№1 билет

1. Философия пәні.

Философияның ежелгі грек ойшылдары дәуірінен бері «даналыққа құштарлық» деп анықталып келді. Платон «....геометрия ж\е басқа философиялар » деген сөздерінде философия ұғымын «ғылым» сөзінің мағынасына жақын қолданды. «Даналыққы құштарлық» деп аталатын философияда: «Құшрарлық» белгілі нәрсеге таңдануды, өзіңнен жоғары тұрған нәрсені сезіміңнен мойындауды ж\е басқа осындай әсерлерді білдірумен қатар, «өзге» үшін «өзіңді ұмыту», өзіңнен бас тарту сезімін де аңғартады.

Философия дегеніміз адамның өзінің шеңберінен шығуға мүмкіндік беретін рухани форма. Адамға қоршаған ортада бағдар жасауына, оны өзгертуге көмек беретін ғылым. Философиянық білімді жіктеуде көптеген әдіс тәсілдердің бар екендігін ескерткеніміз жөн. Мысалы, философиядағы ең кең танымалы – теориялық фил\сы ж\е практикалық фил\сы. 1-шісіне болмыс теориясы (онтология) мен таным, білім теориясы (гносеология) жатады. 2-ң өзегін, ең алдымен, этика құрайды, оған құқық фил\сы, тарих фил\сы ж\е т.б жатқызылуы мүмкін. Табиғат болмысына қатысты, ондағы «заттар» мен үрдістерге қатысты білімнің ерекше саласы – натурфилософия. Өз кезегінде бірнеше «әлемдерге» бөлінетін адамзат рухының болмысына қатысты философия мынадай салаларға бөлінеді: мысалы, дін ф, этика, эстетика, рух феноменологиясы, фил\лық герменевтика, жаратылысы жағынан фил\лық болып табылатын психология ж\е риторика, ғылым ф\сы ж\е де фил\лық антропология, онтология, гносеология.

Философия болмыстың мәнін осылай игерумен адамның әлемге қатынасының мәнін ж\е ондағы адамдық мәнділік орнын танымен айналысады.

2)Материяның негізгі құрылымдық деңгейлері

Материя ұғымы дүниені адамның санасынан тыс әрі тәуелсіз обьективті ақиқат деп қарайтын материалистік дүниетанымның түпқазығы, мән мағынасы болып табылатын негізгі ұғым. Бұл ұғым материалистік ағыммен бірге пайда болып, бір жасасып тарихи түрде қалыптасқан. Ең алдымен марксизмге дейінгі материализм материяны зат деп түсінеді. Бірақ заттардың түрлері сан алуан. Жансыз, жанды, т.б. Материя туралы ұғым, олардың ойынша, осы заттардың барлық түрлеріне ортақ жалпы қасиеттерімен бейнелеуі тиіс. Материяня зат пен пара пар деп қараудың біршама ұзақ тарихы бар. Ежелгі грек философиясында барлық сан алуан заттардың түпкі тегі белгілі бір алғашқы зат деген көзқарас орын алған. Ол ең қарапайым пікір. Мысалы, Фалес үшін су, Анаксимандр үшін апейрон(белгісіз зат), Анаксимен үшін ауа, Демокрит үшін атом, т.т.

Әр дәуірдің материяны қалай түсінетіндігі ғылымның, танымның ғана нәтижесі емес. Материя туралы адамдардың ойлары өз заманындағы прктиканың, жалпы мәдениеттің көрінісі. Адамдардың материалдық дүниені қаншалықты дәреже де өзінің әлеуметтік дүиесін жасады міне материя туралы ең алдымен қоғамдық санада туатын көзқарастарды осы жағдай анықтайды.

