Шәриф Камал иҗаты

(1884 – 1942)

Әдәбият:

1. Камал Ш. Сайланма әсәрләр, 3 томда. Казан: Татарстан китап нәшрияты:

Том 1 – Хикәяләр: “Уяну”, “Сулган гөл”, “Әүвәл-әүвәл заманда”, “Шәкерт”, “Буранда”, “Козгыннар оясында”, “Сәмруг кош”, “Депутат”, “Авыл мөгаллиме”, “Җимерелгән звонок”, “Сукбай”, “Бәхет эзләгәндә”, “Курай тавышы”, “Чит илдә”, “Көзге яңгыр астында”; “Акчарлаклар”, “Таң атканда”. Казан, 1974;

Том 2 – “Матур туганда”. Казан, 1975;

Том 3 – Пьсалар, роман (“Ныклы адымнар”), хикәяләр. Казан, 1976.

Фәнни әдәбият:

1. Бәширов Ф. Кара тормыш. Каһәрләнгән язмышлар (мәкалә). Китапта: Бәширов Ф. XX гасыр башы татар прозасы. Казан: Фикер, 2002 – Б.151-155.

2. Бәширов Ф. Чор, әдип, герой. “Акчарлаклар”. Шунда ук. – Б.212-215.

3. Бәширов Ф. Татар сатирик прозасы. Шунда ук. – Б.252-253.

4. Ганиева Р. XX гасыр башы татар әдәбиятында Яңарыш хәрәкәте һәм Шәриф Камал иҗатындагы импрессионистик алымнар (мәкалә). Китапта: Ганиева Р. Татар әдәбияты. Традицияләр. Багланышлар. Казан, 2002 – Б.198-212.

5. Нуруллин И. Шәриф Камал – Китапта: Камал Ш. Сайланма әсәрләр, 3 томда, том 1. Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1974 – Б.5-14.

6. Нуруллин И. XX йөз башы татар әдәбияты. Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1982 – Б.138-143.

7. Сайганов А.Җ. Шәриф Камал (монография). Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1966.

8. Шәриф Камал – Китапта: Совет Татарстаны язучылары (Библиографик белешмә). Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1986 – Б.229-231.

9. Шәриф Камал – Китапта: Татар әдәбияты тарихы, 6 томда, том 3 (XX гасыр башы татар әдәбияты). Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1986 – Б.315-338.

10. М.Горький и дооктябрьская проза Ш.Камала.

План:

1. Ш.Камалның кыскача тормыш һәм иҗат юлы.

2. Ш.Камал иҗатында импрессионистик сурәтләү алымнары.

3. Татар әдәбиятына алып килгән яңалыгы. Психологик проза остасы буларак танылуы.

Шәриф Камалның кыскача тормыш биографиясе

Шәриф Камал (Шәриф Камалетдин улы Байгилдиев) 1884нче елның 27нче февралендә Пенза губернасы Инсар өязе (хәзерге Мордва республикасы) Пешлә авылында мулла гаиләсендә дөньяга килә. Әтисе кырыс холыклы булса, әнисе исә басынкы, йомшак табигатьле, бала җанлы хатын була. Бу балачак хатирәләре “Тормыш көе” дигән хикәясендә дә ачык чагыла. Ш.Камал башлангыч белемне үз авылларында ала, аннары Ләбәжә мәдрәсәсенә килә. Мәгърифәтчелек хәрәкәте йогынтысына ияреп, әтисе белән каршылыкка керә. 1900нче елдан инде Ш.Камал мөстәкыйль тормыш башлый. Мәскәү – Казан тимер юлында эшли. Байларга приказчиклыкка ялланып, Рига, Эчке Россиягә, Одессага китә. Төрле җирләрдә йөри, төрле эшләрдә эшли. Аннары, белем алу өчен, Төркиягә юл тота. Ике ел башлангыч класс укытучылары әзерли торган мәктәптә укыгач, Истамбулдагы татар яшьләре белән Мисырга (Египетка) килә, бер елдан артык Каһирәдә тора. 1903нче елда Россиягә кайта. 1903 – 1904нче елларда Украинада Донбас шахталарында эшли. Күмерче, забойчы булып, тимер юлның төрле эшләрендә йөри. Каспий балык промыселында сезонлы эшче булып эшли. 1905нче елгы революцияне Петербургта татар мәдрәсәсендә мөгаллим булып каршылый. Бу вакытта ул “Нур” газетасында корректор булып эшли. Мәгърифәтчелек рухы белән сугарылган беренче әсәрләрен иҗат итә. 1906нчы елда Шәриф Камал “Сада” (“Аваз”) шигырьләр җыентыгын бастыра. Реакция көчәю сәбәпле, кире атасы йортына кайта. 1907 – 1910нчы еллар аралыгында әдип үз авылларында яши, туган авылы мәдрәсәсендә балалар укыта. Аның дөньяви фәннәр укытуын аңламыйлар. (Бу “Авыл мөгаллиме” новелласында ачык чагыла.) 1910нчы елда Шәриф Камал гаиләсе белән Оренбургка килә. Шушы ук елдан башлап “Шура” газетасында хисапчы, корректор булып эшли. “Вакыт” газетасында да эшләп ала. 1914нче елда “Акчарлаклар” повестен, 1915нче елда “Хаҗи әфәнде өйләнә” комедиясен иҗат итә. 1918 – 1919нчы елларда Ш.Камал Оренбургта чыга торган “Эшчеләр дөньясы”, “Кызыл йолдыз” газеталарында эшли. 1919нчы елда коммунистлар партиясе съездында катнаша. 1920 – 1921нче еллар аралыгында Оренбург өлкәсендәге Чебенле авылында коммуна оештыруда катнаша, балалар йорты мөдире булып эшли. 1924 – 1925нче елларда исә Шәриф Камал “Юл” (соңрак “Сабан” исемен ала) газетасында башта җаваплы сәркатип, аннары баш мөхәррир була. 1925нче елда Шәриф Камал Казанга җибәрелә. Биредә ул “Кызыл Татарстан” (соңрак “Социалистик Татарстан”га әйләнә) газетасында эшли. 1929 – 1932 елларда ул главлит була. 1933 – 1935нче еллар аралыгында Академия театрының әдәбият бүлеге мөдире була. Бу вакытта Г.Камал исемендәге әлеге театрда төп режиссёр – К.Тинчурин, ә музыка бүлеген С.Сәйдәшев җитәкли. 1928 – 1934нче елларда Ш.Камал драма әсәрләре иҗат итә: “Ут” (1928), “Козгыннар оясында” (1929), “Таулар” (1931), “Томан арты” (“Габбас Галин”, 1934). 1934нче елдан әдип СССР язучылары берлеге әгъзасы булып китә. 30нчы еллар ахырында драма әсәрләре язу белән бергә, “Матур туганда” дигән әсәрен яза. Бу – татар әдәбиятының иң зур казанышларының берсе. 1940нчы елда әлеге әсәрнең сәхнәләштерелгән вариантын эшли. 1939нчы елда Ш.Камалны шәһәр советына депутат итеп сайлыйлар. Шушы ук елда “Матур туганда”ның дәвамы булып торган “Ныклы адымнар” әсәре басыла, тик ул тәмамланып бетмәгән. Икенче Бөтендөнья сугышы башланып китә. Шулай ук бу елда әдип “Март” хикәясен бастыра, “Сафура” пьесасын яза башлый. 1940нчы елда Шәриф Камал әдәбият өлкәсендәге хезмәтләре өчен Ленин ордены белән бүләкләнә, “ТАССРның мактаулы җәмәгать эшлеклесе” исеме бирелә. Шәриф Камал 1942нче елның 22 декабрендә вафат була.