурли жуйелерде истейтин олшеуиш механизмдерди бир-биринен ажырата билу, жумыс истеу принципин жане олардын метрологиялык сипаттамаларын игеру.

Ар турли электр шамаларын олшеу ушин магнитоэлектрлик, электромагниттик, электрдинамикалык, ферродинамикалык жане электростатикалык жуйелерде истейтин олшеуиш механизмдер (ОМ) колданады. 4.1суретте ОМ жуйелеринин шартты белгилери келтирилген.

а) б) в) г) д)

4.1 Сурет – Олшеуиш механизм жуйелеринин шартты белгилери

Бул суретте солдан онга карай: магнитоэлектрлик (а), электромагниттик (б), электродинамикалык (в), ферродинамикалык( г) жане электростатикалык (д) жуйелер.

Магнитоэлектрлик жуйе. Бул жуйелик аспаптар туракты магниттин магнит орисимен тогы бар орауыштын озара электрмагниттик арекетине байланысты жумыс истейди. Онын конструкциясы 4.2 суретте келтирилген.

4.2.Сурет – Магнитоэлектрлик жуйедеги олшеуиш механизмнин конструкциясы, суретте келтирилген белгилер: 1– В индукциялы туракты магнит NS; 2 – магнитжургизгиш; 3 – полюстик уштыктар; 4 – олшеуиш орауыш: оралым саны, онын олшеми bхҚҚҚҚҚ 5 – озекше; 6 – серппе; 7 – аспаптын тили; 8 – нолдик тузеткиш; а – донгелек, б – жалпак магнитпен.

Олшейтин ток карсылык серппе аркылы орауыш аркылы откен кезде аспаптын тили мына занмен шкаланын бирер шама болистерин корсетеди

(4.1)

мунда В – индукция;

W – серппенин меншикти карсылык моменты;

S – ОМ-нын сезимталдыгы;

w – оралым саны.

Айнымалы токты олшегенде айнымалы токты туракты токка айналдыратын турленгиштер колданады. Магнитэлектрлик аспаптын артыкшылыктары: сезимталдыгы, аз молшерли токты олшегенде айналым моменттин жеткиликтиги, сырткы магнит ористердин асери аздыгы, энергияны аз пайдалану жане олшейтин объектиге асери аздыгы.

Онын кемшиликтери: конструкциясынын киындыгы, сондыктан кымбаттыгы, олшейтин токтын молшеринин аздыгы, ен коп болганда 500мА.

Магнитоэлектрлик аспаптар туракты токты олшейтин амперметр не вольтметр ретинде коп колданылады. Оларды далдик кластары 0.1; 0.2; 0.5 шамада.

Электромагниттик жуйенин олшеуиш механизминин жумысы олшейтин ток туракты орауыштан откенде пайда болатын магниттик ористин жылжымалы феррамагниттик тиликтин (пластина) арасындагы электрмагниттик асерге негизделген. Аспапты ток тизбегине косканда озек орауыштын ишки кенистигине тартылады. Тенбе тендикти сактауга серппе колданылады.

. (4.2)

Аспаптын шкаласынын тауелдилик тендеуи: Мундагы L – орауыштын индуктивтиги. Электромагниттик аспаптардын шкалалары биркелки болып орналаспаган. Олар туракты токты да олшейди. Кобинесе олар айнымалы токти олшеуиш амперметрлер мен вольтметрлер болып саналады.

Электромагниттик аспаптын артыкшылыктары: туракты жане айнымалы токтарды олшеуге болатындыгы, олшеу аумагынын кендиги, токтар 200А дейин, кернеулерди 600В олшейди. Далдик класы 1,0; 1,5 дейин.

Онын кемшиликтери: шкаласы биркелки емес, сезимталдыгы томен (асиресе шкаланын басында), энергияны коп пайдалануы (сондыктан, электромагниттик милливольтметрлер жок), сырткы магниттик ористердин асери бар.

Электродинамикалык олшеуиш механизмнын жумыс истеу принципи магнитоэлектрлик механизммен бирдей, бирак бир айырмашылыгы бар, ол егер магнитоэлектрлик механизмде магнит ориси туракты магнит аркылы пайда болса, ал электродинамикалык механизмде олшейтин ток туракты орауышты откенде пайда болады. Бул механизмде магниттик материалдар колданылмайды, сондыктан калдык, магниттелудин, гистерезистин, не куйын токтын, олшеу кателиктерине асери жок. Конструкциянын тетиктери жане бекиту уйыктары (узел) куйиктастан (керамика) жасалады. Туракты жалпак жумысшы орауыштын ишине жылжымалы орауыш орналастырылган. Екеуиненде ток жургенде айландыру моменти пайда болады, сол аркылы корсету манин билемиз. Шиыршыкты серппе аркылы жылжымалы орауышка ток акелинеди жане онын аркасында механикалык тепе – тендик (кайтару) моменти пайда болады. Аспаптын корсеткиш тилшиги ауакамералык демпфер аркылы тыныштандырылады.

Аспаптын шкаласынын тендеуи мына турде берилген

(4.3)

мунда I_m,I_ж – туракты жане жылжымалы орауыштардагы токтар;

М – еки орауыштын арасындагы озара индуктивтиги;

φ-еки токтын фазаларынын айырмашылыктары.