3. Санаға функционалды көзқарас теориясының интерппетациясын бер. Қоғамдық сана. Сананың түрлері көп. Ол жеке адамның санасы және қоғамдық, қарапайым және теориялық. Ғылыми және ғылымға қарсы, прогресшіл және керітартпа сана болып бөлінеді. Қоғамдық сана – көпшіліктің рухани құралына айналған сана, мәселен, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, т.б. Олай болу үшін сана көптеген адамның ойын, мақсатын, мұңын, қуанышын бірдей бейнелейтін, уағыздайтын болу керек. Ондай сананы қоғамдық сана дейді. Қоғамдық сана – қашанда қоғамдық болмыстың бейнесі, соның туындысы. Қоғамдық болмыс алғашқы. Өйткені, ол қоғамдық санадан тыс, одан тәуелсіз өмір сүреді. Қоғамдық сана әр адамның жеке санасынан гөрі жоғары, ауқымды. Қоғамдық сананың түрлері бір-біріне әсер етуі, біріне-бірі ықпал жасауы заңды құбылыс.

а)Саяси сана – таптардың, ұлттардың, мемлекеттің түбегейлі мақсаттарын қолдап, уағыздап отыратын қоғамдық ой формасы. Саяси санадағы басты мақсат - әкімшілдік-әміршілдік жүйенің қалдықтарын жою, демократия, яғни халықтың өз өкіметіне, дүниені дүндараз қоғамдық жүйелерге бөлуден гөрі қайшылықтары болса да, көп жағынан біртұтас екенінұғынып, соған көшу болып табылады.

б)Құқылық сана. Бұл сананы жасаушы үстем тап, оның көзқарастары. Мақсаты – оның экономикалық және саяси мүдделерін жақтап, оны нығайту. Құқық дегеніміз, К.Маркс айтқандай, экономиколық жағынан үстем таптың заңға айналдырған еркі. Құқылық сананың негізгі мақсаты – демократияны, заңдылық нормаларын, адамдардың құқығы мен бостандығын қорғау.

в) Моральдық сана. Қоғамдық сана түріне жататын мораль – адамдардың бір-біріне деген қатынасын белгілеп, тарихи өзгеріп отыратын нормалардың, принциптердің, ережелердің белгілі жиынтығы. Мораль адамдардың өз табына және басқа таптарға, мемлекетке, өз халқына және басқа халықтарға, адамның адамға қатынасын бейнелейді. Мораль қоғамдық сананың ең көне түрлерінің бірі, өйткені, адам қоғамдық жан ретінде қалыптасып, қоғамда ғана өмір сүре алатындықтан, өзара белгілі бір моральдық қатынас нормаларын сақтауға тиіс.

