Мазмуны

Кириспе.............................................................................................................. 3

1 №1 – дарис. Олшеу процестери жане олшеуиш куралдар............................... 4

2 №2 – дарис. Олшеудин кателиктери.................................................................. 9

3 №3 – дарис. Аналогтык олшеуиш аспаптардын жалпы сипаттамалары....... 13

4 №4 – дарис. Аналогтык аспаптардын олшеуиш механизмдери..................... 18

5 №5 – дарис. Ондирис жагдайында туракты ток пен кернеуди олшеу.......... 221

6 №6 – дарис. Айнымалы токтарды жане кернеулерди олшеу........................ 26

7 №7 – дарис. Цифрлык аспаптар................................................................... 31

8 №8 – дарис. Электрлик кедергини олшеу........................................................ 34

9 №9 – дарис. Реактивтик элементтердин параметрлерин олшеу...................... 38

10 №10 – дарис. Куатты олшеу....................................................................... 43

11 №11 – дарис. Электрлик энергиянын шыгынын олшеу.............................. 48

12 №12 – дарис. Кернеу мен токтын жиилик пен уакыттык параметрлерин олшеу 52

Адебиеттер тизими..................................................................................56

1 №1 – дарис. Олшеу процестери жане олшеуиш куралдар

Даристин мазмуны:

1. Энергетиканын манызы жане энергетикалык есептеудин маселелери.

2. Акпараттык олшеуиш техника деген не? Онын камтитын багыттары.

3. Олшеу процестери: олшейтин электрлик шама, олшеу адистери, кателиги жане олшеу натижеси.

4. Олшеуиш куралдар, аспаптар жане турленгиш датчиктер.

Даристин максаты: акпараттык олшеуиш техникасынын камтитын багыттарын игеру жане менгеру.

Энергетика шаруашылыгы коп ондиристик касипорындарынын негизги жуйеси болып саналады. Себеби, энергетиканын аркасында энергетикалык курдели процестер жане ондиристик технологиялык турлендирулер жасалады. Энергетиканын басты жане негизги миндети - касипорындарды, турли шаруашылыктарды жане мекемелерди, жеке тургындарды, оку жане гылыми институттарын электр энергиясымен камтамасыздандыру болып саналады. Сондыктан да энергетикалык есептеудин келеси маселелерге мани зор:

- энергоресурстарды шыгындау мен озиндик наркын аныктау;

- касипорын ишинде шаруашылык есеп жургизу;

- шыгындалган энергия ушин сырткы мекемелермен есеп айырысу;

- энергетикалык бакылау мен энергетикалык баланс куру.

Энергоресурстарды есептеуге жане санауга кажетти акпараттарды алу ушин турли–турли адистер мен тасилдер, турленгиштер мен курылгылар колданылады.Сонын ишинде басты тасил болып электр параметрлеринин шамасын олшеу болып саналады. Тек кана соларды олшеу натижесинде энергоресурстарды есептеу, не бакылау жане баскару ушин керекти акпараттарды аламыз.

Олшеу – физикалык кубылыстар мен процестердин шамалары туралы сандык акпарат алудагы негизги тасил. Жана машина жане апаратты жасаганда, не киын технологиялык ондиристик процестерди жургизгенде коп физикалык шаманы олшеуге тура келеди. Буган кобисине бейэлектрлик шамалар жатады, олар механикалык, жылулык, химиялык, оптикалык жане акустикалык болып болинеди. Казирги кезде бейэлектрлик шамаларды турлендиру жане олшеу ушин электрлик адистер мен тасилдер, аспаптар мен куралдар коп колданады. Себеби, олардын колдануда келеси ерекшеликтери жане онтайлыктары бар:

1. Олардын сезимталдыгын (чуствительность), не олшеу аукымын (диапазон) онай озгертуге болады.

2. Жиилик аукымы кен болгандыктан олардын инерциясы аз болады.

3. Алыстан олшеу, бирден коп не артурли шамаларды олшеу, топтастыру не орталыктан онай баскару.

«Акпарат» деп, магынасы адамга тусиникти жане кабылдайтын курылгы оки алатын багыттагы накты хабарды айтады. Автоматтандыру техникасында бул шамалардын накты мани туралы ари жеке процестердин сипаттамалары туралы хабар болады. Акпарат жуйе ишинде дереу онделу немесе есте сактау курылгысына алдын ала ендирилу кажеттилигине карай артурли тасыгыштар мен акпаратты бейнелеу куралдары пайданылады. Акпаратты беру жане ондеу ушин электр сигналдары колданылады. Артурли баскару курылгылары мен есептеу техникасында акпаратты сигналды турлендиру аркылы ондейди.

Акпараттык олшеу жуйелеринин (система) курамына келеси блоктар мен курылгылар жатады:

- акпаратты алу максатында турлендиргиш (датчиктер);

- кушейту, турлендиру (преобразование) мен кодтау ушин кушейткиштер мен турленгиштер, олшеу курылгылары мен куралдары;

- багдарламалык немесе алгоритмдик математикалык жане логикалык (кисындык) курылгылар;

- автоматтык баскару, озиндик бакылау, диагностика, коммутация курылгылары.

Сонымен, акпараттык олшеу жуйелерине (АОЖ) тутынушыга керекти акпаратын камтамасыз етип отыратын, функционалды турде акпараттык арнага бириктирилген, метрологиялык параметрлери алдын–ала аныкталган олшеу куралдары мен косымша техникалык куралдар жатады. Демек, энергообъектилердин жумыстык параметрлери ар уакытта бакыланып жане керекти шамада сакталынып отыру керек. Сонымен, бакылау жане энергообъектилерди баскару процестерин орындау тек кана акпараттык олшеу жуйелеринин негизги миндети болып саналады.

Олшеуиш акпарат – олшейтин объект жане олшеу процесстери туралы олшеу аркылы алынган дербес хабар. Алгашкы акпараттын негизинде олшеу процеси орын алады.

Олшеу – зерттейтин параметрдин молшерин табудагы метрологиялык оператордын жумысы. Бул параметрлерди физикалык шама (ФШ) деп атайды.

Олшейтин шама бир – бирине сайкес келетин адистер мен олшеуиш куралдардын аркасында олшем бирлигимен (ОБ) салыстырылады. Олшем бирлиги халыкаралык келисиммен ар физикалык шамага туракты олшемде белгиленген жане онын сандык мани бирге тен. Физикалык шаманы олшегенде соган сайкес олшем бирлигимен салыстырамыз. Олшенген ФШ нын олшем бирлигиндеги улесин, не одан канша есе аз не коп екенин билу ушин милли, микро, кило, мега жане т.б. деген косымша журнак колданылады.

Олшеу процесинин гылыми негизи болып метрология саналады. Метрология – олшеу туралы гылым, онын техникасы жане олшеуиш куралдарды колдану, онан кейин, олшемдердин биркелкилигин уйымдастырып, зан жузинде сактау.

КР «Олшемдердин биркелкилиги туралы» заны олшеу процестердин сапалылыгын коздейди: онын турактылыгын жане ар олшеу натижеси бир бирине сайкес келуин сактайды. Сонымен, олшеу процестердин баскы адистери жане тасилдери. метрологиялык жумыстын иргесин калайды. Адетте, метрологиялык жумыс халыкаралык турде стандартталган. Ол ушин мынандай уйымдар бар:

МКТИ – техникалык олшеуден халыкаралык конференция; МОЗМ – занды метрологиядан халыкаралык уйым. Осы уйымдардын кепилдемелеринин коятын басты максаты: олшеу натижелери олшем бирлигимен белгилену керек жане олшеу кателиктеринин мани де корсетилуи керек.

Акпараттык олшеу техникасы метрологиянын тажирибелик жане колданбалы турине жатады. Акпараттык олшеу техникасынын (АОТ) басты миндети болып олшеуди жургизу жане оны багалау, олшеудин тасилдери мен куралдарын практикалык колдану болып саналады. АОТ еки топка болинеди: биринши, жумыстык (ондиристик) олшеу техникасы, екинши, улгили (накты, лабораториялык) олшеу техникасы. Сойтип, акпараттык олшеу техникасы олшеу процесине катысты барлык теориялык жане тажирибелик маселелерди тегис камтиды.

Олшеу процесси оператормен (бакылаушымен) келеси функциялык сулбамен жугизиледи.

1.1 Сурет. Олшеу процессинин функциялык сулбасы

Корсетилген арекеттердин (операциялардын) неге керек екенин жане неге жататынын корсетейик.

Олшейтин объект – электростанция, косалкы станция, таралу куралгылары, генераторлар (ондиргиш), козгалткыштар (двигательдер).

Олшенетин физикалык шама – электр тогы, кернеу, куат, электр энергиясынын шыгыны, жиилик.

Олшеудин адиси – белгили кепилдеме жузинде, колдану тажирибесине жане оператордын тажирибесине сайкес алынады.

Олшеу куралы – колданылатын адиске байланысты, куралдын табылуына жане олшеу жагдайына сайкес алынады.

Олшеу кателиги – теориялык жане тажирибелик есептеу адистерине байланысты.

Олшеу натижеси – халыкаралык стандарттармен салыстырылады. ФШ олшеу кен аукымда (диапазон) озгереди. Мысалы, энергетика объектилерине кездесетин электр кедергиси Омнын мыннан бир болигинен тераОмга дейин озгеруи мумкин. Ен коп тараган олшеу адиси – тикелей олшеу адиси болып табылады. Келеси суретте олшеу адистери корсетилген.