Бадмин ээм деерәс ик уул авч хайгдсн болҗ медгдв. Зуг асхн күртл. Сөөднь уптсн уга. «Авсн болхий, 'уга

болхий? Кемр эс авсн болхла, Булһад ичртә болсн. Ке- мр авсн болхла, юн гиҗ сансн. Сәәнәс сәәниг, сәәхнәс сәәхниг шүүһәд илгәсиг медсн болхий? Идҗ бәәһэд юн уха ухалсн? Хаһлл уга, хәләһәд бәәхәр, бүтн кевтнъорк- чксн болхий?.. Бидн кезә харһхмн болхв? Эгч Шура ти- игәи одый гиҗ дәкҗ келхш. Одх биләв...»

Удл уга өвснә бригад талас шуугад зәцг һарад ирв. Тер зәцг соңсчкад, Бадмд бийән боорлҗ үкх дурнъ күрв. Ямаран ик андрлһн?!. Ай-яй-яй... Яһсн хөв тату кун бәә- смб?..

— Бүкл тәрәнәс күн тиим тарвс илгәдви, — гиҗ кө- вүг Савһра Шура шоодна.

— Ода күртл тарвс болсн эс болсинь йилһшго я мч,— болҗ Очр үүрән керлднә. .

«Эх, тадн, намаг тер тарвсиг яһҗ йилһҗ, яһҗ зөвүртз кевәр шүүҗ авад илгәсиг меддг бо Бадмин илгәсн тарвс түүкэ болҗ һарч! _өгв.

Терүнә хөөн көвүд түүнд «түүкә дурн» гиҗ н _се. Тиим нертә күн ода Зандала харһхар, авч*

дх биш, әмдәр һазрт орсн деер. Бадм араһан уу кад, бийән гемшәһәд тагчг бәәв. льсо^ветәС

Нег дәкҗ асхн шидр, эднә бригад тал се

I

келв: :

— Цагин селгән ирв.

— Юн селгән?

— Төрскән харсх.

— Кезә? — гихәс оңгдан үг Бадм олҗ чадсн уга.

— Маңһдур өрүн.

Очр гер талан хәрв. Бадм машинә герүр орад, маши- һан зогсаһад, нөкд бичкн көвүһән, маңһдур көдлмшт би- чә ир гиҗ кеЛ'В.

Ирхлә, Очрин эк Кишә усн-цасн уульсн бәәнә. Халм- һа согту Найта, бурхн.багш кевтә, көлән зәмлчксн, ши- рдг деер, өмнән дөрвнәтә хальмг әрк тәвчксн сууна. Өв-

гн келҗәнә:

— Экәс көвүн һарсн хөөн — орн-нутган харсх зөвтә. һанцхн чини көвүн биш, бүкл делкән ээҗнр үр-садан дәәнд мордулв. Бичә ууль, бичә нульмс һар, Кишә!.. Соңсҗанчи?..

Борҗин Найтан хойр нүднәс бас эркән дүңгә нульм- сд һооҗад бәәнә. Өвгн эн саамдан Бадмд таасгдв, таас- гдв биш, түүнд түрүн болҗ көвүнә санань зовб.

Очриг цергт мордҗасиг соңсад, эн бригадын медәт- нр, баһчуд, бичкдүд цуһар ирв. Тедңә ниргән тогтнхла, Очр Бадмд келҗәнә:

“■“Сәәни Эк орад Мөңкәлә мендләд һарнав.

— Би чамаг дахнав.

— Йовий...

МоДна Зах Сәәни Экн хоорндаһар һарДг төмр хаал- һд күрәд уга йовтл, эднә өмнәс нег күн аашхнь харгдв. Асхни бүрүлд тодрхаһар үзгдхш, болв тер күн гүүһәд йовснь меДгдв,

— Эн кен болхв? — гиҗ Бадмиг келлһнлә, Очр гүүҗ

аашсн күүнә өмнәс тосад хурдлв.

—Мөңкә минь! —- пиҗ тер эңсҗ дуудад, күүкиг кү-

зүдәд теврв.

Тедн юуна тускар күүндсиг Бадм медхш, болв хойр иньг сөөни дуусн унтл уга, һазаһар эргәд йовад бәәв. Бадм герүрн хәрсн уга, үр көвүһәң цергт мордулх седк- лтә тедниг дахад бригад талан күрч ирв. Бадм бас сөө- ни дуусн унтсн серүн хойрин заагар, һаза сег дор, хойр һаран толһа доран тәвчкәд, өөдәң хәләһәд кевтнә.

