— Бүрдәхмн...

— Очр, намаг бич...

— Очр, намаг бас бич...

/Бадмин уханас Җоккан келсн үг һархш: «Хот-хоолас аранднь күргх юмн уга бәәҗ... Очр дөңнх болва... Сель- советин ахлачла күүнднәв гивә... Очр, Очр... яһсн цаһап седклтә күмбчи... кедү күүкд улст сүв-селвгән өгәд, чад- сарн, болсарнь дөң-нөкд брлвч... Би чамаг сэәхн мед- нәв... Юңгад әмтн оң-оңгдан болна... Негнь зөргтә, өр өвч, олнд туста... Зәрмснь..; Не, тегәд би ямаран... Би ке- мб?.. Би, тиигтлән, тер күүкд улст, өвгдүдт өр,өвдхший?.. Өвднәв, теднәс көлтә зүркм даңгин шарклад, зәрмдән кесггән унтл уга кевтнәв. Урднь теднә зовлң үзәд зүркм хорссн бййнь, теднә тускар, юунас көлтә иим ик зовлң учрсиг би ухалдго биләв. Ода ухалнав, тоолнав. Зуг на- кд хәрү олдҗ өгхш. Хәрү олҗ авхин орчд, талдан тоол- вр орад күрч ирнә... Занда... Җокка. Җоккан эк мана бригадт бәәнә. ,Гемтә кевтнә гиҗ би соңслав. Зуг нег дә- кҗ чигн одҗ эрүл-мендинь сурсн угав. Цол угад даал- һад, дәкәд, би теднә өрк-бүлиг урднь сәәнәр таньдго би- ләв. Юн гиҗ одх биләв?.. Уга, одх кергтә биләч. Очрас үлгүр авхнчн... Очр одад эрүл-мендинь сурх биш, күү- кинь дуудулҗ... тер эгчд яһҗ дөңгэн күргхин тускар ух- алҗ бәәнә... Чи?.. Чи, Бадм, көдлмшәсн оңгдан юм мед- хшч. Дәкәд толһаһичн... талдан юмн эзлҗ. Юн эзлҗ?.. Эврән бийдән нуувчан секнә гисн — хамгин зовлңта юмн бәәҗ. Әмтсәс нууҗ болх.:. Эврән бийәсн—ха йир, нууҗ болшго. Очр... Очрт би бахтнав. Очр... Кемр би... бас...»

Генткн эн саамла нег күн Бадмин нер дуудв. Көвүн дегд әәхләрн, ормасн босв.

— Чи, Бадм, дружинд бйчгдхәр бәәхшвчи? — болҗ

17 Балакаев

257

сән болх билә.

— Җоккан эк яһҗ? — Гемтә бәәнә.

1

Колхозин ахлач Бадмиг дахад һарв. Җокка, экипнь толһа тус, ик шүдтә самар үсинь самлҗ сууҗ. Күүкн тедниг үзәд, гөрәснә хурһн кевтә, өсрҗ босв. Җолмдотрк цевр-цер, бәәдлнь, Җокка эндр ахулсн өңгтә. Шамин герлд күүкнә экин чирә, шүүрмг мет, шарңху болҗ кө- вунд харгдв.

Үлмҗин Тарха мендин дару күүкд күүг шоодв:

— Иигтлән күн бийән бардви! Найтаһар эс болвчн, Очрар дамҗулад келүләд оркх. Бәәснәсн хувацх биләв- дн... , -

— А, Тарха минь, эн цэгт кенднь дөң өгч тесх биләт. Би медәтә күн болхла, цаатн олн күүкдтә белвсн үлдсн кедү эгчнр, дүүнр брӘңә. Нанддөңнхәр. теднд тусан хал- датн. Би эн нег му күүктәһән яһад болвчн тесәд һархв. Цаг зуурин муурлһн энтн, — гиҗ Җоккан эк ахлачин ам боов.

— Не, тииклә, күүкән эрт дуудулад оркх. Энд көдл- мш олдш угай, олдх билә_х—болҗ Үлмҗин Тарха авгдж бәәхш.

Теднәһәс һарчкад, ахлач көвүнд келв:

— Бадм, соңсвчи, одак күүнә келоиг. Чи терүг кезәд чигн, наснаннь туршарт бичә март. Бийнь өл алдчксн, орнасн босҗ чадҗ бәәхш, тер бийнь талдан улоин тус- кар, теднд дөң бол, тусан халда гиҗәнә." Медҗәнчи?.. Кен келҗәхинь медҗәнчи?.. Хальмг күүкд күн. Урднь харңһу баәсн мана хальмг күүкд күн тиигҗ келҗәнә. Түүг чи медх, тодлх зөвтәч. Эн тоот, Бадм, мана советин 258

24.

Тер асхн Савһра Шура Бадмла, Кавкинә Улан Очр- ла хойр багд әңгрәд, тәрәнә харулд һарцхав. Сө харңһу. Эн бригадын ар хаҗуһар, Гүртин Хар Усар дәврәд төмр хаалһ һарна. Тер хаалһ талас дәврлһ икәр кенә. Очр Бадмд нег хуучн Ьердәнк сумлҗ өгв, бийнь арвн зурһад- гч калибр, хойр амта, өдгә цагин бу сумлҗ авб.

Иигән һарчкад, Очр келҗәнә:

— Та хойр толһан өми кецәр_вйовад хәләтн. Тер яһв чигн, мана хотн, селән бәәх хаҗу. Улан бидн хойр тол- һан ар кецәр, төмр хаалһ бәәх үзгүр_һарнавдн. Мана зер-зев танаһас күчтә. Бадм, зуг өөрк бердәнкәрн кү ха- һад алчкдг болвзач.

Көвүн иигҖ келчкәд, бийнь элк хат.ад инәҗ бәәнә. Эн саамла эднүр нег күн өөрдв. Бадм бригадириг болһв. Очр генткн таняд, байрлад одв:

— Мөңкә!

Күүкн хойр берәс эмәһәд, мендлхәс талдан хәрү өгсн уга.

— Кезә ирвчи? — болҗ Очр инәмсглҗ сурв.

— Шиңкән.

— Бидн эндрәс авн тэрәнә харулд һарчанавдн. >

— Нанд келв.

— һәәһә цагла ир<вч. А1анла харулд һар. .

Очр, Мөңкә, Улан эдн Гүртин толһа хәләһәд һарв. Савһра Шура Бадм хойр м.ашинә гер бәәсн кецүр һарв. Зөвәр йовчкад^ Шура кёлв:

—- Йир хөв тату баһчуд бәәҗт.

— Юңгад?

— Одак хойриг хәләхнчн. Миниһәр болхла, цань уга

ирлцсн хойр иньг. Зуг болҗ одв.

Шура һашута келврәсн тагчг

«Зуг» гиһәд ю келхэр седвт?

болҗ Бадм зөрг-

тәһәр сурҗана.

— Зуг Очриг дәәнд авчкхла, теднә бәәдл-җирһлнь яахнь темдг уга...

Явһана тәрәнд болсн нәәрәс хәрҗ аашад Очрин кел-

ч

хий?

Ики холаһар, тег дүүргҗ харҗцпад, өмн үзгәс ар үз- гүр поезд йовад одв. Гүртин Хар Усщц күрәд, паровоз утар татад хәәкрв. Шура чигн тагчг, Бадм чигн тагчг. Көвүнд дәкҗ эгч Шурала күүндх дурн уга. Очрин тус- кар ухала йовҗ, тер эврә бийиниь бәәдл-җирһлд күрв. Зандан зүс-зүркн өмннь зургдҗ мрчкәд, үзхәр, сәәнәр хәләхәр седхлънь, түүнә машинә турваһас һарсн утан

кевтә, хәәләд уга болҗ одна.

Савһра Шура, кәвүнә дотркиг медсн кевтә, сурв:

— Зандаг альдаран одсиг меддвчи?

Бадм хәрү өгхин орчд, көлнь мәәмрәд, бүдрәд унн алдв. Шур а түүг сүүвдәд авб.

— Зандад дуртаһичн меднәв... '

Бадмд әмн-шир уга. һартнь йобсн бердәнк бәәх уг- ань медгдхш. Толһаннь үсн босҗ одсндан шаху. Эгч Шура барун бийәснь сүүвдсп сән болва, эс гиҗ, зүн ха- җуһаснь сүүвдсн болхла, зүркнәннь цоклһиг тер соңсх билә.

— Тиикд, турва ясҗ бәәхд... Зандаг түрүн үзхдән ду-

рлҗ орклач...

«Яһсн өршәңһү уга гергн бәәсмб энчн. Нам ичр-һутр угаһар келәд йовна. Тиим әрүн юмиг күүнд соңсхҗ бас келҗ болдви?..»

— Занда наһцх талан. Батут орҗ одла. Наһцхнь те- нд сёльсоветин ахлач көдлнә. Зандаг теднәд удан бәәх- го пиҗ санҗанав.

«Амнтн тоста болтха. Эгч Шура, би танд икәр хак җанав. Та әвртә сән күн бәәҗт...» Зуг. Бадм, урдк кев тән, согту күүнәһәр йовна. Тагчг. Түүнә амнас негчн ү1 һархш, ә соңсгдхш. Араһан зуучкад, нудрман атхчкад бууһан теврчкәд, чама гиһәд йовна.

Савһра Шура халҗ одсн, зогсл уга келнә:

— Занда — мана.Баһуда Баруна әәмгт хамгин сэәх! күүкн. Сәәхң болчкад билгтә,, эрдмтә, һарта, көлтә...

Яһсн сән болх? Бадмин зүркн цааранднь эн цааҗлл һиг дааҗ чадш уга. Хаһрн гиҗ бәәнә. Судцднь, эрҗ бә әх домбрин чивһсн кевтә, бас чингдҗ одв.

— Тегәд чигн Зандад саиа тәвдг көвүд дала.

Бадмин зүркн хаһ тусв, түүнә судцд тас тусв. Көвү)

260

I

һар сурв:

— Кен сана тәвнә?

— Чи яһҗ бәәхмч? — гиҗ Савһра 'Шура Бадмд алң болв. — Би гемтә кевтә, энчн напд уурлдмби... Цаачп Алчан Л(иҗ, Бокан Инҗә эдн Зандаһас көлтә ноолдад,

нег-негән утхар шааһад каарн алдвшлмн. Соңсад угав-

Батут орҗ одсн... Яһҗ

ч и ?..

Занда терүнәс

көлтә чигн

медхв...

Тиим догшн йбвдл болад, иим һашута зәңг медәД бәәсн бийнь ода күртл эс келснднь, эн баахн бериг бах- лураснь авх дурнь күрв. Зуг күүнә бахлур хара зөңгдәп базһх зөв Бадмд уга. Дәкәд болхла, эң тоотд кен буру-¹ та? Бадм эврән. Тер — сохрҗ одҗ. Орчлң үздгән уурч, делкә деер юн болҗахиг меддгәсн һарч.

Тер хоорнд Шура келҗ йовна:

—'Сүүлин өдрмүдт чи нам күн таньҗ болшгоһар оң- гдарҗ одвч. Би медә бәәнәв. .Эврән һатлад һарлав. Хәә мнь, Бадм минь, дурна зовлң гидгчнь — цуг зовлңгас күчр юмн.

Зогстн, эн келҗ йовх тоотан зогсатн, дәкҗ бичә ам аңһатн, буйң болтха, намаг әрвлтн гиҗ хәәкрх дурнг күрнә. Зуг Бадмин келн дәкәд зууньрҗ одв, үг келдгәсн һарч одв.

—Баруна әәмгин көвүд дундас Зандала ирлцх күн, миниһәр болхла, Бадм. һанцхн чич!..

«0, теңгр, һазр! Эгч Шура! Ут наста болтн, бат киш- гтә болтн. Таниг теврәд үмсҗ бәәнәв,. би таниг хамгин ик үнтә ачллһар ачлҗ бәәнәв: тана залутн дәәнәс эрүл- менд, диилвр бәрәд, нерәрн туурад иртхә...»

Савһра Шура генткн чочаҗ сурв:

— Бадм, ода кедүтәв.чи? _ч

— Арвн тавтав!

— Хәәмнь, хәәмнь...

Эн саамла зөвәр тедүкнд, тәрән дотр ә һарсн болад одв. Шура бас соңсҗ. Бадмиг татад зогсав. Теднә күүн- дврәс, чикднь келхлә, Савһра Шуран келврәс әмд болҗ медгдҗәсн сө, эдниг тагчг зогсхла, әмн-ширнь тасрж одв. Ууҗмд, бригад талас, иохан хуцлһн хая-хая соңсг-

261

Шураг үгән төгсәтл, тарвсин өркәмс заагас нег хар сүүдр босад, Бурмин һол хәләһәд гүүв. Бадм арднь орв. Түүнә өмнк сүүдр бүдрәд унҗ одв. Көвүн күцәд ЯрҖ йо- г>ад, һацата кевтә, бас бүдрәд унв. Сүүдр Бадмас түрүн босад, гүүҗ йовна. Холҗад ирхләнь, көвүн бердәнкән теңгр тал зөрүләд хаһад оркв.

Тагчг бәәсн сө шу тусад, бууһин дун тег дүүргәд, шуугад йовад одв. Бадмин өмн йовсн сүүдр, сумн туссн кевтә, һазрт күрд гиһәд унчкад,, му дууһар хәәкрҗәнә:

— Дү көвүн, әм авр, әм авр. Сурсичн, эрсичн өгнәв.

Гүүһәд ирхлә — күүкд күн. Босхад авхла— Налха.

— Одак буучн сумта билү? — гичкәд гергн бир тәвәд уульҗана.

Сумта билә.

— Не, тииклә, теңгр минь, тусҗ одва.

— Альдаһартн?

— Суудг 'һазрарм. Чиигтәрҗ одв. Цусн шольгҗ бәәх кедтә.

Бадм ухаһан алдчкв. Цалхаг үкәд уга. деернь, гер талнь хәрүлчкх ухан көвүнд зервк орад одв. Тер хоорнд Савһра Шура гүүҗ ирв. '

— Кемби?

¹— Налха.

¹— Пө, һәәһә гидг аңла харһҗ (бидн, — гиҗ келзд Са- вһра Шура, гергиг шил гиҗгәрнь түлкәд,, хәрү бригад тал авад һарв. Шура сурв:—Мишгчн альд бәәнә?

— Көөркү, хәәмнь, Шура минь, нандчн мишг угала. Эн хаалһар йовҗ йовад, зөнг толһа, нег тарвс авс ги« һәд тәрәнүр орлав. Нег тарвсар тадн чигн, колхоз чигн дутш уга, угарьш уга. Хәәмнь, сәәхн иньг минь, намаг сулдхҗ оркит... — болад Налха нег кииһәр пүргүләд бәәнә.

— Би чини сәәхн иньг бишв... Иигҗ, шигдәч, бәргдх- мн бәәҗч. Чамаг бидн ашднь түүрмд суулһхвдн,-ггиҗ аралдад, Шура гергиг, негл ноос чикчксн җөөлн мишг кевтә, чичәд, цокад йовна.

«Одак шавнь яһҗ одва? Терүнәс көлтә икәр цусап гееһәд, үкҗ одхн угай? Сулдхчкий гиҗ Шурад келхлә

262

Савһра ИГура Бадмд урдк-урдкасн ээлттә болв. Зәр- мдән цурхин түрснлә ниилүләд болһсн зузан -һуйрасн хойр. нег зусм мащ|инә гер тал көвүнд авч ирнә. Нег дә- кҗ бер ик байрта орҗ ирәд, оурҗана:

—Чамд кееһә хувцн бәәнү?

—— Уга.-

— Очрин хувцн чамд болхий?

— Медҗәхшв.

— Кеерч ав, асхндан'Дамии ам — Тендәс ю хәәхмб?

— Өвснә бригад орхмн.

— Би асхндан хәрхәр бәәнәв.

экән, дүүнрән үзәд угав.

—Занда ирҗ.

Машинә гер дотр ңарц мандлсн

орхмн.

Арвн хонгас наарал

болад одв. Байр өр-

263

нлгэдг юмн уга».

Эн тоолврасн, эн олврасн Бадм байрин җпвр зүүһәд, цисэдтәрән тал ирв. Бүкл тәрәнәс шүүҗ бәәһәд, хамгин як тарвс таслҗ авб. Теврәд һарч йовтлнь, генткн нег седвәр орв: иим ик тарвсиг Булһа Дамин Амн күртл авч одхн уга, зөвин дундын тарвс олх кергтә. Дәкәд хәрү ор-

ц, талданиг хәәҗ йовна. Эн саамд сәәнәр улаҗ болсиг

н, һазак өңг-

бас сәәхн,, ке болтха гиҗ

хәәсн ;

ухалҗана. Зун, миңһн тарвс дотрас хамгин сәәхниг, бол-

сиг олҗ авна гидг күчр. Негнь негнәсн сәәхн, эннь түү- нәсн үлу ке болҗ медгднә. Сәәнәс сәәниг, сәәхнәс сәәх- ниг олх кергтә. Аш сүүдднь шүүһәд авб. Одак түрүн та- слҗ авсн ик тарвстаг хойраһинь теврәд авч ‘ирәд, маши-

иэ гер дотр тәвчкв.

Өрүидиь

ики эрт көдлмштән ирчкәд, Бадм Булһаг

гертәсн һархмг гетәд бәәнә. Күләлһн дегд удан болҗ

•медгднә. Нам нег дәкҗ йовҗ одҗ гисн һашута ухан орв.

Бадмиг орнасн босад һархд Булһа унтҗ кевтлә. Боз ЯуДтә бригадир күүкән серүлхәр седхлә, экнь зөв өгсн уга. «Тенд өрүн нарнас авн асхн нарн күртл амрл, зогсл

уга көдлдг күн, эк, эцкиннь герт нег дәкҗ болвчн,. цадт- •лан, нөөрән хаңһаһад унтҗ авг», — г-иҗ Кишә ээҗ келв.

Булһа бригад талас һарад аашна. Бериг өөрдх дутм Бадмңн өрчд олн зүсн шиидвр төрәд, хоорндан мөткәл-* дәд бәәнә. «Өгч тәвхң, аль угав? Тиигҗәһәд Булһа авч •йовхшв гихлә яахв? Тер цагт мини зөвүрт бас нег үлү герч һарн гиҗәнә. Не, тегәд, кемр авч одад өгхлә, тенднь Занда авл уга бәәхлә яахв? Зандаг авх гих иткл нанд

бәәну?..»

Бадмиг иигәд эврәннь тоолврла ноолда бәәтл, Булһа машииә герлә зергү ирҗ йовна. һарад дуудхар седхлә, келнь бийинь соңссн уга. Бер машинә герәс давад йовҗ одв. Юн болна — болснь болг! — гиҗ санад, Бадм ма- шинә герәс гүүҗ һарад дуудв:

, -*Эгч. Бул.һа, зогсҗатн!?.

:.«б5