г)Эстетикалық сана. Қоғамдық сананың тағы бір формасы - өнер. Ол обьективті ақиқатты бейнелеп көрсетеді. Көркемдік бейне құбылыстарды нақты сезімталдық түрде барынша ерекше, типтік тұрғыдан бейнедейді. Қоғамдық сана - өте ауқымды да кең ұғым. Ол обьективті өмірді адам санасында жан-жақты бейнелеудің нәтижесі. Оған жататындар: қоғамдық ойлар, теориялар, саяси және құқылы көзқарастар, ғылыми анықтама мен тұжырымдар, т.б. Сана сол қоғамның ғана бейнесі деуге болмайды. Өйткені, бір қоғамдық болмыста неше түрлі саналар қатар өмір сүруі мүмкін. Қандай қоғам (құлдық, феодализм, капитализм, социализм) болсын, ол қоғамның үстемдік құрған таптардың мақсаты өздеріне тиімді қоғамдық пікірді, саясатты, құқықты, моральдық, идеологиялық принциптерді халықтың санасына сіңіру болып табылады. Бірақ әрбір адамның ой-өрісі қоғамдық санамен ғана толысып кемелденбейді. Қоғамдық санамен қатар әр адамның жеке (индивидуалдық) санасы болады. Жеке (индивидуалдық) сана обьективтік шындықты жалпыға белгілі ұғымдармен, категорияларды ұғынумен шектелмейді, сонымен бірге обьективті өмірді тікелей тану арқылы, әр адамның жеке басына, біліміне, өмір жағдайына, мінезіне, қабілетіне, тәрбиесіне т.б. сәйкес қалыптасады. Әрине, жеке сана қоғамдық санадан тар өрісті болады. Ал қоғамдық сананы сақтаушы да, іске асырушыда жеке адамдар. Жеке сана әр адамның дүниеге келуіне, өсіп-жетілуіне, дүние салуына сәйкес өмір сүреді. Қоғамдық сананы кім жасайды? Оны жасайтындар да жеке адамдар. Сонда айырмашылығы неде? Ол былай. Мәселен, біреу: мен көп балалымын, пәтер керек деп жазса, ол оның жеке санасына жатады, ал егер ол адам: көп балалы адамдарға пәтер керек деп көпшіліктің мұқтажын қорытып айтса, ол коғамдық санаға жатады. – көпшіліктің рухани құралына айналған сана, мәселен, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, т.б. Олай болу үшін сана көптеген адамның ойын, мақсатын, мұңын, қуанышын бірдей бейнелейтін, уағыздайтын болу керек. Ондай сананы қоғамдық сана дейді. Қоғамдық сана – қашанда қоғамдық болмыстың бейнесі, соның туындысы. Қоғамдық болмыс алғашқы. Өйткені, ол қоғамдық санадан тыс, одан тәуелсіз өмір сүреді. Қоғамдық сана - өте ауқымды да кең ұғым. Ол обьективті өмірді адам санасында жан-жақты бейнелеудің нәтижесі. Оған жататындар: қоғамдық ойлар, теориялар, саяси және құқылы көзқарастар, ғылыми анықтама мен тұжырымдар т.б. Сана сол қоғамның ғана бейнесі деуге болмайды. Өйткені, бір қоғамдық болмыста неше түрлі саналар қатар өмір сүруі мүмкін. Айталық, социалистік қоғам кезінде рушылдық, нәсілшілдік, діни т.б. саналар кездеседі. Бірақ олар социалистік болмыстың бейнесі емес, өткендегі ескі саналардың қалдығы. Мәселе жеке санада емес, қоғамдық санада. Ал қоғамдық сана тек түптіңзтүбінде ғана қоғамдық болмыстың бейнесі болады. Қандай қоғам (құлдық, феодализм, капитализм, социализм) болсын, ол қоғамның үстемдік құрған таптардың мақсаты өздеріне тиімді қоғамдық пікірді, саясатты, құқықты, моральдық, идеологиялық принциптерді халықтың санасына сіңіру болып табылады. Б.Майлиннің “Мырқымбайында” Қазан революциясы жеңіп шыққанға дейін, одан кейінгі бұрынғы кедей – Мырқымбайдың психологиялық өзгерісін, немесе Ғ.Мүсіреповтың “Төрелер ауылы” деген этнографиялық этюдында Қазан революциясына дейін жұмыс істемей, халық арқасында жатыпішерлік күн көрген ақсүйек кішігірім төрелер ауылының революциядан кейін ыдырап, құрып бара жатқан ауыл адамдардың психологиясын керемет дәл көрсеткен. Қоғамдық психологияның қалыптасуына қоршаған орта, климат, шаруашылық пен кәсіп, жер байлығы, әдет-ғұрып, той-тамолақ – бәрі әсер етеді.Бірақ қоғамдық психология мәңгі өзгермейтін құбылыс емес. Қоғамдық психология қоғамдық сананың төменгі сатысы болса, идеология оның жоғарғы сатысына жатады. Идеология ертедегі гректердің «idea» пікір-ой және «logos» ілім деген екі сөзден құралған. Идеология тікелей өмірден туындайтын психологиядан гөрі шалғалау, абстрактілеу, жалпылау қорытылған, тұжырымдалған, ой елегінен өткізілген пікірлерге негізделген, қоғамдағы таптық ,әлеуметтік, саяси тұжырымдарды бейнелейді. Қандай идеология болсын, оның басты ерекшеліктерінің бірі – жүйелілігі.Сол арқылы оны қашанда қоғамдық психологиядан оңай ажыратуға болады. Түрі мен құрылымы жағынан идеология – барынша үйлестірілген, теориялық жағынан жеткілікті дәрежеде негізделген пікірлер мен көзқарастар. Идеология қоғамдық психология сияқты ешқашан стихиялы түрде өздігінен пайда болмайды.

№2 билет

1. Тұлға. Тұлғаның құрылысы.

Тұлғаның қалыптасуындағы негізгі рөл әлеуметтік жағдайларға – тәрбиеге, білімге, қоршаған ортаға, ата - анаға тиесілі екенін атап өту керек. Тұлға бос кеңістікте емес, ұжымда, қоғамда әрекет ететіндіктен, ол белгілі дәрежеде оларға тәуелді. Философиядағы тұлға ретінде адамның мәні – оның әлем мен тарихтағы орны мәселелеріне тіреледі. Тұлға бұл жерде адамдар әрекеті мен қарым қатынасының, қоғамдық қатынастың ,қоғамдық идеялардың, құндылықтардың индивидуалдық көрінісі ж\е субьекті ретінде қарастырылады.Адамның тарихи дамуы тұрғысында да, октогенезде де тұлға – индивидтің әлеуметтену жемісі. «Тұлға болып туылмайды, тұлға болып қалыптасады» (Леонтьев). Тұлғаның маңызды сипаттамасы – оның адамгершілік рухани мәні.Тұлғаның қалыптасуы мен қылығына әлеуметтік орта айрықша ықпал етеді.

Еркіндік – тұлға атрибуты. Бірақ жауапкершіліксіз еркіндік бұл шектен тыс бей - берекетсіздік. Тұлға болу қиын . Тұлға неғұрлым жоғары ж\е маңызды болған сайын , оның өзі мен өзгелер алдындағы жауапкершілігік деңгейі де жоғары.

2. Қозғалыс: оның қасиеттері ж\е негізгі формалары.

Қозғалыс материяның ажырамас , мәнді қасиеті, атрибуты, өмір сүру тәсілі. Ол да материя сияқты жоқтан бар болмайды, жоғалып кетпейді. Қозғалыс дегеніміз кез – келген өзгеріс. Материя өзін тек қозғалыс арқылы білдіріп , біздің санамызға , түйсік сезімдерімізге әсер ете алады.

Қозғалыстың ішкі өзіне қарама – қарсы бір сәті - тыныштық. Тыныштық бір жағдайда, бір қатынаста ғана тыныштық, басқа қатыныстың бәрінде ол да қозғалыс. Қозғалыстың формалары өзара тығыз әрі қүрделі байланыста болады. Физикалық қозғалыс өз құрамында механикалық қозғалысты, химиялық қозғалыс механикалық ж\е физикалық қозғалысты қамтиды.Ең жоғарғы әлеуметтік қозғалыстың құрамында алдыңғы формалардың бәрі өз бейнесін табады. Басқаша айтқанда , материяның тарихи дамуы төменгі деңгейден жоғарғы деңгейге өткен сайын қозғалыстың түрлері де бір сападан екінші жоғары да күрделі сапаға ауысып отырады. Сондықтан да қозғалыстың неғұрлым жоғарғы түрлерін оның төменгі түрлерінен әсте де бөліп алып қарастыруға болмайды.

Жалпы алғанда қозғалыстың түрлерін ғылым салалары зерттейді. Энгельс материя қозғалысының бес түрін жіктеді:

1. Механикалық (кеңістікте қозғалып, орын ауыстыру)

2. Физикалық(электромагнетизм,гравитация,жылу)

3. Химиялық (атомдар мен молекулалардың затқа айналуы)

4. Биологиялық(тірі организмдердегі зат алмасуы)

5. Әлеуметтік , қоғамдық өмірдегі өзгерістер ж\е ақыл ой