□67

Гүртин Хар Усна разъезд күүһәр дүүрң бәәҗ. Нёг захднь арвн хойр бернтә гарма татад, дуулад, бииләд бәәхлә, талдаң захднь усн-цасн ууляд, эңсәд бәәнә. Но- һан ширтә поезд аашхиг үзәд, әмтнә үүмән, шууган, ни- ргән улм икдв.

Цергт мордҗах көвүдин зәрмснь, шулуһар фронтд күрч фашистнрлә ноолдхар поезд күләҗәсн кевтә, паро- воз күцц зогсад уга йовтл, һәрәдәд вагонд сууцхав. .Нег багдотр Алчан Лиҗ Бокан Инҗә хойр үзгдв. Тедниг ва- гонд орад суухла, һарһҗ йовсн улснь селгәдәр һаран өгч мендлв. Тедн дунд генткн... О, теңгр, һазр... Бадмд тү- рүн орсн тоолвр... «Үнн болҗана... Эгч Шуран келсн үнн болҗана...» Генткн Занда үзгдв. Бадм күүкнәс хәләцән хуулҗ ядад... нег ормдан, тер үзг хәләһәд зогсад бәәнә. Дотр бийнь, һалв салькн көдлсн мет, догдлад, чееҗнь, һазр чичрҗәхлә әдл, дал-дал гиҗәнә.

— Бадм, нанла мендлхәр бәәхшвчи? — гиҗ көвүнә ардас нег күн келв.

Эргәд хәләхләнь, Очр вагонд орчксн, терзәр өрәлцә- һән шаһаҗана. Экрн уульҗах Мөңкәг Булһа бәрҗәнә. Бадмд дегд ичртә юмн болв. Өөрхн нег үүрән һарһҗ ир- чкәд, талдан кү хәләһәд зогсад бәәҗ... Эх, Бадм, Бадм...

Очр терз һатцас өкәһәд Бадмиг үмсв. Эн саамла по- езд көндрв. Бадмин нурһн бийд күүкн күүнә дун хәәкр- җәнә:

— Очр, менд йовад, менд ир!

Көвүн ардан эргсн уга. Поезд толһа ташрлад йовҗ одхла, Мөңкәг Булһата хоюрн дөңнәд тергнд суулһчкад, Бадмла болсн цуг көндлң йовдлмудт мөрн бурута кевтә, тер мөриг ташмгар цокҗ шавдад, Батлуһин эк хәләһәд, Сәәни Экнүр довтлулад һарв.

269

гемшәв.

Занда альд бәәнә? — гиҗ Мөңкә экрн йовҗ сурв.

— Тер. СтанцД үлдв.

—^ь Бадм, зогса. Зандаг суулһҗ авхмн. — Мөңкә Ба& мин һартк мөрнә җола булалдв.

Көвүн бәәсн чидләрн мөриг гүвдәд, теднә кёлсиг төр- тән авл уга, довтлулад йовнй.

— Энүгичн юн шулм эзлчквә. Невчк арһул йовулхнчн. Дотр бий йүүрч одв, — гиҗ Булһа эрҗ сурв.

Тарвс тәрәнә көдлмш баһрад ирв. Усллһн төгсв. Са- вһра Шура Кавкинә Улан хойриг өвс хур"алһна брига- дур һарһчкв. Ода эн бригадт көдлдгнь Шикрт хотнас ■ирдг олн үртә күүкд улс болн өвгд..

Бадм ода учетчикәр көдлҗәнә. Очриг йовсна дару көвүг эн көдлмшд орүлв. Көдлмш күнд биш. Колхозин конторас түдү килограмм тарвс өгтн, үдү тонн тарвс ач- тн писн цаасн ирнә. Тарвс хулдсн мөңгиг тенд, дорнь, колхозин кассир авна. Күүкд улсин, өвгдин таслад ова- лчксн белн тарвсас Бадм ирсң машидт ачулҗ өгнэ.

Түрүн эшндән конторас ирсн ордериг бригадирт үзү- лдг билә. Борҗин Найта цаасиг авчкад, боз нүдәрн кес- гтән ширтәд хәләнә. Бичәтә тоотынь ургшан кечкәд, ур- лан гүвр-гүвр гиҗ көндәһәд, умшсн бәәдл.һарһна. Тегәд өвгиг бичг ямаран «икәр» меддгинь «тевчәд», хөевнь үзүлдгән уурв. Өвгн Бадмд уурлхш. Бийнь келхдән, бә- әдлнь, хоргдад, һацад йовсн бәәдлтә.

Көвүһән йовҗ одсн дару Найта долан хонгт өДр сө

уга әрк уув. Түүнә хөөн сергчкәд, андһар тәвсн мет, ам-

ндан ширкин ам күргдгән үурв. Улм көгшрәд, далвагинь цокад хамхлчксн элә шовуна бәәдл һарч одв.

Бадм Очрин ард, өңчрсн хурһн кевтә, һанцардад үл- дв. Урдклаһан әдл уханаснь Занда һархш, улм-улм зү- ркнь хорсна, элкнь урсна, өрчиннь махн баргдиа. Дрһ уга, эврән бурута күн, сүүлән хавчсн кичг кевтә, тагчг бәәнә» 270 ’

30

Хойр Модн дерин орчд болд көг Тәвчксң гиигн тергн, Үлмҗин Тарха Бадм хойриг, дүүҗң деер саатулҗ йовх мет, барун зүн талан нәәхлзәд йовна. Хаалһин хойр 'ам- ВД көк өңгтә нохан шеерң хая-хая харһна. Терүнәс цаа- рандан һазр улагчрҗ үзгднә. Эн — намр ирснә темдг. Болд һол, нур эргмд, усна үнрәр урһсн өвсн ноһатад, көкрңтәд, халһрад бәәнә.

Ахлач, хар модн һанзан һарһад, тәмк нерҗ авб. Көк көкҗәх нилх кевтә, ә һарһад, дару-дарунь сурулан кесг кекчкәД, амнасн ута пүргүләд йовв.

Теегин хаалһ ут болна. Тер мет, Бадмин тоолвр бас ут. Эклцнь — Хасгин нутгур мал туусн улс ирснәс ави. Чилгчнь... — Цуг тоолврмуд һанцхн нернә эргмд эргәд, эрвлзәд, торлзад йовна. Ик ааһд ус кечкәд, дотрнь хус-

кергтә».

. Баатр йовдл үзүлхәр темдглҗ авсн төрнь, теегин

салькнла әдл: үзхәр седхлә — үзгдхш, олхар седхлә — олдхш, бәрхәр седхлә — бәргдхш, болв зәрмдән гүрмтәд- гүрмтәд түүнә тускар зәңг һарад ирнә.

Очриг йовҗах асхн, тер күүг бәрәд, нер туурад, Зан- дан өмн сән нүднд үзгдхәр андһарлҗ авхд, эн төр ик ги- игн болҗ медгдлә. Теегәс сальк бәрҗ авна гисн, теңгрәс од күрч авснас күчр юмң бәәҗ. Җоңһа Бадмд бәргдх бәәдл уга.

«Занда... Би чини төлә әмән әрвлшго санатав. Дан- кола әдл, зүркән өрчәсн суһлҗ өгнәв. Кемр чамаг бәрх- лә, мини зүркн бас әмтнә өмн хаалһинь герлткҗ чадх... Чамаг зүрким бәрхлә!.. Зуг чамаг!..»

— Би бичкндән, чамла әдл бас, олн-әмтнә төлә цусатг асххар, теднд әмән нерәдхәр, зүркән өгхәр күсл зүүләв, андһар авлав, — гиҗ, генткн Бадмин хаҗуд суусн, Үлм- җин Тарха эклв.

«Та түүг альдас меднәт, би зүркән һанцхн Зандад өгхәр бәәнәв» гиҗ уурлх дурнь күрв. Ахлач, көвүнә һа- риг чаңһар атхчкад, цааранднь келв:

* '—Тер күслм күцв^ тер андаһаран күцәвв. Тана телә, мана үрн-садна төлә, иргчин төлә, урднь харңһу, зовлң- .та түңшҗәсн хальмгин һазрт хамгин герлтә, хамгин хөв- тә, хамгин кишгтә, хамгин күчтә, хамгин үнч йос тосхв- дн. Болв өшәтн тер мана хөв-кишгиг, тер сулдхвр-зөвиг булаҗ авхар седәд босла. Теднә ховдг санан күцсн уга. һол нурһарн цокулсн һалзү ноха кевтә, һаңньп хуцад, хәрү көөгдҗ йовна. Мана керг зөвтә — бидн диилхвдн. Диилврин хөөн чигн манд_у дәәнә шарх-шаван эдгәхд ик ңүчн, ик зөөр кергтә. Мана орн-нутгин хамгин үнтә зө- @р — күн. Би чамаг, Бадм, билг-эрдмтәһичн меднәв. •Сурһульд өгс гиләв. Тана эврәнтн чидл күрш уга. Бидн

272