2.1 Сурет – Олшеу кателиктерин топтау улгиси

Жалпы айтканда олшеудин кателиги – алган олшемнин натижесинин дурыс болмауы. Олшеу кателиги физикалык шаманы олшегенде болатын кателиктердин барлык курамын камтиды, сонан кейин алынган натиженин шын не накты мандерден ауткуын корсетеди. Мысалы, физикалык шаманын олшенген мани Х десек, ал онын шындык манин Х_ш деп белгилесек, сонда ауытку (отклонение) мынаган тен.

. (2.1)

Физикалык шаманын шындык мани дегенимиз, олшеу кателиги жок деген соз. Бул соз идеалдык турде айтылган соз. Тажирибе жузинде ФШ шындык манин алуга болмайды. Сондыктан практикада ФШ шын манинин Хш орнына онын накты Хн манин колданады. ФШ-нын накты манин табу ушин ерекше адистерди жане улгили олшеуиш куралдарды колданады.Сонда былай жазуга болады.

. (2.2)

Бул алгебралык айырмашылык танбасын озгерту мумкиндигинен муны олшеудин абсолюттик кателиги деп атайды. Сондыктан олшеудин дурыс натижеси.

. (2.3)

Кей кезде тузелу коэффициентин колданады.

. (2.4)

Сонда олшеудин дурыс мани былайша жазылады.

. (2.5)

Белгили гылыми деректерге негизделе отырып олшеу кателиктерин уш топка болуге болады: турпайы, жуйелилик жане кездейсоктык кателиктер. Турпайы кателиктерге электролшеуиш аспаптын корсеткишин дурыс багаламау жатады. Оган аспаптын шкаласынын боликтерин кате багалау, немесе копшкалалы аспаптын еселеу коэффициенттерин дурыс колданбау жатады. Немесе, корсеткишти караганда тил мен шкаланын арасында болатын параллаксты елемеу. Сырткы ортанын олшеуиш аспапка кушти асери, онын бузылуымен жане кездейсок кедергилер олшеудин турпайы кателиктерине акелип согады.

Абсолюттик мани жане танбасы белгили кателиктерди жуйели кателиктер деп атайды. Егер олшеу процеси туракты жагдайда откизилсе, оларда туракты манде болады. Егер олшеу жагдайы занды турде озгерсе, жиели кателиктер не озгермейди, не озгерсе занды турде озгереди.

Жуйели кателиктерге кандай олшеу кателиктери жатады? Олар: электролшеуиш аспаптын кателиги, колданылган олшеу адистемесинин кателиги, олшеуиш куралдын кателиги, аз манди елемегендиктин катеси жане сырткы ортанын асеринен кателик. Осы кателиктерди жеке-жеке карастырайык.

Электролшеуиш аспаптын жуйели кателигине уш топ кателиктер жатады: аддитивти, пропорционалды жане шкаланы болу кателиктери. Егер олшеуиш аспаптын тили бастапкы кезде шкаланын нолинде турмаса аддитивтик кателик пайда болады. Бул кателикти, егер аспаптын шкаласы биркалыпты болса, алгебралык косумен тузетуге болады. Пропорционалдык кателиктер корсетуши аспаптарда колданатын косымша кедергилер мен шунттардын оз манинен ауыткуына байланысты.Егер бул ауыткулардын мандери белгили болса, алынган олшеудин натижесин тузеу коэффициентине кобейтип, пропорционалдык кателиктерди тузеуге болады. Шкаланы болу кателиктерин ар олшеуиш аспапка косымша тузету таблицасын жасап жоюга болады. Ол таблицаларды жасаганда олшеуиш аспаптарга караганда олшеу далдиги жогары олшеуиш куралдар колданылуы керек. Колданылган олшеу адистемеси мен олшеуиш куралдын кателиктери кернеу козинин электр козгалыс кушин (э.к.к.-эдс) олшейтин вольтметрдин ишки кедергисинин асеринен пайда болады. Аз манди елемегендиктин катеси олшеу адистемеси мен олшеуиш куралдын кателиктерине жакын. Ол катени олшеу кезинде де, олшегеннен кейинде табуга болмайды. Себеби, онын неден пайда болатын факторларды да табу не билу киын.

Егер сырткы ортанын асерине келсек, ол температуранын, атмосфералык кысымдыктын жане ауанын ылгалдылыгына байланысты. Осы жагдайлар олшеуиш аспаптын корсетуинин туралыгына асерин тигизеди. Жане сырткы электр не магнит ористеринин озгеруи де олшеу натижесине косымша кателик киргизеди.

Практикалык олшеулерде жуйели кателиктерди курал-сайманмен жане адистемелик кателиктердин алгебралык косындысы деп санайды

. (2.6)

Ар уакытта жуйелик кателикпен бирге кездейсоктык кателиктер болады. Сондыктан олшеудин абсолюттик кателиги мынаган тен

. (2.7)

Мунда Δ_к.с. – кездейсоктык кателик. Осы кателиктин еки кураушылардын асеримен бир физикалык шама коп рет кайталап олшегенде, мысалы n рет, статистикалык катар пайда болады

. (2.8)

Мундай катарга орташа арифметикалык ман (значение) аламыз

. (2.9)

Ар олшемнин орташа арифметикалык маннен ауыткуы орташа квадраттык ауыткумен (ОКА) табылады

. (2.10)

Орташа арифметикалык ман мен орташа квадраттык ауытку келеси корсетилетин улестиримнин калыпты (нормальное) занынын (Гаусс заны) сипаттамалары болып есептеледи

. (2.11)

Мунда Р(х)-ар физикалык шаманын болу ыктималдыгынын тыгыздыгы. Бул аналитикалык магынаны ыктималдык тыгыздыктын кисыгымен корсетуге болады: