Мсылман ыы

б) мемлекеттердің өзара қатынасы доктринасы. Табиғи құқық доктринасы мына қағидаға сүйенеді: құқықтың ішкі және сыртқы салаларын да табиғатынан мемлекеттің өзі басқарады, ешкім оған құқық сыйламайды, ол пайда болған кезден бастап болады және анықталған құқықтары болуы тиіс. Екінші доктрина бойынша, мемлекеттер өзара келісім бойынша құқыққа ие болады, және өзіне міндеттер жүктейді. Осы екінші доктрина халықаралық шындыққа көбірек сәйкес келеді. Себебі: кез келген мемлекеттен міндеттемелердің орындалуын талап ету немесе өзінің құқықтарын жүзеге асыру үшін, оның міндеттемелерін лайықты түрде орындауын күтетін, сол мемлекетпен өзара келісім жасалуы тиіс. Егер батыс елдерінде халықтық тәртіп ретінде негізгі құрылысы халықпен сайланған ешқандай өзге мемлекеттер немесе басқада халықаралық құқық субьектісі бұза алмайтын ішкі конституция танылады, ал ислам халықтық тәртіп ретінде бұзуға және қол сұғуға тыйым салынатын Аллаһтың өзі қолдаған жоғарғы ережелер мен құндылықтарын таниды. Сийярдың негізі оның нормаларының мұсылман мемлекеттерінің өзге елдермен бейбітшілік пен соғыс туралы мәселелеріне және мұсылман қоғамының өзге дін өкілдеріне қатынасынан көрініс табады. Қазіргі кездегі мұсылман халықаралық құқығы бүкіл әлемдік халықаралық халықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен институттарын қабылдайды. Мұсылман мемлекеттері жалпы жұрт таныған халықаралық құқықтың принциптерін басшылыққа алады, қабылдайды және халықаралық келісім – шарттардан туындайтын, тәуелсіз теңдікті, басқа мемлекеттердің ішкі ісіне араласпау, күш қолданбау және күш қолдану туралы қоқан – лоқы жасамау, территориялық бүтіндікті бұзбау, шекараны бұзбау міндеттемелерін қалтқысыз орындауға келіседі. БҰҰ мүшесі ретінде мұсылман елдері толығымен халықаралық құқықтың жалпы стандарттарын қабылдайды және орындайды. Бірақ қазіргі кезде де кейбір мұсылман мемлекеттері тарапынан халықаралық ислам құқығының ережелерін сақтамауы да кездеседі, атап айтсақ, банктік пайыз туралы сұрақтарды, басқа барлық елдерде міндетті түрде өтелетін, ал берілген несие пайызының төленбеуі. Ал әмбебап халықаралық құқықта осындай банктік операцияны шешудің аталған екі амалы да қабылданады. Мұсылмандық халықаралық құқық мемлекеттерді бір діни негізге біріктіруде қиындыққа ұшырап отыр. Оның негізгі шарты көптеген тәуелсіз, еркін мемлекеттердің бір ғана Ислам мемлекетінің құрамында болғандығында. Сол өткен кезеңнің көрінісі болып, панисламизм доктринасы танылады. Панисламизм бұл – ұлтына, нәсіліне, әлеуметтік жағдайына, мемлекеттілігіне қарамастан, бүкіл салиқалы мұсылман қоғамын бір ғана мұсылмандық – теократиялық мемлекет құрамына енгізуді қажет деп танитын діни – саяси идеологияны көздейді. Бұл теорияның негізінде барлық мұсылмандар Аллаһтың алдында тең деген қағида жатқан еді. Панисламизм теориясын XIX ғасырдың 70 жылдары түрік ағартушысы Намык Кемаль дамытқан еді. Бұл доктрина негізінде исламның қоғамдық, рухани өмірдегі басшылық рөлі деген идея болды. Ал Халиф барлық мұсылмандардың басшысы болуға тиіс еді. Антиколониялық мақсаттарына бағытталған идеяны өз еңбектерінде Джемаль ад – Дин аль – Афгани дамытты. XX ғасырдың екінші жартысында бұл идеялар «Ынтымақтастық Ислам» қозғалысының негізі болды. Сәл кейінірек еуропа елдерінде мемлекеттердің тәуелсіздігі, олардың бір – бірінен бостандығы теориясы дами бастады. Бұл тәуелсіз теңдік идеялары мемлекеттердің тәуелсіздігінің теңдігі қағидасы ретінде бүкіл әлемдік халықаралық құқық қағидасының құрамына енді. Панисламизм теориясы қазіргі кездегі халықаралық құқық теорияысының құрамдас бөлігі болып танылмайды. Бірақ жоғарыда айтқанымыздай осы теорияның идеясы антиколониялық насихат жасауда қолданылып, нәтижесінде басқа да факторлармен қатар XX ғасырдың аса маңызды халықаралық құқықтық құжаты болып танылған колониялық елдер және халықтардың тәуелсіздігін беру туралы БҰҰ Бас Ассамблеясының Декларациясын қабылдауға әкеп соққанын баса айтуымыз керек. Оған қоса аталған доктринаның идеялары өз ішінде мемлекетаралық Ислам Конференциясы Ұйымдарында басты орын алатын бірқатар халықаралық Ислам ұйымдарын құруға әсер ете алмады. Дәстүрлі Ислам доктринасы халықаралық қатынастарға баса назар аударады. Шариғатта бейбітшілік пен соғыс, достық туралы бейбіт келісімдер, дипломатиялық өкілдер, келіссөздер және қауіпсіздікке кепілдік туралы жағдайлар көптеп кездеседі. Мұсылман халықаралық құқығы мен қазіргі кездегі халықаралық мемлекеттер арасында белгілі бір айырмашылықтар бар. Шынында да алғашқы кезеңде мұсылман заңгерлері мұсылман мемлекеттерінің мұсылман емес мемлекеттер арасындағы бейбіт қатынастарды мойындаудан бас тартып, джихадты дар аль –харб (мұсылмандық емес теория) басып алу құралы ретінде қарап, оның дар аль -ислам(мұсылмандық территориялық, мұсылман мемлекеттерінің территориясы) құрамына енуін қолдамады. Бұл қазіргі кездегі халықаралық құқыққа қарсы болып танылады. Бірақ еуропалық халықаралық құқықта да XX ғасырдың ортасына дейін мемлекеттердің соғысқа құқығы болғанын ұмытпағанымыз жөн. Сонымен қатар, бұл құқық ең әуелі Еуропаны қамтыған адамзат тарихындағы ең қантөгісті екінші дүниежүзілік соғыста жүзеге асты. Ислам тарихының қай кезеңінде болмасын, ислам діні тараған елдер ішіндегі сонымен қатар халықаралық қатынас саласында өзгерген шарттарға көндігуге тырысты. Ислам жалпы адамзат өркениеті, рухани даму мен материалдық прогресте келіспеушіліктерді туындатпауға тырысты. Мұсылман құқығының мақсаты болып, бейбіт қатынаспен қауіпсіздікті және бейбітшілікті сылтау еткен мемлекеттердің өзімшілдік әрекеттеріне қарсы күрес болып танылады. Осы тұрғыдан мұсылман және батыстық халықаралық құқық бір – біріне ұқсамайды. Бейбітшілік пен қауіпсіздік туралы ойлар Құранда да дәстүрде де айтылған. Осыны басты назарға ала отырып, мұсылман оқымыстылары көптеген жорықтар жасаған арабтардың Парсылармен және Грециямен тығыз байланыста бола тұра, олардың ұлы мәдетиетінің ислам өркениетіне әсер етпеуі мүмкін емес екенін ескере отырып, мұсылмандық халықаралық құқық араб мемлекетінің идеологиясына толық ұқсамайтынын айтады. Және бұл әсер әлі күнге дейін сезілуде. Арабтардың «Халықтардың құқығы» күштеу шаралары сияқты бейбіт әрекеттерді де қолдануға болады дегеннен шыққан.Тайпалар арасындағы су және жайылым тұрғысындағы келіспеушіліктер әдетте соғыстың көмегімен шешіліп отырған. Бейбітшілік тек ешкімге қатынасы жоқ делдалдар көмегімен қайта орнаған. Ал шығынға ұшыраған тайпа төгілген қан үшін міндетті түрде айып төлеген. Жеңгендердің жеңілгендерге шығын өтеу амалы қандай да бір әділдік элементін көздеген. Раззиа - ру немесе тайпаны керек – жарақпен қамтамасыз ететін экономикалық шара болған. Қазіргі кездегі мұсылмандық халықаралық құқықта сапаға лайықты кадрлар дайындау, өндіріс, мемлекеттер арасындағы сауда саласындағы қатынастарды терең дамыту, мұсылман мемлекеттері арасындағы тең құқықты қаржы – экономикалық қатынастарды дамыту, экономикасы күшті және әлсіз мемлекеттер арасындағы тең құқықтық емес қатынастарды жою туралы африкандық, азиялық мемлекеттердің мұсылман халықтарымен экономикалық байланысты қайта орнату қозғалысын қамтитын « Исламдық жаңа экономикалық тәртіп » деген түсінік бар. Аталған қозғалыс жинақталған ортақ стратегияға ие болмаса да, әлемдік экономикалық тәртіпке, бүкіл әлемдік халықаралық жария құқықтың бір саласы – халықаралық экономикалық құқыққа үлес қосуда. Исламдық экономикалық тәртіптің құрылуы екі кезеңнен өтті. Бірінші кезеңінде (60 жылдардың аяғы 70 жылдардың ортасы) тек ислам ғана халықтар мен мемлекеттердің, бірінші кезекте мұсылман мемлекеттерінің материалдық жағдайын жақсартатын ерекше жолға түсіре алады деген насихатты теріске шығарды; Зекет пен Рибе туралы ережелерден кейін бұл насихатқа мүлде назар аударылмады. Зекет (салық) барлық мұсылмандардың материалдық жағдайын көтеруге арналған құрал ретінде қарастырылды. Рибеде қысым көрсетуге және қанауға қарсы тұра алатын шараны қарастырды. Құран және сүннада қарасытырылған құндылықтар, адамдар арасындағы теңдік пен әлеуметтік әділдікті қамтамасыз ете алатын кепілдік ретінде қарастырылды. Бірқатар мұсылман мемлекеттерінің форумында осы қозғалыстың әрі қарай дамуына көп көңіл бөлінді. Осы байланыспен екінші кезеңде аталған қозғалысты құқықтық – ұйымдық рәсімдеудің анықталған механизмдері құрыла бастады. 1978 жылы Алжирде экономикалық және әлеуметтік зерттеу, статистикалық Орталығы, Карачиде (1978 жылы ) Исламдық сауда өндіріс палатасы, Хартумда - өзара сақтандыру мәселелеріне байланысты институттар құрылды. 1974 жылы ашылған Ислам даму банкіне осы жаңа исламдық экономикалық тәртіпті күшейту жүктелді. Осы және басқа ұйымдар мұсылман мемлекеттерінің экономикалық интеграциясын қамтамасыз етуге шақырды.Бұл интеграция нарықтық экономика қағидаларына сай іске асырылып жатқанын айта кетуіміз керек.

Ислам, құқық және елшілік Мұсылман халықтары мен мемлекеттері ежелден өздерінің қатынастарында, елшілік байланыстарында, ежелгі нормаларында елшілердің дербестігінің сақталынуын көздеді. Әрбір мұсылман құран сүрелері мен аяттары арқылы елшіліктерге дұрыс қызмет көрсетуге үйретті [3, б.132]. Мысалы, отыз бірінші сүренің он жетінші аятында: «Аллах кез келген өркөкірек және мақтаншақ адамдарды ұнатпайды», - делінген. Елшілер адал және әділ болуы керек. Құранның елу сегізінші сүресінің оныншы аятында: «Сіздер жасырын түрде сөйлескенде, кінә туралы айтпаңдар, жауласу және елшіні бағындыру туралы әңгіме болмасын. Әңгімелеріңіз адамгершілік, рақымшылық және құдайды сыйлау туралы болсын. Екі жүзділермен опсыздарға сенбеу керек», - делінген. Қырық тоғызыншы сүренің он үшінші аятында: «Адамдар! Біздер... сіздерді халықтар мен тайпалар ретінде жасадық, Сіздер бір - бірлеріңізді білулеріңіз керек», - делінген. Мұсылман мемлекеттерінің халықаралық ұйымдары. Олардың құқықтық мәртебесі Көптеген мәліметтер бойынша жер бетінде 3000-нан 4000-ға дейін әр түрлі нысандағы халықаралық ұйымдар қызмет етеді. Жүздеген ұйымдар халықаралық, үкіметаралық ұйымдарға, мемлекетаралық ұйымдарға жатады. Олардың негізгі бөлігін халықаралық үкіметтік емес ұйымдар, мемлекеттік емес, әр түрлі діни, кәсіптік, спорттық және басқа деңгейдегі мекемелермен, сондай-ақ жеке тұлғалардан құрылған ұйымдарды құрайды. Үкіметтік емес ұйымдар ұжымдық және жеке мүшелікке ие болады, ал мемлекетаралық ұйымдардың мүшелері болып тек мемлекеттер ғана бола алады. Сондықтан да тек мемлекеттер ғана халықаралық құқықтың субъектілері бола алады. Осындай үкіметаралық ұйымдарға жалғыз үкіметаралық ұйым болып табылатын Ислам Конференциясы Ұйымы жатады (ИКҰ). Өзінің мәртебесіне сай үкіметаралық ұйым ретінде ол қазіргі кездегі халықаралық ұйымның толыққанды субъектісі болып табылады [3, б.137]. Әр түрлі елдердің мұсылман қауымдарынан құрылған басқа ислам халықаралық ұйымдары халықаралық үкіметтік емес ұйымдарға жатады, сондықтан да олар халықаралық құқықтың субъектілері бола алмайды. Бірақ олар халықаралық-құқықтық қатынастардың субъектілері бола алады, яғни халықаралық құқықпен реттелген қатынастарға түсе алады. Көріп отырғанымыздай, мұсылман әлемінде бір мемлекетаралық және бірнеше үкіметтік емес ұйымдар құрылған, ол бүкіл дүниежүзіндегі барлық халықаралық ұйымдардың жалпы санына қатысты өте аз пайызын құрайды. Сонымен, біз халықаралық ислам ұйымдарының ұйымдық-құқықтық мәртебесін және қызметін қарастыруды ұсынамыз. Ислам Конференциясы Ұйымы (ИКҰ) 1969 жылы құрылған. Оны құру туралы шешімді Рабат қаласында (Марокко) өткен мұсылман мемлекеттері мен үкімет басшылары конференциясында қабылдайды. Осы конференцияға 43 мемлекеттің өкілдері қатысты. Кипр, Филиппин және тағы басқа мұсылман қауымының өкілдері конференция жұмысына бақылаушылар ретінде қатысқан. 1972 жылы қабылданған Жарғы Ислам Конференциясы Ұйымының жоғарғы органы болып 3 жылда 1 рет өткізілетін мемлекет пен үкімет басшылары конференциясы болатынын анықтады. Ұйымның саяси органы болып сыртқы істер министрлері конференциясы болып табылады. Ұйымның атқарушы органы болып Бас Кеңсе табылады, кеңсе Бас хатшымен басқарылады. ИКҰ тұңғыш Бас хатшысы Тунку Абдул Рахман (Малайзия) болған. Бас кеңседе мына келесі бөлімдер қызметін жүзеге асырады: әлеуметтік-экономикалық бөлім, ғылым және техника бөлімі, ақпарат бөлімі, адам құқықтары мен діни бірлестіктер ісі бойынша бөлім, үкіметтік емес мұсылман ұйымдары ісі бойынша бөлім, халықаралық мәселелер бойынша бөлім, Азия істері бойынша бөлім, Африка істері бойынша бөлім. Ислам даму банкі мұсылман елдерінің сыртқы істер министрлері конференциясы шешімі бойынша құрылған. Ислам Конференциясы Ұйымы Біріккен Ұлттар Ұйымымен тығыз байланысқа ие. 1975 жылдан бастап ИКҰ БҰҰ – ның бақылаушысы мәртебесін иеленеді. БҰҰ Бас Ассамблеясының 36-шы сессиясында «БҰҰ мен ИКҰ арасындағы ынтымақтастық туралы» резолюция қабылданды. Ислам Конференциясы Ұйымы (ИКҰ) кеңес әскерінің Ауғаныстанға басып кіруіне қарсы шықты. Ол өзінің заңи мәнін 1980 жылдың 27-29 қаңтарында өзі қабылдаған резолюциясында көрсетілген. Бұл құжаттың кіріспесінде ИКҰ «Ауғаныстанға кеңес әскерінің басып кіруі, оның тәуелсіздігіне қол сұғушылықты, оның халықтарының бостандығына қарсы агрессия және халықаралық қағидаттар мен нормаларды қатаң бұзуын, сондай-ақ, аймақтық және бүкіл дүниежүзілік қауіпсіздік пен қауіп-қатерді білдіреді. Бұл резолюциямен ИКҰ Ауғаныстаннан барлық әскерлерді шығаруды және бүкіл мемлекеттерді бұл мәселені қолдауға шақырады. Ауған халқының әрекеттерін ИКҰ сенім ісі үшін, ұлттық тәуелсіздік үшін, өз елінің аймақтық тұтастығын сақтап қалуда және өз тағдырын шешу құқығын қалпына келтіру жолындағы әділетті күрес ретінде сипаттады. 1996 жылы Қазақстан Ислам Конференциясы Ұйымында өзінің бақылаушы мәртебесін осы халықаралық ұйымның тең құқылы мүшесі мәртебесіне алмастырды. Қазақстан ИКҰ - ның толыққанды мүшесі болып өзінің экономикалық, ғылыми және мәдени мәселелерін өте сәтті шешеді. Ислам Конференциясы Ұйымы мемлекетаралық ұйым бола отырып, халықаралық құқықтың субъектісі (құқықтар мен міндеттемелер сақтаушы) болады. Бұл ұйымның мемлекетаралық болуы, оның мемлекет пен үкімет басшыларымен ұсынылуында. Шешімдер мемлекеттік деңгейде қабылданады және жүзеге асырылады. Бұл шешімдерді қабылдау мен шешу аймағы адамның барлық қызмет ету аяларына әсер етеді. Мемлекетаралық деңгейде тек бір ғана халықаралық ұйым – Ислам Конференциясы Ұйымы қызмет етеді. Ислам даму банкі 1974 жылдың 12 тамызында Джидда қаласында (Сауд Аравия Патшалығы) қол қойылған келісімді жүзеге асыру үшін 29 мемлекетпен халықаралық қаржы ұйымы ретінде орнықтырылған. Мұндай мұсылман елдері мен мұсылман қауымының экономикалық және әлеуметтік дамуын қолдау үшін шариат нормаларына сәйкес негізделген халықаралық қаржы институтын құру қажеттілігі туралы ой тіпті 1973 жылдың 18 желтоқсанындағы Ислам Конференциясы Ұйымына мүше-мемлекеттері Министрлерінің бірінші конференциясында талқыланған. Ресми түрде Банк өз қызметіне 1975 жылдың 20 желтоқсанында кіріскен. Банкті құру кезінде оның төленген жарғылық капиталы Ислам даму Банкінің 2 мың акциясына бөлінген 2 млн ислам динарларын құрды. Казіргі кезде Банктің мүше-мемлекеттері салымдарының (банк капиталы) жалпы сомасы 4 млрд-қа жуық ислам динарын құрайды. Қарапайым ресурстарынан басқа Ислам Банкінің иелігінде Ислам Банктерінің Портфелі, Экспортты қаржыландыру схемасы және Ислам даму Банкінің Пайлық қоры сияқты арнайы қорлары бар. Банк бұл қорлармен Ислам даму Банкі органдары құрастырған Ережелер мен Нұсқаулықтарына сәйкес иелік етеді. Ислам даму Банкінің мүшелері болып Ислам даму Банкінің Құрылтай жарғысына қол қойған негізін қалаушы мемлекеттер және Ислам даму Банкіне кешірек қосылған мемлекеттер де табылады. 1998 жылы Ислам даму Банкінде 53 мемлекет бас қосқан. 1974 жылдың 12 тамызында Джидда қаласында «Ислам даму Банкінің Құрылтай келісімін заңдастыру туралы» Заңға қол қойылғаннан кейін 1996 жылы Қазақстан Ислам даму Банкінің құрамына кіреді. Ислам даму Банкі келісім-шарттар жасау, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді сатып алу және сату құқығына ие, сондай-ақ, сот органдарына жүгінуге құқылы тәуелсіз халықаралық ұйым болып табылады. Құрылтай келісіміне сәйкес, Ислам даму Банкі өзінің өкілеттіктерін бағалы қағаздарды сатып алуда, сатуда және кепілді сатуда пайдаланылатын жағдайларды қоспағанда, Банктің мүше - мемлекеттерінде сот қуғындау иммунитетіне ие. Мұндай жағдайларда Банкке қарсы Банк қызметтерді қабылдауға арналған агенті бар мемлекеттің территориясында немесе Банк бағалы қағаздарды шығаруға немесе шығаруды кепілдендірген мемлекетте сәйкес сотта сот ісі қозғалуы мүмкін. Банктің не бір мүшесінің де, не заңды, не жеке тұлғаның да Ислам даму Банкіне қарсы іс қозғауына құқығы жоқ. Құрылтай келісімінің 64 бабына сәйкес Ислам даму Банкі мен мүше-мемлекеті немесе оның өкілі арасындағы кез келген даулар мен келіспеушіліктер арбитраждық тәртіпте шешіледі. Арбитраждық сотты үш арбитр жүзеге асырады – біреуі Ислам даму Банкінен, екіншісі – дауды ұсынушы болып табылатын мүше-мемлекет, ал үшінші арбитр болып Банкті Басқарушы Кеңестің қолдауы және тараптардың келісуімен халықаралық сотпен немесе сәйкес шешім қабылдай алу құқығына және өкілеттігіне ие болатын тұлға бола алады. Шешім көпшілік дауыспен қабылданады, яғни үшінші арбитрдың дауысы ерекше мәнге ие болады және тараптардың орындауына міндетті болады. Ислам даму Банкінің меншігін және активтерін, олардың қайда орналасқанына, кімнің иелігінде екеніне қарамастан Банкке қарсы соңғы айып тағылғанша тәркілеуге, камауға алынуға және тыйым салуға жол берілмейді. Ұқсас шарттар Банк қызметіне, оның мұрағаттарына және қызметкерлеріне де қатысты көзделген. Ислам даму Банкі төменгі өкілеттіктерге ие болады және функцияларды атқарады:

а) мүше-мемлекеттердің акционерлік капиталына қатысады;

ә) мүше-мемлекеттерде тікелей қатысу немесе тағы басқа қаржылық тәсілдер арқылы экономика және әлеуметтік инфрақұрылым салаларының жобаларын қаржыландырумен айналысады;

б) мүше-мемлекеттерде әр түрлі жобаларды, өнеркәсіптерді және бағдарламаларды қаржыландыру үшін жеке немесе мемлекеттік секторларға несиелер ұсынады;

с) Ислам даму Банкінің мүше-мемлекеттеріндегі мұсылмандар қауымдастығына жәрдемдесу қорын қоса алғанда, ерекше мақсаттарға арналған арнайы қорларды құрады және оларды үйлестіреді;

д) трастық қорларды басқарады;

е) салымдар қабылдайды және басқа әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы қаржылық түсімдерді қалыптастырады;

ж) мүше-мемлекеттер арасында, әсіресе, өндіріс тәсілдері арқылы сауда-саттықтың дамуына септігін тигізеді;

з) қорларды қаржыландырады;

и) мүше-мемлекеттерге техникалық жәрдем көрсетеді;

к) мүше-мемлекеттерде дамыту саласында қызмет ететін кадрларды оқытуды қамтамасыз етеді;

қ) мұсылман елдеріндегі экономикалық, қаржылық және банктік істі Шариат қағидаттарына сәйкес етуге бағытталған зерттеулер жүргізеді;

л) Банк халықаралық экономикалық ынтымақтастықты дамыту үшін қажетті деңгейде ұқсас мақсаттары бар барлық ұйымдармен, органдармен және институттармен қарым - қатынаста болады;

м) өзінің мақсаттарына жету үшін жәрдемдесетін кез келген басқа қызметпен айналысады. Ислам даму Банкінің басқару Кеңесі, Атқарушы директорлардың Кеңесі, Президенті және оның үш орынбасары, сондай-ақ, өз қызметінің түрлі салаларына бағытталған бірнеше бөлімшелері бар. Әр қатысушы- мемлекет Басқару Кеңесінде бір басқару кеңсесімен және басқарушы қызметінің бір альтернативті үміткері ретінде қарастырылған. Әрбір Басқарушы және Басқарушылыққа үміткер бұл қызметке тағайындаған мемлекеттің қолдауымен ие болады және Басқарушы қызмет орнында болмаған жағдайларды қоспағанда, Басқарушылыққа үміткердің дауыс беру құқығы болмайды. Басқарушылар Кеңесі жылына бір рет жиналады. Алайда, қажет болған жағдайларда, басқарушылар Кеңесі төтенше отырыстарға жиналады. Биліктің толыққанды иесі болып басқарушылар Кеңесі табылады. Президенттің басқаруындағы атқарушы Директорлар Кеңесінің құрамына, Басқарушылар Кеңесінің мүшесі болып табылмайтын бірнеше тұлғалар кіреді. Олар басқарушылар кеңесі шығарған Ережелер мен Нұсқаулықтарға сәйкес сайланады. Атқарушы директорлар қызметінің қызмет ету мерзімі – 3 жыл. Президент басқарушылар Кеңесінің көпшілік дауысымен ұсынылған сайлау құқығына ие мүшелердің жалпы санының 2/3-нен кем емес болған жағдайда сайланған болып есептеледі. Президент мүше-мемлекеттердің бірінің азаматы болуы керек және қызметін жүзеге асыру барысында бір мезгілде не Басқарушы, не Атқарушы директор бола алмайды. Президенттің бұл қызметте болу мерзімі 5 жыл және де ол бұл қызметке қайтадан сайлана алады. Президентке оның қызметін жүзеге асыруға Президенттің ұсынуымен Атқарушы Директорлар Кеңесімен тағайындалатын вице-президенттер көмектеседі. Вице-президент қатысушы-мемлекеттердің біреуінің азаматы болуы керек. Ислам банкінің штаб-пәтері Джидда қаласында орналасқан. Ислам даму Банкінің 3 аймақтық офистері бар: біріншісі Куала-Лумпурде (Малайзия), екіншісі – Рабатта (Марокко), үшіншісі – Алматыда (Қазақстан). Екінші топты үкіметтік емес халықаралық ұйымдар құрайды. Мұндай халықаралық ұйымдарға ислам әлемінің Лигасы, Дүниежүзілік ислам ұйымы, Оңтүстік-Шығыс және Тұнық мұхит елдерінің Аймақтық ислам ұйымы, Дүниежүзілік ислам конгресі жатады. Бұл халықаралық ұйымдарға жататын мұсылман мемлекеттерін негізінен ірі қауымдастықтың көшбасшысылары немесе үкімет мүшелері, сондай-ақ ірі қоғамдық немесе саяси қайраткерлер ұсынады. Шешімдер өте кең ауқымдағы мәселелер бойынша шығарылып, көбінесе, ұсыныс беруші мазмұнға ие болады. Саясат пен дін салаларындағы шешімдерді орындау, негізінен, ұлттық аймақтық ұйымдардың арқасында жүзеге асып жатады. Мұсылман әлемінде құрамына мемлекеттер емес, тек жекелеген діни бірлестіктер мен қауымдастықтар кіретін халықаралық ұйымдар да бар. Олардың да шешімдері ұсыныс беруші мазмұнға ие болады және орындалу кеңістігі де шектелген болады. Халықаралық ислам ұйымдарының бұл тобына келесі ұйымдар жатады: Еуропаның Исламдық Кеңесі, ислам миссияларының Дүниежүзілік федерациясы. Мұнайды экспорттау - елдерінің ұйымы құрамында (ОПЕК) мұсылман емес елдер болғанымен және бұл ұйымның мүшелері діни емес, тек сауда-саттық, іскерлік негіздер бойынша ғана біріккенімен, берілген халықаралық ұйымның қызметі мен мәртебесін оның негізгі мүшелері, мұнайды қайта өңдеуші болып табылатын мұсылман мемлекеттері тұрғысынан қарастыруды жөн көрдік. ОРЕС (Organization of Petroleum Exporting Countries) – Мұнайды экспорттау – елдерінің ұйымы (МЭЕҰ) - 1960 жылы құрылған. МЭЕҰ-ның мүшелері болып: Иран, Ирак, Ку­вейт, Сауд Аравиясы, Венесуэла, Катар, Индонезия, Ли­вия, Абу-Даби, Алжир, Нигерия, Экуадор, Габон мемлекеттері табылады. Аталған ұйым саясаттың мұнай құны саласындағы қағидаларды анықтайды. Бұл ұйымның мүшелері мұнайды өте кең көлемде өндіру және оны сыртқа экспорттаумен айналысатындықтан, сәйкесінше, олар халықаралық аренадағы көптеген мәселелерді шешуде айтарлықтай рөл атқарады. Қазақстанға осы қаржы-экономикалық тұрғыдан күшті ұйымның қызметіне, оған мүшелікке кіру мүмкіндігі туралы мәселені шешу үшін ерекше назар аударған абзал. Ислам әлемі лигасы 1962 жылы Меккеде құрылған. Лиганың Басқару органы болып Бас хатшысы басқаруындағы Кеңес болып саналады. Осы ұйымның қызметі мұсылман мемлекеттері мен қауымдары орналасқан аймақтардың аймақтық Кеңестері арқылы жүзеге асады. Лига исламды таратуға, мешіттердің құрылысына, мұсылмандардың Меккеге қажылыққа баруына жәрдем көрсетеді. Ислам әлемі Лигасы өз қызметін Ислам Конференциясы Ұйымына сәйкестендіреді. ^ Дүниежүзілік Ислам Конгрессі – Сауд Аравиясы патшасының қолдауымен 1926 жылы құрылған халықаралық ислам конференциясы. Ұйым құрамына шамамен 40 мемлекет кіреді. Конгрестің орталық органы болып, жыл сайын Меккеге қажылық аяқталғаннан кейін жиналатын Жоғарғы Кеңес болып табылады. Бұл ұйымның ислам тарихы мен оның философиясын зерттеумен айналысатын бірқатар ғылыми – зерттеушілік орталықтары бар. Осы зерттеулердің нәтижелері көптеген ислам баспаларында, соның ішінде, «Мұсылман әлемі» журналында жарық көреді немесе «Ислам дауысы» радиобағдарламаларында шығады. ^ Афро-азиаттық ислам ұйымы 1964 жылы Джакарта (Индонезия) қаласында құрылған. 1970 жылы ол Дүниежүзілік ислам ұйымы болып аталуын өзгертеді. Бұл ұйымның негізгі шарттарының бірі - негізінен, Азия мен Африкада қызметін жүзеге асыратын барлық мұсылман ұйымдарын біріктіру болып табылады. 1973 жылы Лондонда құрылған ^ Еуропаның Ислам Кеңесі еуропа континентінің 10 – нан астам мемлекетінде қызметін жүзеге асыратын 30-дан аса ислам мекемелерінің атқарушы органы болып табылады. Ұйымның жоғарғы лауазымды тұлғасы болып бас хатшысы саналады. 1978 жылы Джидда қаласында Сауд Аравиясының ханзадасы бастамасымен ^ Ислам Банктерінің Халықаралық Ассоциациясы құрылған. Бұл Ұйымның алдына қойған мақсаты – ислам қағидаттарының банк ісіне таралуы және ұлттық ислам банктеріне көмек көрсету болып табылады. ^ Оңтүстік-Шығыс Азия және Тынық мұхиты елдерінің аймақтық ислам ұйымы 1980 жылы ислам әлемі Лигасының ұсынуымен жұмысына Азия мен Океанияның 16 мемлекетінен 40 мұсылман ұйымының өкілі қатысқан Конференцияда құрылған. Бұл халықаралық ұйымның мақсаты аймақтың елдерінде исламның таралуына және мұсылман емес мемлекеттердегі мұсылмандарға жәрдемдесу болып табылады. Мұсылман мемлекеттерінің келісім-шарт құқығы Келісім-шарт жасасу құқық қабілеттілігі кез келген мемлекеттің, соның ішінде, мұсылман мемлекетінің де халықаралық құқық субъектілігі элементтерінің бірі болып табылады [3, 146-б.]. БҰҰ Жарғысының 107- бабына сәйкес, мұсылман елдері өздерінің келісім-шарттарын Біріккен Ұлттар ұйымында тіркейді. Көптеген мұсылмандық мемлекеттер 1969 жылғы халықаралық келісім-шарттар құқығы туралы Венск Конвенциясының, 1978 жылдың келісім-шарттарына қатысты мемлекеттердің құқық мирасқорлығы туралы Конвенцияның және тағы басқа келісім-шарттардың қатысушылары болып табылады. Келісім-шарттар ішкі және халықаралық құқықтық аспектілерге ие болады. Ішкі құқықта мемлекеттер келесідей азаматтық-құқықтық мәндегі келісім-шарттар жасалуы мүмкін: сатып алу-сату шарты, айырбас шарты, сақтандыру шарты және тапсырма шарты. Еңбек қатынастары саласында да ұжымдық, сондай-ақ, жеке келісім-шарттар жасалады. Егер мұсылман мемлекеттерінің ішкі құқығында ішкі құқықтың салаларындағы келісім-шарттар екінші сатыдағы құқық қолданушылық рөлін атқарса, халықаралық мұсылман құқығында осы шарттар ерекше, бірақ басты рөлді атқармайды. Ислам құқығының негізгі қайнар көзі болып, мұсылмандардың қасиетті кітабы Құран болып есептелінеді. Ислам халықаралық құқығындағы шарттар субъектілері бойынша екіжақты аймақтық және көпжақты болып екі топқа бөлінеді. Айта кететін бір жайт, мұсылман мемлекеттері аталып кеткен шарт түрлерінің барлығын тек өзара ғана жасаса қоймай, сондай-ақ, ұқсас шарттарға мұсылман емес мемлекеттермен де отырады, ал көпжақты шарттарды олар БҰҰ шегінде және одан да тыс барлық мемлекеттермен де жасайды, жетілдіреді және заңдастырады. Авторлар мұсылман мемлекеттерінің аймақтық, көпжақты шарттарына осы мемлекеттердің БҰҰ-на берген мәліметтері бойынша анализ жасайды. БҰҰ-ның қызмет ету мерзімі ішінде (1945 жылдан бастап) әрбір мұсылман мемлекеті орта есеппен алғанда бес мыңға жуық екіжақты келісім-шарттар жасасқан. Ислам құқығы келісімдер мен шарттардың орындалуына ерекше назар аударады. Мысалы, Құранда: «Аллаһ көпқұдайшылдардан бас тартады», - деп айтылғанымен, Құранның 9 сүрресінің 4 аятында «Сендермен көпқұдайшылдардан одақ құрып, оны еш уақытта бұзбағаны керек», - деп те көздеген. Мұсылман құқығындағы соғыс және бейбітшілік мәселелері Құранда сатқындарға (кәпірлер-кафирлер, гәуірлерге) қарсы соғысқа үндеу деген шынымен де бар. Алайда, тек осы тұжырыммен шектелген дұрыс емес, себебі бұл Құранды зерттеудегі біржақты көзқарас болып қалады. Айта кететін бір жәйт, Құранда сондай-ақ әскери қақтығыстар мен дауларды шешудің оң, бейбіт, әділ нормалары да бар. 8 сүренің 62 аятында исламның дұшпандарына қарсы соғысќа шақыру көзделген: «Оларға қарсы шамаларың келгенше ат әскері мен күшін дайындаңдар, онымен сендер Алла мен өздеріңнің дұшпандарыңды қорқытасыңдар», - делінген. Бітімгершілік келісімін жасау қажеттілігі туралы норма Құранның 63 аятында бекітілген: «Ал егер олар бейбітшілікке бет бұрса, сен де оған бетіңді бұр» [3, б.150]. Бірақ Құранның кейбір аяттарында соғысқа үгіт-насихаттар да келтіріледі, 4 сүренің 79 аяты қарама-қайшы мазмұндағы шақыруға ие: «Күш қолданбаңдар (яғни, соғыстан бас тартыңдар), Аллаға сиыныңдар, оны ардақтап, саналарыңды тазартыңдар», - делінген. Құранның осы және басқа да нормаларынан ислам бейбітшілікті сүю, басқаларға деген сабырлылық пен шыдамдылық қасиеттеріне негізделетінін көрсетеді. Құран мен сүнна бейбіт, қолайлы жағдайларда мұсылмандар мен мұсылман еместер арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін кейбір негізгі қағидаттардан тұратыны, олардың араларындағы дау-жанжалдарға ерекше мән берілмейтіндігі күмән тудырмайды. Құранда мұсылмандар мен мұсылман еместер араларындағы қарым - қатынастардың негізгі және тұрақты мазмұны болып, олардың арасындағы соғыс пен жанжал емес, керісінше, бейбітшілік пен өзара ынтымақтастық екендігін көрсететін аяттар да бар. Құран мұсылмандарға нейтралитет сақтап отырған адамдарға қарсы қару көтеруге болмайтындығын, оларға бейбіт өмір сүруді ұсыну қажеттілігін жариялайды. Тіпті, Құран мұсылмандарды мұсылмандармен қақтығыстарға түспеген және оларға әділетсіздік білдірмегендерге мейірімді және жомарт болуға шақырады. Осындай ұсыныстардың мысалдары хадистерде кездеседі. Соғыс пен бейбітшілік мәселесі әрқашанда мұсылман әлемі тарихы үшін өзекті болған. Арабтарда исламды тарату мақсатымен жүргізген соғыстар болды. Алайда, исламды тарату жергілікті дәстүрлер мен әдет нормаларын сақтай отырып, жүзеге асырылғанын айта кеткен жөн. Бұл ислам дінінің кең көлемде әрі сәтті таралғандығының бір себебі болды. Осман империясы жүргізген соғыстар да исламның көк байрағы астында жүзеге асқан. Исламды енгізу – мұсылман мемлекеттерімен жүргізілген соғыстардың жалғыз себебі емес. Араб халифаты, кейіннен Османдық Түркия соғыстарды басқа мемлекеттердің жерлерін жаулап алу үшін жүргізген. Түркияның балкан мемлекеттеріне, таяу шығыс мемлекеттеріне қарсы жүргізген соғыстары сәтті болды, бірақ олар Ресейден жеңіліс тапты. Бірнеше мәрте жүргізілген соғыстар бітімгершілік келісімдерімен де аяқталатын. Арабтардың тәжірибесі соғыстар мен қарапайым даулы мәселелерді шешкенде, бітімгершілікке келуді білдіретін «тахким» әдет нормасына сүйенгендерін куәландырады. Шартты түрде «тахкимді» қазіргі кездегі заң тілімен айтқанда «арбитраж» деп атауға болады. Осындай арбитражды жүзеге асыру үшін жоғары мәртебеге ие болатын тұлғалар тағайындалатын. Түркия сол кезеңдерде мықты флотқа ие болып, Жерорта теңізінде билік орнатқан. Осыған олар испан, португал, венецаялық эскадраларды жеңу арқылы жетті. Бітімгершілік келісімін Түркия еуропалық мемлекеттерге қатысты жасалған мейірімділік белгісі ретінде, ал олардан жиналған ақша сомалары («харадж») сатқындар мұсылмандармен бейбітшілік сатып алған сый ретінде тұжырымдаған. 1606 жылы Ситваторокте Түркия мен Австрия арасындағы соғысқа нүкте қойған және бұл христиан мемлекеті оның халықаралық құқық қабілеттілігі бойынша тең құқылы серіктес ретінде танытқан бітімгершілік келісіміне қол қойылды. Біраз уақыт өткен соң Австрия Түркияда белгілі бір сауда артықшылықтарына ие болды. 1193 жылы Түркия Ресеймен оған әскери көмек көрсету туралы келісімге қол жеткізді, ал Түркия өз кезегінде Ресей қауіпсіздігіне қарсы бағытталған әскери жүктерді өткізбеу үшін Босфор мен Дарданелла сарқырамаларын жауып тастауға міндеттенеді. Алғашқы кезеңде мұсылмандар мен христиандардың ара қатынасы қақтығыстарсыз болмады. IX – XIII ғасырларда Таяу Шығыстағы жерлерін қайтарып алуға бағытталған бірнеше крест жорықтары ұйымдастырылды . 637 жылы мұсылмандар Иерусалимді жаулап алды. Мұсылмандар басқа діндерге қатысты сабырлылық танытып, Еуропамен ара қатынастарын үзбеген. Түрік-селджұқтар XI ғасырдың басында Мысырдан Иерусалимді жаулап алады. Христиандарға деген көзқарас өзгеріп, бұл Шығыс Рум империясының императорын Рум папасына жүгінуге әкеліп соқты. Еуропаның христиандарына Иерусалимге барып, қажылық етуге бөгеттер қойылды. Осы кезеңге Византия Империясының бәсеңдеуі мен Еуропада нормандардың күшеюі дәл келді. Соның салдарынан Иерусалим қолдан қолға ауысып отырды. Мұсылмандар пен христиандар арасындағы соғыс көптеген ғасырларға созылды. Бұл соғысты 4 кезеңге бөлуге болады: