ХАЛЬМГ ДЕГТР ҺАРҺАЧ ЭЛСТ 1974

Калмыцкое книжное издательство, 1974

Б

22³-⁰³⁷ ₂₂_₇₄ИН«. »4^

М 126 (03) 7А

НЕГДГЧ әЦгнк

Бумбнн орн, Бумбин орн. Бумбин орн...

Үкл уга мөңк орта, Үрглҗдән хөрн тавн насни Дүрәр бәәдг, увл уга хаврин кевәр, _: Зун уга намрин бәәдләр, Даарх кийтн угаһар, Халх халун угаһар.. Сер-сер гисн салькта, Бүр-бүр гисн хурта Бумбин орн болна.

Бумбнн орн!

<

I

сәәхн кйшгтә әмтн

Альд бәәДг орн-нутг болхв эннь? Җигтә

терүнд бүүрлсн болхв? «Үкл уга мөңк орта» гинә. Тернь яһсн буйнта һазр-усн болхв! «Үрглҗдән херн тавн насни дүрәр бәә- дг» болна. Юн ач-тус кесндән тер әмтс тиим мөңк болҗ бәэх- мб! ' . •• М

Бумбнн орн, Бумбин орн!!. Альд бәәдг орн-нутг болхвч?

Таңсг богдын Тавн сара һазрт Тавн сара һазрт Әрә багтмар бүүрлсн бәәдг, Өл Маңхн Цаһан уулнь Ьазр теңгр хойрин киисн болад, Өргн Шартг гидг далань

Маңхаһад бәәдг гинә.

Өргн Шартг гидг далань

Өрү-сөрү хойр урсхулта, Өңгтә бадмнн герл һарад бәәдг гинә.

О теңгр, о һазр! Яһсн енр-ергн нутг болхв тер! Альд, альд... хама, хама бәәнә эн өлзәтә һазр-усн... Келҗ өгхнтн?.. Зааһад үзүлхнтн? Тиим сэәхн, зүүдн болгсн орн-нутгиг нег дәкҗ үзәд, нег едр һәәхәд, нег сө терүнд хонад һархмн бәәҗ.

5

Көк теңгр дор, көрстә һазр деер, ңүмн орчлңгин аһуд, келн-

әмтни бүлд, холд нерәрн туургсн Хальмг бәәнә гидг. Тер өлзэ- тә сәәхн Бумбин оритн эзлдг улснь хальмгуд болвза^ тегәд?

Хальмгуд... Хальмг!..

Хальмг нутг гидгтн тегәд альд бәәдв, хальмг келн-әмтн ха- ма бүүрлсмб?

Цаста цаһан ора деернь өдр-сө уга үүлн өөмәд бәәдг Өл Маңхн Кавказин уүлын девсңгәс экләд, ар үзг хәләһәд, Аһш балһс күрәд, зәрмдән, цаг-цагин эргцәр Шарту күртл көлән җи- Нһәд оддг Хальмг гиҗ келдг билә. Өмн ар хойр үзгиннь меҗә тер. Хальмгин дорд үзгт болхла, харчудын нульмсн бурлакудын көлсн хойрас уснь нёмгдсң. нертэ алдр Иҗл мөрн һол, өдр-сө уга, Көк теңгс тал урсад бәәнә гинә. Деед үзгтнь болхла, даң- гин номһн бәэдг Тең һол җириҗ гүүнә гинә.

Эн аһу ик һазр эзлҗәх улс, тегәд., үкл уга мөңк орта, үргл- җдән хөрн тавн насни дүрәр бәәдг болхий?

Тним болхла, теднтн йкл гидг кншгтә әмтн болҗана... Бум- бнн орна бәәхтә эздүд болҗана. О заяч, тәвсн хов, яһсн өлзәтэ Эмтсви, теДн!..

Бумбйн орн, мөңк алвт. төвкнүн нутг, кишгтә улс!

ЗОВЛҢ ҺАТЛСН ЗӨРГ

Нарни цольгсн Халунас аһар җйңнәД' бә$йә. ҮүЛН уга теңгр генткн-генткн таш-пиш гиһәд одв. Көөшгрҗ бәәсн аһар. хамх тусад, оһтрһу хойр әңгрсн мет күрҗң- нәд, теегин аһу чичрәд, түңшәд, зовняд, иргләд, -инцх- ләд бәәв.

Одахи күртл тагчг бәәсн тег генткн яһад иим ик үүмәнлә харһад одв? Юңгад тер чичрҗ, түңшҗ, инцхлҗ

бөәхмб? Зовлңгнь ик боладый?

Көл һар хойрнь тергнә аршас телҗ күләтә көвүн тү- рүн эшндән араһаш зуучкад, төрүц дун уга бәәв, болв маля нурһн деернь ирәд шигдх болһнд,- тер күләһәсн алдрхар бәәх, алгдхан медсн бүрү. мет, күгдләд одна — утруснь иигән-тиигән 'һолилднә.

Маля арвн зурһадад ирәд чикинь керчәд тусхла, эц

көвүн түңшәд, зовняд одв...’ Маля

һучн

ирәд,

пуг утрусиг көндлңнҗ тусхла — көвүн яхлад-яалаД бәәв...

0 теңгр, һазр минь, энтн тег биш, теёгин үрн түң- Шҗ, зовньҗ бәәсн бәәҗ!..

Цаһан ширдг деер суусн билхгр күзүтә Дорҗин Бо- ра, маля тачкнҗ тусх болһнд, бахнь ханҗ ормдан өл- кәднә. Көшүрнь хамхрха тергн деер түргүр кевтсн кө- вүн, малян туслһн болһнас түңшәд, мошкрад одна. Те- (үкнД, ээрчксн мал мет, зогсҗах әмтн, көвүнә түңш-

— Үнәрйи?

— Үнәр.

I I

— Манахс, соңсҗанта? — Бадм наадк үүрмүд та- лан эргв. — Кен герч болна?

Хагин көдлмш дегд күнд. Болв баһ наснд ямр чйгн көдлмш боомтг болхш. Баһ насн шатҗ бәәх түүмр до- тр чигн инәнә. Баһ насн үкллә зөрлцәд ирсн бийнь дуулна. Баһ насн күнд көдлмш дотр чигн — серглң...

— Би герч болнав.

— Би һар таслнав.

— Альков, Бадм, чидлән үзүллч, — болҗ үүрмүднь энд-тендәс үдрдәһәд аарглв.

Тавн пуда шар мишгт долан пуд давсн орна. Долан пуд давсн гисн хойр зун найн чиңнүр...

Долан пуд давста тавн пуда шар, ода давснд цаһаҗ одсн, мишгиг хойр залу өргәд, Бадмин амн-нурһн дее- рнь тәвҗ өгв. Көвүн, мишгтә даваиг алдҗ унһаш уган Кергт, хойр һаран селн деләд, цогцан теңшәрүләд, нәр- Хн күдр Доск деегәр өөдләд һарв. Бадмин хойр гүрә, КИ орсн мет, һолиҗ оДв. Көвүнә чидлкөлмүД талнь ху- рҗ ирв. Тер, күнд ацата темән мет, зан көлмүдәрн ту- лҗ ишкәДт уралан зүткнә. Хамгин чилүртә юмн -— нәр- >н күДр доскар өөдән һарлһн.

Арвн ишкм, йисн ишкм, нәәмн ишкм үлдв... Бадмин көл дорк кудр доск хуһ тусх бәәдл һарчкад, шухтнад, кувкдзәд, уйдад бәәв... Долан ишкдл, зурһан... Бадмин амн-нурһн деер йовсн долан пуд давсн, әмдрсн кевтә, күгдләд одв... Уга, мишгтә давсн әмдрсн уга, тер шувт-

ха банрлв.

— Уга, Бадм бурута биш; доск бурута,—гиҗ зәрмнь хәәкрлдв.

— Тарха шүүвә. — гйҗ нёгнь зөвшәрҗ бәәхп!.

— Тәмк эзндән үлдв, — гиҗ Тарха бахтҗ келй.

— Дәкнәс, Бадм, сөрәд хәлә, — болҗ көвүд Бад- миг үдрдәв.

— Доскин батас тәвтн,, — гиҗ Геслә Бадм сурв.

Түрүн һарһсн эндү күүг, түүгән чйклхәр седхлә, ом- гшаҗ өгдг мөн. Бадм, элә кевтә, хойр һаран деләд, ээм деернь дәкнәс тәвҗ өгсн долан пуд давсиг юмн бишәр өөдән авч һарад, дегд игзәрлхләрн чаңһар шивәд, һатц бәәсн тергнд тусхаһад, терүнә көшүриг хамх цокв.

Эргмд бәәсн әмтн шуугад одв. Ода күртл эднә мар- һа һәәхәд зогсҗасн приказчик гүүҗ ирәд, нудрман үзү- лҗ, хурһдан атхн сегсрҗ хәәкрв:

— Хөрн тавн маля өгнәв,, уга, тәвн маля!!. Бора зәә- сңд күргҗ келнәв!

Эн саамла, дуудсн кевтә, җиндүрлсн аҗрһс хозлг- рессор тергнд татсн Дорҗин Бора зәәсң гүүлгәд күрәд

ирв.

Приказчикин тосҗ келсн үг соңсад, Бора зәәсң, ам- наснь көөсн цахрҗ, һалзурв:

— Хөрн тавн мдля!.. Хамгин шүрүтәһәр!.. Уга, Геслә Бадмд тәвн маля өгтн! Чини әмнәс мини тергн үптә... Тәвн, тәвн!,.

Дорҗин Боран герин зарц, хаалһин җолач, цааҗин засглач, зәәсңгин ноха кевтә, оньдин хаҗуднь дахад йовдг, күлм чиктә Контан Конта көвүнүр күнд-күндэр ишкҗ одад, күзүнднь деес хайв. Бадм, һарһсн буруһан

медәд, сөрлцсн үга...

Маля тәв дәкҗ даладҗ ирәд, Бадмин нурһн

деер

шигдн тусхла, көвүң сүүлин үгән әрә амлҗ келв: — КИШТӘ М1ИНЬ...

Көвүн ухаһан алдв.

Дорҗин Бора тергндән сууҗ авад,

гүүлгә

йовҗ

одв. Тарха, һарһсн үүлән гемшәҗ, үр деерән шугшҗ

киисв....

9

мет, төгрглҗ үзгдв. Тер төгргин ца, зеңкр өңгтә, тәрл- кин дүңгә, теңгр үзгдв. Теңгрәс нарна алтн толян, нүд- нә сормсн кевтә, чачрлҗ һооҗна.... зуг... зуг тер толянас пег чигн герл худгйн йоралд тусхш. Усн, киитн усн... киитн усна җиң миңһн җид Бадмиг хатхҗ шарклулсң

деерән, ишкҗ бәәсн һазраснь едн мет гиигнәр өргҗ авад, иигән-тиигән дәәвлүләд бәәв. Көл дор түшг уга гидг —зүркн өрчәс салснла әдл бәәҗ: бийд әмн бәәх

утань медгдхш.

Генткн Бадмин цогц, хорһлҗн кевтә, күндрәд, худ-

гин йорал тал чивәд.одв, Көвүн ус балһад цәәлзәд, кө-

лнь хату һазрт күрхлә, чаңһар тиирҗ түлкәд, хәрү усн деер һарад ирв. Бадм адһҗ худгин амн тал хәләв. Зең-

кр өңгтә теңгрәс асхрҗаси алтн нарна толянас нег герл салҗ һарад, Бадмин һар деер, торһн утцн кевтә, тусв. Көвүн адһн-шидгн тер торһн утцнас татад, худгин амн тал дамҗв. Холд төөнрҗ бәәсн худгин амн өөрдәд,

өөрдәд йовна... Бадм худгин амнд күрн, дегдикәркинь давхцхларн, ховдглад аһар кииләд оркв... Киилсн аһа- рнь шүрвсдәр, шалдрң цә кевтә, гүүһәд, махмудтнь цут-

хгдад, цогцнь, чолун мет, күндрәд одв.

Теңгрәс унҗҗ бәәсн нарна алтн нәрхн гегән Бадмин

күнд цогциг дааҗ эс чадад, тасрад одв...

— О баав мңнь!.. Киштә минь! — гиҗ хәәкрәд, Ба- дм хәрү худгин йоралүр киисв...

— Бадм, Бадм минь, би эн бәәнәв, — гисн таньдг күүнә дун ики холд сбңсгдв.

Көвүн нудән секв. Җолм дотрк харңһу. Тулһин өөр, һулмтын хаҗуд, көмрҗ тәвсн таава деер бичкң шумр әрә колң-колң гиҗ шатҗана.

Бадмин өөр суусн күүнә сүүдр җолмин көөтә һд арваха-сарваха болҗ тусҗана. Көвүнә хойр хәрү эврән апьгдҗ одв._

туур- нүдн

10

хатхв.

— Яһҗ одсичн энви? — Күүкн көвүнә нүдн тал чи- рәһән өкәлһв, һурвар гүрсн-, баһлцги!Н дүңгә бүдүн күк- лнь Бадмин "күзүн деер тусв, терүнәс көвүнә махмуд

өвдкүрән мартн, менрәд одв.

«Би яһсн болхв?— гиҗ санад Бадм, бипләһән учрсн новдлыг сәәнәр тодлхар, ухаһан күчлҗ өгв. — Би яһсн болхв? Цогцм юңгад төмр-цө болҗ одсмб? Намаг юн үүләр килһсн арһмҗ деер кевтүлсмб? Кен намаг харң- һу худгин йоралд хайсмб?»

Бадмин уханд харңһу худгас оңгдан юмн орҗ өгхш. Худгт унхин өмн тер ямр бәәдл-җирһлд бәәсмб?

Бадм көндрхәр седнә... Килһсн арһмҗ улм-улм мах- мудтнь нтигднә. Киштә... Баав... Юунла харһаД одсм эн болхви?..

Көвүнә чирә деер дәкәд нег нульмсн дусв. Нульмсн.. уга, тер нульмсн биш... Баав хөөнә сүл хәәлҗәнә... Хәә- снд семҗ тәвб... Семҗн яһсн сәәхн юмби?.. Сернҗллә әдл... Хәәсн шол-шол гиһәд буслад бәәнә. Халун цө хә^

әс.нәс өөкң хәәләд, цандгт „туссн хурин

үсал мет, цацг-

дад одна... Баав.л Киштә... Баав... Өөк альдас авсң бол-

хв?.. Манад юн өөкн бәәлә?.

Шольгад буслҗасн хор!һн генткн хаһ тусад, нег ик дусал Бадмин чирәд ирҗ тусв... О ях, я.х. Яһсн халуп юмб..„

Бадм дәкнәс нүдән секв.

— Бадм минь; бичә түүрч...

Киштән хойр нуднә цецкәһәс һал падрсн болад одв. Гер дотрк герләр дүүрв...

— Киштә...

— Э, би-ив...

Киштән, арһс ташлһн әрк нерлһн хойрас ярдҗ одсн шүрүн һар, көвүнә маңнаг илв. Бадм күүкнә һариг то- сад бәрхәр седв... Уга, Бадмин һар бийднь олдҗ өгсн уга... һар бәәон ормнь, цольгсн мет, җиңнәд одв.

— Бадм минь... — Киштә... '^Г~ ж- I

— Бадм, Бадм, нүдән сек.

Худгин амиг бөглҗ бәәсн Дорҗин Бора зәәсңгин

билхгр чирә,

Киштән дуунас,.

тәмкин утан мет,

хәәлҗ

одв...

Күүкн күүнд — зовлң дала. Күүкн күүнд — нег чигн зөв уга. Күүкн күн — күн биш. Күүкн күн — күүнә « мухла.

Геслә Бадм —• Дорҗин Бора зәәсңгин эркн ялч. Ү$^л' днь малынь хәрүлнә, зунднь х«агас давс һарһңа. Җилин арвн хойр сар — 'һурвн зун җирн тавн өдрин туршарт, өөдән өндәл уга, нарнд халад, киитнд даарад, салькпд өгрәд, хурт норад йовсн бийнь, Бадмин гесн оньдин

дөрвн цагт өл1Н, ээмнь даңгин шуур:ха, көлнь кезәд чр- гн буршмгта йовна. Хөр күрсн сәәхн залу һанцхн экән әрә асрна. Хар яста күүнә тәвсн хөвнь тер болҗан.а,

■. ■ л

Бадм Киштә хойр кеер харһла: Бадм үкр хәрүлҗ йовла, Киштә, ээмдән сәрсн уут үүрчксн,. арһс түүҗ йов- сн билә. I

Күүииг холас үзчкәд, Бадм өмнәснь тосад һарв. Кищ- тә, хәрү эргәд зулхар седчкәд,. көвүнә дуудсн дуунас махмуднь менрәд, зүркнь әңкәглҗ цокад, ормасн көнд- рҗ эс чадад, үкен әмд хойрин заагар, кинь давхцҗ зог- сла.

Тиигхд эн хойрин күүндсн куүндврт теегңң щуукрсң 13

Тер өдрәс авн Киштә сө болһн, БадмД серл хәрү ор- тл, көвүнә җолм тал ирәд бәәнә.

Күүкн күүнд тя-г зовлң дала. Тер үнн. Күүкн күүнд —нег чигн зөв уга. Тер худл. Кмштә зөвтә бәәсн төләдән халъмгин йос эвдв. Күүкн күн биш. «Чи йоста гидг күнч!» — гиҗ Бадм келлә. Күүкн күн — күүнә мухла. Уга, Киштә кезәд чигн күүңд мухла болш уга.

Бадм кеду сө, кеду өдр ухан-сегән угаһар кевтсән

медхш. Серл орсна хөөн ңарта сәәхн ор,члң альхн.дүңгә болҗ медгдв. Ицл ч<игн, күцл чигн, байр чигн үга. Байр уга?.. Киштә байр биший?..

Тархан бүл цөн, һанцхң көгшн эктә, тер учрар Бад- мңн эңд дөңшөкд болна.

I 13

__ *

самрв.

Күн, җолмин үүднд ’ зогсад,'орх зөв.шәл сурв. Бадм Тарха хойр нег-негн талан ширтв, Киштә үүдн тал хә- ләв. Хальмг улс нег-негнәннь герт ирхләрн^ орх зөвшәл сурдмн биш. Му йор. Кен болхви?.. *

Күүкн үүдн тал өндәв.

—Киштә, арһулд, — гиҗ келәд, зәмлҗ суусн Тарха босад, үүд секв. • -

Дархн Тимофей орҗ и-рәд, картузан авад, толһаһан гекәд, мендлв:

— Цуһар мендвт!

— Менд! ' .

— Уралан сүутн,— гиҗ келәд, Тарха дархниг суул- һх бәәр хәәв.

— Гем уга, бичә санаһан зовтн, — болад Тимофей өндәхәр седхләнь, төлһань җолмин. туурһла тулад бәәв.

Тимофей, хальмг күүнәһәр, һазрт зәмләд суув. Тернь эмгнд икәр таасгдв. Бадмин эк шуһуһас, гелңгүд ирсн цагт һарһдг, хәләсн иег девскрән авад, орс залуд делгж

өгв.

— Не, баһчуд, ямаран бәәнәт? •*- гиҗ дархн сурв.

— Үзҗ бәәхшвт, -- болҗ ^Тарха өргәрн үр талан заав.

— Бадмла болси. йовдлыг соңслав.

г

— Мини гем, мини гем, цааҗлв.

болҗ Тарха дәкнәс бийән

келв.

— Одак билхгр гестә Дорҗин Борад ик гүрм бәәнә. — Тарха дегд уурнь күрхләрн, иудрман атхад, һаран хүрүләд авб. Көвүнә шүднь шухтнад одв.

Бадмин эк ааһсд цә кев. Эмги дәкәд шуһу талан өкәһәд, илгн дорваһас улан мөңгәр чимксн агч Модн ааһ һарһҗ авб. Түүндән цә кеһәд, дархна һарт бәрүлв. Тимофей сав(иг хәләҗ бәәһәд келв:

— Сәәхн ааһ бәәҗ.

— Мана өвгнәс үлдсн герәсн, — гиҗ Бадмин эк цәәлһв.

— Ээҗ, би йовнав, — гиҗ шимлдҗ эмгнд келәд, күү-

кн үүдн тал өкәв.

- Цә у.

Бадмин эк, эврән ууҗ бәәсн ааһдан-деернь цә дусаһад, күүкнд өгв. Киштә дараһар һурв амсчкад, ааһиг хәрү эм- гнд бәрүлв. Үүд секәд һарч йовсн күүкнә ардас дархн '1имофей келв:

•— Киштә, чамаг мана Надя иртхә гилә.

Кезә?

— Цол бәәхлә, ода чигн од...

Күүкиг һарч одхла, дархн Бадмас сурв:

— Юуһар эмнллһ кеҗ бәәнәч?

— Усар цур бәрҗәнәв, т— болҗЪадм арһул хәрү өгв.

— Би чамд заһсна тос авч ирүв. Элкндән у_у дәкәд экәрн нурһндан илүл. ,

— Сән, икәр ханҗана.

— Эх, һанцхн экәсн биш, Бораг шааһад алчкад, буһ.- ШД суухмн бәәҗ! — гиҗ Тарха аралдҗ келв. . .

— һанцхн Бораг алсар бәәдл-җйрһл ясрш уга,~-* болҗ Тимофей тосҗ келв.

— Не, тегәд, яахмб?

— Харчуд негдх кергтә. — Тимофей, ууҗ бәәсн ааһта цәоһән өмнән девскр деер тәвчкәд, цәәлһв. — Угатьнрин бәәх бәәдл һанцхн үүнд биш, делгү, бүкл Әрәсәд дегд күнд болҗана. Нег байна толһа .өсргсәр харчудын бәәдл гиигрщ уга. Негдх кергтә...

Дархн Тимофей нарта-делкә деер болн дәкәд Әрәсәд

юн болҗ бәәхин тускад' келҗ өгәд, кесгтән көвүдлә кү- үндәд суув. Хойр көвүнә чееҗ уудсн болад одв.

— Демч шаазһас хулд шову бәрдг мөн,— болҗ Бадм саналдв. ^{4 1}

15

Бадмд чинән-күчн дегд удан орв. Намр ^авад, үвл

ирв. Көвүн долан сарин туршарт кевтв. Хаврин дула дахад, көвүн җолминнь һаза һарад ээврлдг болв. Ти- мофейлә өөрхн таньлдсна хөөн,, Бадмин җолмур сө бол- һн гишң дархна күүкн Надя Киштә хойр ирнә.

Надян, цеңкр цегәң нүднәс эргнднь герл цацгдсн бо-

лҗ медгднә. Чееҗ ямр дүңгә зөвүртә бәәсн бийнь, тер күүкиг үзхлә, хавр ирсн мет, уудад одна. Күүкнә җөөлн хәләц, җиңнсн дун, хәәльңһү седкл эргндк улсднь байр

үүдәнә.

Хальмгудын бичкдүд гемтхлә, Надя өңгәр эмннә, баһ- чудт умшдг, бичдг арднь орҗ дасхна. Терүнәснь көлтәэн күүкнд Дорҗин Бора зәәсң Балдра гелң хойр,. хорта мо- һа үзсн мет, дурго болв.

Намрин, үвлин ут сөөһәр Бадм, Тарха, Киштә болн талдан чигн баһчуд, көвүнә му җолмд хурчкад, умшдг, бичдг дасад бәәв. Шншлң школ үц болвчн, эн баһчуд орс күүкнә нилчәр, медрлин захас шүүрәд авб. Шин но- һа хазсн нилх хурһд өвснә шимд яһҗ дурлна, тер мет тедн сурһулин үндснд ямр күчн-шим бәәхиг медчкәд, баһ насни әрүн сёдвәрәрн ухан-седклән номии көрңгд өгв. Зәрмдән баһчуд тал дархн Тимофёй ирнә.

Нег дәкҗ көвүд, күүкд Надян өгсн даалһвриг күцәһәд, герурн хәрхәр бәәтл, Тимофей орҗ ирв. Күүкн талан докъя өгәд, дархн нудән чирмәд оркв. Терүг Бадмас тал- дан кун медсн уга. Кев-янзта цогцлань ирлцсн бүшмү- диннь өврәс Надя нег бичкн дегтр һарһҗ авад,. үүрмүд* тән келв:

— Манахс, кемр буру эс гихләтн, эн дегтр у.мшҗ ег- нәв.

— Умщ, умш... '

— Соңсхмн... ^{г У} :

« ** I

— Цод бәәнә... .; ,

— Әмд бәәнү? — гиҗ негнь сурв:

— Ода толһалҗ бәәхлә, әмд боллго яах билә! — Тарха үр талан гемшәсәр хәләв.

— Терчнь ү>нн_г —> гиҗ цаадкнь зөвшәрв.

■

— Ленинә тускар келҗ өгтн, — болҗ Бадм сурв.

Эн саамла, җолмин һаза мөртә күн ирҗ бууснь соң- сгдв. Баһчудһартан бәәсн цаасн, карандаш хамган хав- тхдан дүрәд, өвр заагтан бултулчкад, хойр әңгрәд бил- иг бултулад наадҗаон бәәдл һарад, шууглдад одв.

һазаһас баахн нурһта залу, җолмин деесн эркиг ал- хад орҗ ирчкәд, сурв:

— Геслә Бадмин гер эн мөнйи?

— Мөн, — гиҗ Бадм алң болҗ хәрү өгв.

— Би Бадмла кергтә йовлав. ТаДнас кентн Бадмви? — гиҗ сурад, маштг хар залу баһчудыг эргүлҗ хәләв.

— Бадм гидг күүнтн эн, — болҗ Тарха үр талан заав.

Эн саамла баһчудын ард, девскр деер суусн дархн Тимофей байртаһар келв:

— Манҗ, менд! 2 Балакаев

I

Дархи Тимофейин өгси дегтр бол'һн Бадмин өмн шнн орчлң секнә. Ода куртл сохр бәәҗв гиҗ көвүн бий- ән гемшәнә. Тер дегтрмүдт бичәтә тоот Бадмин ухан-

седкллә ирлцнә.

Урднь альхи дүңгәд тоолгддг орчлң ода аһу ик өнр- өргн болҗ медгднә. Эврәннь төлә бңш, олн-әмтнә төлә туста йовдл кех дурн күриә. Күн кезә «болвчн гесән ас- рх, ээмән бүтткх зөвтә, болв тер нег үлу талдан улст, өөрк әмтсдән байр үүдәх учрта, тусан хальдах йоста. Дархн Тимофей тиим, терүнә куүкн Надя, Манҗ...

Манҗ... Хальмг әмтн дунд тиим гүн медрлтә, цецн ухата, өмнән әрүи төр тәвси улс бас бәәҗ, Казань бал- һснд сурһуль дасҗ. «Угатьнр йосан һартан авх зөвтә», — гиҗ Манҗ келнә. Тимофей бас тиигҗ келнә...

Бадмд ода йосндан чинән-күчн орв, чидлнь өмнк кевтән һар,в. Дорҗин Бора зәәсң приказчикән илгәһәд дуудулҗ, көвун одсн уга. «Нойнла ңаадхла — толһа уга, нохала наадхла — хорма уга» гидг, юн болҗ һар- Дг чигн... Тәвн маля өгснь — болад бәәх...

Тимофей селвг өгв:

— Чи дәкҗ Борад бичә көдл. Салгт од.

Көвүн зөвшәрв.

Зәәсңгин приказчик хойрдад некҗ ирхлә, Бадм, ар- һнь уга, дахад һарв. Буру эс һарһсан медсн күн — зөр- гтә болна. Бадм зәәсңгин чинрәс чигн, түүнә засгас чи- гн ода әәҗ йовхш.

Дорҗин Бора ик гериннь барун бийд, бараңа өмн, чиндһи цаһаи ишкә ширдг деер, зәмләд сууна. Орҗ ирсн көвүг колыҗ хәләчкәд, билхгр гиҗгән альчурар

арчад, җөөлнәр сурв:

— Не,. Бадм, му экчн ямаран бәәнә?

Түрүн дуудснд эс ирснд тачм-талхм татад

керлдх

гиҗ санҗ йовсн көвүн алң болв. Зәәсңгин сурвриг эс соңссн бәәдл һарад, гер дотркиг эргүлҗ хәләһәд, үүдн хоорнд зогсад бәәнә.

— Экчн ямаран бәәнә гиҗ чамас сурҗанав,— болҗ Дорҗин Бора дууһаи чаңһав.

Бадм, зәәсңгин келсиг соңсад бәәсн бийнь, чирәннь 18 *

Бадмиг салгин көдлмшт йовхин өмн өдр көвүнд үүмәтә зәңг ирв. Киштәлә өдрәр харһдг арһ уга. Асхн күртл күләнә гидг — бас ик зовлң.

Экнь иөвүһән хол хаалһд белдәд, хувц-хунринь уһа- һад, хаһрха-шуурхаһинь хатхад сахняд бәәнә. Бадм җолмасн һарад, ики холагшан,. Киштән эцк Нохан бәә- сн арвад шаху ишкә гермүд тал хәләнә. Хойр герәс цоонград утан һарч бәәнә. Гү тәвх кем болҗ одҗ. «Гиичнрән тосхар әрк нерҗ бәәдг болҗана», — гиҗ Бадм, зүркнь хорсҗ, санна. Тесҗ эс чадхларн, теднә хотн тал йовх дурнь күрнә, болв одҗ болшго. «Мана хотнур көлән бичә тәв. Кемр чамаг тиигән ирҗ гихлә, минм эк эцк хойр харт бәрх. Тегәд чигн сурад бәәнә»,— гиҗ Киштә келлә. Одҗ болшго...

Бадм- Киштә хойр асхнднь кеер .харһв: көвүн тосад күләҗ бәәҗ.

— Не, яһвчи? — болҗ Бадм адһҗ сурв.

— Әрк ирвә... — Киштә шугшад уульв.

— Чи зөвән өгвчи?

— Уга, ю келҗәхмчи.

—Тегәд яахар бәәнәчи? — Бадм хахад-цахад, сурв* рас оңгдан үг келҗ чадҗ бәәхш.

— Үкв чигн би тиигән хәрд һаршгов...

Бадмин соңссн зәңг үнн болҗ һарв. Киштә, уульн бәәҗ, түүнә тускар келҗ өгв. Хол Ик-Цоохр нутга,

Гилгр гидг хотна эркн байн Көклдә хәәҗ, әрк орулҗ ирҗ. Кү кех көвүтә зәдчн сонр болна: Тегәд ода Көклдә

көвүндән хадмуд күүнә чикн — ке- байн,. һазр хол

гиҗ хоор хәрл уга, отг-әәмг күүнә гиҗ хәрү цухрл уга нааран, Яндһа Мацка нутг тал, Модна Зах хотнд бәәсн, хатучарн отгтан келн болсн Ноха гидг күүнд баралхҗ ирснь эн.

Гөнткн толһа деернь, теңгрәс унсн мет, гүрм учрх- ла, санамр бәәсн Киштә, шитмлсн ямана ишк кевтә,

иигән-тиигән седкләр телчв.

[м Киштән келсн зәңг роңсчкад, күүкиг һараснь шүүрәд авб.

— Чи йовҗанчи? — Киштә толһаһаң көвүн$ өр^ чееҗд шах>в.

20

Бадм Киштә хоир сөөни өрәл күртл теегин серүн аһар Кииләд, һазаһар йовв. Хойраннь халх харһад од-

хла, тедн агчмин зуур цуг зовлң, зөвүрән мартад, дел- кә деер бййсән хамгин кишгтә улст тоолна. Болвүнн^ догшн юмн. Салх деерән Киштә нульмсндан күч күрч

ядад бәәв. Бадмин күзүг чаңһар теврчкәд, сулдхҗ өгл

уга кесгтән зогсв.

-гт Күләхвчи? — гиҗ көвүн гейүртәһәр сурв.

— Күләнәв, күләнәв... Не, сәәхн менд йовад, маңна- дан сар, нар ур'һаҗ ир...

Күүкн бүшмүдиннь өврәс цаһан альчур һарһад, Бад- мин һарт атхулв.

Әмм минь, —• көвүн дәкәд маңнаһаснь үмсв.

। чамд, — гиҗ келәд, Кищтә, давста хагд

21

Бадмин һар-иг татад,

нурһна-

снь үмсчкәд, гер талан гүүв.

— Киштә минь,. эрк биш күлә.

Бадмд киилсн аһариь баһдад, цәәлзәд бәэв. — Эрк биш күлэнәв...

Үд кецәсн дүңгә цагла деед үзгәс һурвн мөртә күн А4одна Захин хотнур орад ирв. Тедн арвад шаху хальмг гермүдин өмн бмйд дүңгәлһҗ босхсн шин цаһан ишкә герин һаза мөрдән зогсаһад, дөрәһән җиңнүләд бууц-

хав

Герин эзн эмәл, хазарин ду соңсад, кевтсн ормасн босад, адһм^ угаһар һазаран һарв. Тер эрк алхчкад, икәр алң болв, зуг бийән бәрәд, зөрц байрта дууһар мендлв:

— Пө, худ өвгн, менд-амулң йовҗ ирвт!..

Герин эзн үкс гиһәд уралан ишкәд, ирсн гиичнрин толһач, харадан җивр сахлта, хар улаң өвгнә һарас җолаһинь авб.

— Менд, менд, Ноха, гиҗ келәд худ өвгн, һартан бәәсн удн иштә ташмгарн һоснаннь түрә цокад, тоор- минь унһав. _х

Өвгнә хаҗуд дахҗ ирсн хойр баахн залу мөрдән сө- әһәд, сальк зөрүләд оркв. Хол хаалһд йовад, цуснь ха- лад одсн һурвн мөрн хун сәәхн күзүдән цорһдад, чонын чикнлә әдл сертхр чнкән хәәчләд, тоһстн сүүлән сег- ләд, туруһарн селн һазр чавчад, хуурһсан татлдадбәәв.

Ноха алң болсн деерән әәмсҗәнә: худ өвгн хара зөңгдән ирҗ йовдго болх гиҗ тер санҗана.

Күүкд күүг кезәд болвчн иткҗ болшго юмн бәәҗ. Киштә, сәәхн иньгм — Киштә... Түүнә һарһсн йовдлыг яахв? Күләнәв... эрк биш күләнәв* гилә... Тер үгнь ха* мав?.. Я'һад ухаһан сольсн болкв?.. Киштә, Киштә минь,

юңгад талдан күүнд мордҗ одвчи?..

Бадм му җолм дотраи ик зөвүртә сууна. Экинньке- сн ааһта цә көрч одв. '

— Юңгад иигтлән бийән цааҗлад бәәнәч?.. Орчлң- гин эм чилсн биш, а хәәрхн, деедс бурхн минь, ман^

келҗәнә. — Бидн ашднь баячудас, маниг шимҗәхтеш- кгр гестнрәс, өшәһән авхвдн...

Бадмин эк Цаһа.н эмгн көвүһән юуна тускар келҗ бәәхиг медҗ эс чадхларн, көвүндән нерәдсн ааһта цәә- һән хәрү хәәснд кеһәд, хәәсән тулһд 'нерв.

Бадм эндр шиңкән Көк теңгсин көвәһәс, еалга көдл- мшән төгсәһәд, бооцань чиләд хәрҗ ирснь эн. Көвүн

тенд, шүүгүл шүүсң деерән,, ташр Тимофей Манҗ хой-

рин даалһвр күцәв. Бийләһән авч йовсн нуувчин дег- трмүдиг шүүгүлин залусд дораһар умшад, тедид Әрә- сән күч-көлсчнр дуид өдгә цагт ямр ик үүмәи, хүвслһ, җисән һарч йовхин тускар цәәлһҗ өгв. Хойр сарин эрг-

тедн хоорндан ни-негн бәәһәд,

ах-дү боллдад,

нег

дәкҗ шиңгәвр мөңгиг икдүлтхә гиҗ салгин эзнәс не- кәд, буцлһ кев. һурвн хонгт нег чигн күн көдлмшт һар- сн уга. Шүүһәд авч ирсн кесг оңһц заһсд эд-бод кегдл уга, урҗ одв. Салгин эзи, ик шар сахлта, лигдһр- нурһ- та кувц, «тадниг түүрмд суулһнав» гиһәд хәәкрҗ, хәә- крҗ, дрһнь уга болад, залүсин иекврлә зөвшәрв: теднә

җалвиг икдүлв.

Эн йовдл цугтадиь иидл өгв. Ода тедн герәдән хәр- хләрн, хооридац залһлда кех болад, иег-негән дөңнх төр бәрәд йовҗ одцхав. Тер Бадмии ик диилвр. Манҗ Ти-

Бүрүл болхла, Бадм Тимофейинүр ирв. Дархн, иуу- ргсн шиңгрҗ одсн күдр һаран өмнән делгәд, ик байр- таһар көвүг тосв.

— Менд, менд, һәрд!.. Би чамаг ирсиг еоңсув.

Көвүн тенд кесн көдлмшиннь тускар цәәлһҗ өгчкэд, аш сүүлднь саналдв:

— Киштә яһад ухаһан сольснь нанд медгдҗ өгхш...

Киштә баатр күүкн бәәҗ. Сүүлин өдр куртлән сөрлцә кев. Болҗ өгсн уга. Күүнә әрүн дурнас тана йосн даву бәәҗ. Күчәр, күлхин нааһар гишң, мөрнд теңнәд өгч тәвб... Чи, Бадм,, мини буруг тәвҗ хәәрл... Би Киштәг хадһлҗ чадсн угав. — Дархн толһаһан ург-

шан кев.

Надя бичкн хәәрцг уудлад, дөрвлҗн цаас һарһҗ өгв: > — Мә, Киштән үлдәсн бичг.

Бадм умшв:

«Үнтә Бадм минь, би ашднь чам талан хәрү ирхв.

Күлә, күлә,

„1-^, күлә! Чини Киштә».

һазаһас Тарха орҗ ирв. Бадмиг үзәд байрлад одв,

хоир көвүн бәәдлтәһәр, хәләв.

теврлдв. Тер бийнь Тарха, үүрән эс итксн дархнд үг келхәсн урд, Бадм тал колыҗ

Кел

кел... Энчн маңа күн, — гиҗ Тимофеи маас-

хлзҗ инәв.

— Хагт көдлҗәх улс буцлһ кехәр үгцәд авчкв. Дор- җин Боран өмн 'иим, неквр тәвҗәнәвдн...

Тарха хурһан дарад, зәәсңгин өмн тәвҗәх неквриг тоолв. Бадм үүриннь келҗәхиг ик оньган өгч соңсв, Тархан үг болһниг дахад байсад бәәнә.

Эн хойр көвүг үзәд, дархн Тимофейин зүркн амрад , бәәнә: нег җилин хоорнд эдн иигәд төлҗәд одв. Хальмг

бмтн дунд, эврәннь зөвин төлә ноолдх шин улс һар- чана...

Тимофейин чирәд байрии инәдн, хаврин бамб цецг мет, залрв.

Амнд дүүргәд элс кечксн мет. Хол хагсад,

шүднд за-

24

Киштә җаһамл малтад кесгтән оуув. Цегдгиннь хав- тхиг зерлг мәңгрсәр дуүпгҗ авад, күүкн цааран һарв. һосн зүлгәд ишкүлхш. Көл нүцкләд, һосан ээм деерән алс хаяд, -уралан зөрв. ¹

Кедү өдр, кедү сө йовгдв?.. Гилгрәс һархдан Киштә

едртнь сала, зуух һазрт бултад, сөөднь йовдг

билә.

Ода, һазр ууҗад ирхлә, өдрәр бас йовдг болв. Ода, эн альдаран одҗ йовхмб!..

Хәрҗ йовна... Эк-эцкиннь бәәсн һазр темцҗ йовна. Не. тегәд, хальмг куүкн хәрд һарснаннь хөөн хәрҗ ирд- ви?.. Уга, уга боллго!.. Тиим йосн уга. Хәрд һарсн күү- кн чигн әдл, хәәснд чансн борц чигн әдл. Күүкн —күү- нә болна, борц — геснә болна. Хәрҗ ирсн күүкнәс үлү буг эк-эцктнь уга юмн.

Киштә нарн һарх үзг хәләһәд йовҗ йовна. Нааран булаҗ авч ирхд күүкн, мөрн деер күүнә ард сунддата йовсн бийнь, үзгән темдгләд, һазр шинҗләд йовла. Ода Тер тоот тусан халдаҗана...

Нүцкн хойр көл өвснә Түңрс хатхлһнас көлтә, улан явр болҗ одв. Цогц ишксн 1ИШКДЛ болһнас күндрәд, чинән алдрад ирв. Ээмд алс цокад үүрсн һосна бийнв ик ацан болҗ медгднә. Хайхар седхлә, «әмнэс — авлһ» гиһәд хармнад хайҗ болхш.,.

25

Бадмии һарт юмн төрүц бәргдхш. Салгт көдләд, шиңгәҗ ирсн мөңгн — экиииь авдрин йоралд кевтнэ. Шүүгүлд йовхдан даңгин Киштән тускар санад-ухалад һардг билә. Дурта күүкнәннь төлә амрл-кевтл уга, зәрм- дән хойр селгәнд дараһардь көдләд, хамдаи йовсн улса- сн икәр мөңг шиңгәснь тер. Киштәг угән өгхлә, түүнәэк- эцкәс зөв сурад_г намрлад хүрм кех, өрк-бүл босхх сана- та билә. Тер тоот ода яһв?.. Санан биш, зүүдн болҗ һарв. Санаг күн күцәдг, зүүдн күүнд үзгдчкәд—хәәлҗ

оддг.

Дархң Тимофей сүв-селвг өгв:

— Бадм, чини җолм муудан орад ирҗ. Шиниг босхдг арһ чамд уга. Би нөкд болнав, шавр гер бәрх кергтә.

— Шавр гер? — Бадм алң болв. — Уга, Тимофей ах, бидн, хальмг улс, көрстә һазрин өр эвдх зөв угавдн.

— Әрлһ цааран, чамд хуучна авъясар бәәһәд керг уга. Ямаран цаг ирҗ йовхиг чи бийчн меднәч. — Дархи Тимофей, күдр һарарң Бадмин ээмәс чаңһар бәрчкәд, итклтәһәр келв: — Шин бәәдл тосххин кергт, олз уга цуг тоот хуучн авъясмудыг хамх цокх кергтә.

Эн орчлңд — чидлтәнь хөвтә. Башлу гидг орс селәнд хойр дархн бәәлә. Негнь — һурвн көвүтә Селифан, на- адкнь — нег кууктә Тимофей.

Тимофей селә эргҗ көдлмш хәәдго билә. Энүн^ дар- хна маштг герәс зогслтан угаһар утан паансклад бәәД- мн. Селифан селәг һурв эргәд, ясулх, келгх юмс хәәсн бийнь, терүнә дархна гер долан хонгин һурвн өдртнь көдлдмн.

Тер юундви? Тер күүнә һарин эрдмд бәәнә. Эрдм уга куүнә һар — ямана еүл мет ахр: эзйдән чигн, әмт- нд чигн олз уга.

Селифан дегд икәр хордхларцң нег сө Тимофейин дархна герт һал өгв. Тимофей зарһцсн уга. Тер бүләрн хальмгуд бәәсн һазрур ңүүҗ йрв.

26

Бадмд, һанцхн Тимофей биш, Тарха үүрмүдтәһән бас дөң-иөкд болв. Түләнд гиҗ үвләһә хадад овалсн хулсиг утцар бооһад пучаг кецхәв. Тер пучагсан һазрт булсн дөрвн бахнла зерглүлҗ тәвәд, доскар хавчяа. Герин эрс босад, ода ораһинь тәвҗ бәәнә...

Генткн... О дәрк'м1инь, генткн байрта зәцг.;. Ноханд гиич' ирҗ гинә... Уга, гиич биш гинә. Гилгрин баңн Кө- клдә Киштәг некҗ ирҗ гинә.... Киштә, сәәхн иньг минь* зулҗ одҗ гинә... Зулҗ одҗ?.. Альдаран?.. Кезә?..

Бадм адһн-шйдгн Тархан кер мөр унад,_; Киштән өм- нәс тосад, деед үзгүр_ Ик-Цоохр-нутг хәләһәд һарв.

Хорһлҗ цутхад оркв. Еңгүгт хәәлҗәсн хар хорһлҗиг ааһта .киитн уенд кехлә, тер давснла харһад, таш-пиш гиһәд одв. Гер дотрк бүтү. Уга, гер дотрк бүтү биш, хорһлҗ цутххар толһа бүрксн альчур зузан болад, бү- тү, ки давхцад, чееҗ әкрмдәд бәәнә. Шулун, шулунэн цааҗллһан төгсәтнһ. 'һурв дәкҗ цутхдг зөвтә. Ода хойр дәкҗ цутхх... Муха удҗ бәәхмб?.. Хорһлҗ хәәлҗ бәәсн һал генткн цацгдад, гер дотрк цәәһәд одв. Удл уга тол-

һа деерк ааһта усн таш-пиш, таш-пиш гйчкзд, усн дотр бәәсн давснла хорһлҗн дәәрхәд, кесгтән тачкнад, күр-

җңнәд бәәв. Эн саамла аһар цеврдсн болна, болв удл уга урдкасн үлүһәр цунцгрҗ одна... Ода нег цутхх үлдв... Шулун, шулун, шулун цутхтн.г. Бийим эн цаа- җасн гетлгтн... Еңгүгтә хорһлҗн дегд удан хәәлҗ бәә-

нә... Сән болва^.. һал урдкасн икәр цацгдад одв, хорһ- лҗна дуң улм чаңһрад^ ч<йк дүләрүләд оркв... Айта юмн болва... Не, ода бүркәһим автн! Бүтәд үкҗәнәв... Шу- лун эн зузан 'альчуран авч хайтн!.. 0 аһар, аһар өгтн... Ки<м давхцҗана... О теңгр, һазр мйнь...

Гер дотрк һал дәкнәс падрҗ асхларн, чирәг хуух-

27

Оһтрһу дәкнәс таш-пиш гиҗ шу тусв: Сүүлтә көкр- ңһү өңгтә төгрг һал, теңгрәс цәс хагдад,. Киштән өмнә- һәр цацгдад, маншрин көрснәс көңшүНә үнр һарһад, ңүүкнә махмудыг хуухлад, һазр цокад уга болад одв. Теңгр дарунь, уурнь тәәлрсн кевтә, күрҗңндгән уурад,

нигт темән хар үүлн сальк сөрдг чидлнь шантрад,. те- рүнд туугдад нарн һарх үзг тал бухад-цегләд йовад одв. Деед үзг чилгрләд, теңгр уһачксн кевтә, дегд сәәхн көкрңһү цеңкр бәәдл һарад, җилмиһәд, сүүрлҗ бәәх төгрг улан нарн, толяһан чачрлад делкәлә дүүрң чирә- һәрн мелмлзҗ мендләд,. ут хаалһдан орв. Эн орчлңгин әмтә-киитә тоот сөөһин кевтртән белдҗ, шухр-шухр, гү- вр-гүвр гилдв. Зуг Киштә девсх девскр уга, дерлх дер уга, кецәлдх бәәрн уга, көлән амрах сүү.р уга, эн эң зах уга эрм теегт ор һанцарн шоваһад үлдв.

Болв ундан хәрүлсн күүкн, цогцднь чидл немгдәд, көлдән һосан татҗ өмсәд, зөргтә кевәр, асхни серүн аһар олзлаьд, дорд үЗг хәләһәд, темдг уга иргчиннь ем- йәс шудрад һарв.

Бадм давсна худгт ирәд, мөрән чөдрләд, идгт тәвч- кәд, бийнь һурвн ишкә герин деед захан гертнь орв. Йк- Цоохрин нутгас йоёсн улс-Деед бийәс ирдг, алдг уга, тер захин герт түрүн зоочлх зөвтә.

Орҗ ирсн таиьдго көвүнлә герин эзн мендлчкәд, ге- ргндән келв:

Ирсн гИичд цә чан.

Сәәхн йосн! Мини өвкнрм, би тадна эн йосндтя икәр Ханҗанав. «Өлсснә — гес цадх, ундассна — унд хәрүл!» «Хотын сәәниг — гиичд өг, хувцна сәәниг^—эврән өмс», «ГиИчәс Хот хармндго», «Даарснд — хулс түл, өлсснд —!өвцү чан». Тер йоситн, өвкнр минь, бидн һал мет, хад- һлхвдн!

Бадмиг зөв-учран келхлә, герин эзн залу иигҗ сүв-

селвг өгв:

— Дү көвүн, кемр кү хәәҗ йовхла, чамд сөөһәр хаа-

_х Лһд йова

керг уга. Өрүндән гегән орхла, мордад һар-

кч. Бийән болн көлгән амраһад, манад хонад йов. ч

Бадм, медәтә күүнә еедкл тевчәд, зөвшәрв.

29

О дәрк минь!..

Киштән зүркн шахгдҗ одв. Чон... чоңмуд... Чонын

нүдн. сөөд һал асад бәәнә гидг билә... Чоимуд болхла яахв?.. Яһсн аврлт уга тәвсн хөвби?

Күүкн нүдән секәд, үзсн тоотан эс иткхләрн, һа- ринпь нурһар сормсан нухҗ-нухҗ авб,. һалмуд, урдк кевтән, нег өөрдәд, нег холҗад бәәнә. Чонмуд!.. 0 Ба-

дм минь!.. Уга... чонмуд болхла уульх билә.

Киштә әң сүрдәд хәәкрв:

— Бадм, Бадм минь... тосад ирдг арһта болхнч!..

Һалмуд, деернь ус асхсн мет, агчмин зуур уга болад унтрад одв. Холд, холд һәрәдсн көлмүдин ә соңсгдз. Тер һалмуд гөрәснә нүдн бәәсиг Киштә ода ирҗ медв.

Удл уга ики ууҗмд дәкәд колң-колң гисн һал үзг- дв. Күүкн ода нам һалас әәдгән уурв. Тиигән, һал тал, зөр.әд һарв. Болв зүркн җиг-җиг гиһәд, менрәд йовна. Киштә зо.гсад чиңнв. Мөрн түргсң әс соңсгдв. Генткп нохас һалзурҗ хуцв. Күүкн хөөнә хош дёегәр орад күрч ирсн бәәҗ.

Тек сахлта өвгн тосҗ авб. .Күүкиг һалын көвәд су- үлһв.

Киштә сурв:

Эн юн гидг һазрви?

Өмн Тоост, — болҗ тек сахлта өвгн хәрү өгв.

Баруна әәмг энүнәс холйи?

— Альк Барун? — гиҗ өвгн соньмсв. ч

— Баһуда Барун, — болҗ Киштр цәәлһв.

— Хол. Ода чигн хойр хонга һазр. — Өвгн һалд ш<т рлҗна түңгс хайв. һал, түрүләд, өңгән алдад, хар кү* рңтәд, утан паансклҗ бәәһәд, генткН пйдрад шатв. Күүкнә чирә, шар зес мет,, гилв-Далв гйһәд бәәнә. ӨвгН сурв: *

30

Өдртнь чигн, сөөднь чигн Киштән уханас Бадм һар- хш. Тер ода юн гиҗ санҗах? Өгсн үгән идчквә пиҗәх. Шүүгүләс хәрҗ ирх болзгнь давҗ одв. Ода гертән бәә- дг болх.

Иигҗ санх дутман Киштән өрч, зовлһ чансн хәәся мет, зөвүр, зовлңгар дүүрәд йовна.

Муульта орчлң эн. Байн күн — чидлтә. Байн күн— сансарн бәәнә. Байн күн — кү чигн хулдад авчкна.

.Киштән эцк Ноха бийдән зөв мал-гертә күн. Брлв Дорҗин Бораг дураһад, байҗхар седәд, гесндән цадт- лан хот уухдан әрвләд, ээмдән бүтн хувц өмсхдән хар- мнад — өдриг өдр гилго,. сөөг сө гилго, хурһан яртхад, хумсарн мааҗад йовна. Хальмгин тег кедү өргн болв чигн, сән күүкнә туск зәңг ики ‘холд тарна. Тегәд чигн Баруна әәмгд бәәсн Нохан күүкн Киштән туск зэңг һурвн зун дууна һатц, Ик-Цоохрин нутгур, Көклдә бай- на Гилгр хотнур күрв.

Байндан бәәҗ эс чадад, тарһңдан тесҗ эс ядад бәәсн Квклдә байн Шомпа гидг һанцхн көвүһән кү кехәр ши- идсмн. Болв Көклдә байна өрәсн нүдтә, арат чирәтә, зу- та бәәдлтә көвүг өөр шидрин күүкдңь һолад, нег чигн күн эс одхла, арһан бархларн, һазрин холас худнр хэә- снь тер.

«Керә керәһән холас үзнә» гишң, Көклдә түрүләд Дорҗин Боранд золһҗ ирәд, тенд Нохала таньлдад, кү- үкнднь үг орулад, сурсн мал-геричн өгнәв гихлә, байҗ- хар зөмҗ бәәсн Ноха амрад одв. Тегәд чигн Ноха хәләсн нег күүкән күлхин нааһа^гишң Ик-Цоохрин нутг тал мордулсн болдг.

һурвн зун дууна һазриг өдр-сө уга көләрн кемҗәлҗ йовх Киштәд зуурнь әәх чигн харһв, сүрдх чигн учрв, бо- лв эңкр иньг Бадман санад оркхлаңь, тендк, Гилгр хот- нд, залу болҗ учрсн Көклдән Шомпа гидг күн, тер үз- гдсн тоотас давү зута һә болҗ медгднә.

һанцхн көвүндән өрк өндәл|һҗәх Көклдә байн хүрм кехдән мах, әрк, хот әрвлсмн уга. Тер байна кесн хүр- мәс Гилгр хотна эргмдк чичрәд бәәв.

Шин берин үсиг хойр^ччкад, баһчудыг цаһан ишкә герт авч ирәд, хойраһиңь үлдәчкәд, эмгд, гергд һарч од-

цхав.

Киштә түрүн болҗ залүһан .үзв. Арат шовһр хамрнь, хорһта дару нүднь — күүкнә өрчд әәмшг үүдәһәд, зү- ркнь җиг-җиг гиҗ адһҗ цокв.

— Ода чи мини баавһач, — пиҗ Шомпаг келхлэ, Киштә терүнә зевтә ноха шүдинь үзәд, улм сүрдәд одв. Дегд әәхләрн өөдән өрк талан хәләв. Киштән хөвәр, ерк хәрүлһәтә бәәҗ.

— Би һарад өрк бүтәчкәд ирнәв, — гиҗ келәд күү- кн үүдн тал һарв.

— Шулуһар ир, — гиҗ зөвшәрәд Шомпа хувцан тә*

әл в.

Киштә, цаһан ишкә герин эркиг алхҗ һарн, бәәсн чидләрн тег хәләһәд, нарн һарх үзгүр зулҗ гүүв. Кесг- тән ардаснь мөртә улс көөлдсн болҗ медгдв. Кедү цаг-

тан гүүсән күүкн медхш. Аш сүүлднь, көлнь тушгдсн мет, нег сер деер түргүл тусв. Унсн ормасн босҗ чад-

сн уга...

Ода тер тоотан санхла, Киштән махмудар киитн мө*

сн ирвлзнә.

Буйнта хөөч өвгн күүкиг Ар Мазргт күргв. Ар Мазр’ гас өрүн өрлә һарад, Давсна ,худгар орл уга, Киштә Җуургин эк хәләһәд һарв. Хойр хонгтан йовад Сэәни Экнә деед бийд бәәсн Җовалгин ик өндрин девсңгәр орад ирв.

Ода кенәдән одхв? Бадмин тал орҗ болшго. Өөрхн элгн-са^н уга. Уга биш, бәәнә. Тедн Киштән зовлцгиг хувацш уга. һә кехмн, ус цацад көөхмн... Яахв, яахв??. Бадм минь, эн тоотым медхнчн... Модна Захтал, эцкин м

Бүрң-барң гцһәд гегән орлһнла, Бадм Давсна худгас мордҗ һарад, хаалһин хаҗуд бәәсн Ар Мазргар орл уга, деед үзг хәләһәд хатрулад йовна. Үдин алднд Хул- хт гидг һазрт ирҗ буув. Энүгәр нег йовһн күүкн давҗ һарсн угаг көвүн, күн болһнас гишң ик генәртәһәр кесг- 1ән ээрҗ сурна. Үзсн чигн, соңссн чигн күн һархш. Кө- вүн цааран һарв.

Маңһдуртнь Харухс нутгин цутхлң — Утт гидг хотнд ирхлә, Барун тал зулсң берән некҗ одсн Көклдә байна йовдлас оңгдан зәңг әмтн медхш.

— Тер күүкн альдас альдаран йовҗ йовх күмб? — гиҗ буурл сахлта, һартан хусм мод түшсн өвгн.сурв.

— Деед үзгәс ирх күн билә,—болҗ, эн өвгн нег бай- рта зәңг келәд оркхмн болвза гиҗ дотран ицҗ хәрү

өгнә.

— Кезә һарсн күмби? — гиҗ өвгнә хаҗуд зогсҗасн, Һартан эрк эргүлҗәсн көгшн эмгн сурна.

— Терүгинь медхшв...

Эндәс хәрү эргн гихлә, седклд тачалта болад, уралан йовхла, мел харһн гисн болад бәәнә. Бадм Яшкуль се- лӘ күрәд, цань өңгәлт уга болхла, хәрү эргв.

ӘМтн нйргәд^гүвр-гүвр, шивр-шивр, хухр-хухр гйл- дәд бәәнә.

— Ю-у, әәҗәнәв, цаачн Кичгә Хүвтә залуһасн орһҗ одҗ тинә, соңсвчи?

— Хүрм- кеһә бәәтлнь, талдан кү дахад һарч гинә. Үул-үүсрго юмби!..

— Тёр күүкнәс тиим юмн һархмн: орсла толһаһан холвдгнь ик билә...

3 Бшл&кмв 1“™*¹ 33

Киштәг эцкнь күчәр өгч тәвлә. Арвн үкр, тави мөрнәс хулдсн билә... Хөрн үкр, арвн мөр өгч гиҗәлә.

Ноха, авлһ гихлә, нег нүдән хулдх күи

Не, тегәд, цугтаһаснь бад авсн күн — Бадм, Бадм Киштә хойрчн, залу баавһа кевтә, хамдап

унтад,, кевтәд бәәлә...

■ — Җили цааран... Ампдчн хар яр һар... Бадм тиим көвүн биш.

— Худл гихлә, Шаккаһас сур.

— «Худлч күүнә герчнь — хаҗуднь» гидг үнн чигн...

— Не, манахс, Киштә, тегәд, ода яһҗ?

— Зәңг*зә уга...

— Көклдә байн Нохаһас күүкинь иекҗ ирҗ гинә.

— Уга, терчн өген үкр, мөрән авхар ирҗ.

— Ноха — нбхан сүл, чигн өгш уга.

— Берән күләд авч хәртн гиҗ келҗ.

— Кен?

— Ноха болхгов!..

.— Бернь альдви?

— Кү дахад орһсн, темдг уга чигн...

— Көөркү, көөркү, Киштә сәәхн күүкн билә, ухата күн билә...

— Ухата күн — хөв тату болдмн.

— Эцкнь түүнә толһад суухар бәәнә.

— Ноха, байҗнав гиһәд, андрад йовҗана...

— Налха усн-цасн ууляд ке*втнә гинә...

— һанцхн күүкнчн тиим зовлңла харһхла, чи чйгн һазр элкДәд кевтхч...

Бадм салгас ирснә Хөөн гертәсн һардгай уурч одва.

— Әмтнә чйрә, көөркү; чйк хәләхш, Киштәг мордснД яегл тер көвүн бурута мет.

— Яһ гинәчи туүг... Хойр иньгиг хаһцулсн улс насн- дан амрна болһнчи?

’ Эн цагтчнь килнц икәр кеснь амрад-җирһәд бәә- нә.

тусх.

бәәнү.

Эн орчлңд җирһв чигн, хөөт төрлдән хар тамд

Үкснә хөөн тамд туссиь, таралцгд тусснь йилһЛ

34

35

Надя үүд секв.

Киштә, хорһлҗрҗ одсн, күнд көләрн эрк әрә алхҗ

орв. Надя, орҗ аашсн таньдго күүкд кү үзәд хәрү цух рчкад, генткн уралан теврлдҗ киисәд, байртаһар хәәк-

рв:

— Киштә, Киштә!!!

Цаад хораһас Тимофей гергтәһән хоюрн һарч ирв.

— Киштә, менд, — гиҗ келәд Тимофей; күүкнә чид- лнь хәрсн һариг хойр ик һарарн хавчҗ бәрәд, Надяг дахад байрлв. ,

—Бадм харһсн угййи? — болҗ Тимофеййн гергн эгч Даша сурв.

— Тиигҗ сана йовлав...—гиҗ әрә келәД күүкн, чи- нәнь алдрҗ доран унад, эңсҗ уульв.

Тимофей чигн, Надя чигн, эгч Даша чигн Киштэг бичә ууль гиҗ хөрсн, аадрулсн уга. Зәрмдән уульхла күүнд чидл ордмн, чидл эс орв чигн, седклд гиигнбол-

дмн...

Киштәг өргәд Надян орн деер тәвцхәв. Цегрг, шар- лҗн хамгт хормань салврҗ одсн цегдгинь үзәд, эгч Да- ша келв:

— Надя, мини бүшмүд бәәнә...

— Баав, та ус халултн, — гиҗ экдән келәд Надя, «эн хораһас һартн» гисн бәәдлтәһәр, эцк талан хәлэв.

Дархн Тимофей хойр көл деерән мәәмлзҗәһәд* тал- дан хораһур һарч одв.

Надя Киштән цегдгиг тәәлҗ авад, маняшкйн товч сулдһхла, күүкнә өрчиг таг-яг кеһәд мегдәлһҗ орксн камзал өмскәтә бәәҗ. Надя адһн-шидгн тер камзалын боодһас тәәлхлә, Киштәд агчмин зуур серл орад, кам- залан шуурч атхад, шүрүнәр келв:

— Чи энүг бичә көндә!

— Киштә миңь, яһҗ бәәснчн энви. Оошгдан садв гем авхла яһначи?..

Байр гидг юмн келҗ ирдго бәәҗ.

Ьадм ик генәртә кевәр Киштәг хәәв, аш сүүлднь, иц- . лнь чиләд, хәрү ирв. Му җолминнь үүдит секәд орлһн- ла, көвүнә эк Цаһан эмгн келв:

— Чамаг одак көк нүдтә нойхн хәәҗ ирлә.

Бадм, хальмгин авъяс эвдш уган кергт, җолмурн орад, һулмтын көвәд өвдгләд,. көлән дарҗ сууһад, экиннь өгсн ааһта цә амсв. Адһн-шидһн гертәсн һарад, Тархан мөриг күргҗ өгн, дархн Тимофейин тал гүүхәрн

гишң ирв.

Нульмсн мелмлзҗәсн Киштән төгрг хар нүдң, Бад-

миг үзәд, һал асад, цәс гиһәд одв. Гер дотр бәәсн өлг-

эд ормасн көндрәд, харачас өлгсн хурсн кевтә, иигән- тиигән ңәәхлчкәд, генткн, доочка мет, дуһрад-эргәд бә- әв. Кңштә, һалвла харһсн оңһц деер йовх күүнлә әдл, •теңшәһән гееһәд, бичкн күүкд кевтә, хойр һаран сарвл-

зад, нүдән аңяд унн алдв. Бадм цаглань күүкиг теврә авб.

Ах Тимофей,. эгч Даша, үр күүкн Надя эдн эн хой- риг үлдәчкәд, хот кедг хора талан һарцхав.

37

*

I

— Би чамаһан ода кенд чигн өгшгов, — келнә.

— Мини эцкин зангиг меднәлмч. Мини чигн чиләд уга, — гиҗ күүкн экрнә.

— йоснд күрәд болвчн зөвән авхув.

— Йосн байн күүнә һарт бәәнә. Шомпан байн.

гиҗ көвүн

зовлң ода

эцк нертә

— Терчн үнн.

— Яһсн сән болх? _ч

— Ханьцад авчкхмн. Эндрин бийднь,— гиҗ Бадм ки давхцҗ келнә. ’ »

— Уга. Ю келҗәснчн энви. Би түрүләд Шомпала яс хаһцх зөвтәв, — болҗ Киштә зөв-учран цәәлһнә.

— Яс хаһцх гисн?

— Би түүнә гергнь эс болсн болвчн, Шомдаһас йо- сар салх учртав.

Зүркнь негдсн эн хойр баһчудын хоорнд Ик-Цоохр нутгт, Гилгр гидг хотнд бәәсн “Көклдән Шомпа шаанцг болҗ медгднә.

— Чи түүңә нер бичә кел, —■ гиҗ көвүн, арһ ядж, эрнә.

— Намаг амрад келҗәнә болһнчи.

Бадм күүкнә толһаг өрчәсн суһлад, хойр һарарн ха- вчҗ бәрн, ширтәд хәләнә.

Киштән хо цаһаи чирә эцәд,, шанань хавчгдад, зеег- тә төгрг хойр нүднь оңһаһад үлдҗ. һунна сар мет күМ' сгнь улм харлсн болҗ медгднә. Бадм күүкнә чирәг, нас* наннь туршд тодлҗ авхар бәәх мет, генәртәһәр ширтнә. Киштә саналдҗ келнә:

— Намаг ода эднчц дәкәд хәрү күчәр седх.

— Эиүнәс зулхмн болвза?

— Альдаран?

— Салпур, мини көдлҗ йовсн һазр тал.

өгч тәвхәр

I

I

— Ик үүл түүнд бәәнә, — болҗ Бадм шуукрна.

— Өссн-боссн һазрасн чамд салад керг уга. Ах-дүү- һин үлс дунд бәәхлә, көгшн эмгнә бийнь тусан хальда- дмн, — гиҗ Киштә цецн үг келнә. — Тимофей ахла зөв-

шәлх кергтә.

Бадм гернн эзиг дуудв.

—’ Киштә ода деерән манад бәәтхә, — болҗ дархн

Тимофей шиидв. — Цааранднь хәләҗәһәд медхмн. Ба-

дм, герән шулуһар бәрҗ дуус.

— Намаг зарһла харһүлхн угайи?—гиҗ күүкн әәмҗ

сурв.

— Байн улсас ю болвчн күләх кергтә, — гиҗ келәд, дархн нигт сахлан илв. — Эн йовдлыг Манҗд зәңглх кергтә. ; ^:

— Манҗ хама бәәнә? — болҗ Бадм сурв.

-- ӘәДрхнд.

Модна Захд җиркләд зәңг һарв. Ноха, дүлә күн мет, тагчг ^бәәнә. Нег дәкҗ Налха, тесҗ эс чадад, залудан

келв:

— Мана Хүвтә ирҗ гинә, герәдән дуудҗ авхмн боЛ- вза?

— Мини чикнд тер андн элмрин нериг бичә соңсх!—

болҗ Ноха уурлв.

Геримм эрк алхдг болвза!

— һарһсн үрнәсн бас цөкрдв-и. Мана элк җөөлдүлҗ бәәсн һанцхн үрнлм тер, — гиҗ Налха саглҗ уульңнв.

— Би тиим андн үр һарһсн уга биләв. Мини медәд, зөвчләд өгсн күүнәс зүлх, терчн юн хатн билә? Би түүг нүдндән үзгдҗ гихлә, нәәмәр гүрсн маляһар таалсв.— Ноха, нурһан кирсләд үүрчксн, батхин шар нульмсиг

амнасН’ цалд-цалд гилгҗ гер дотр энд-тендән, темән кевтә, цацад, нааран-цааран шурглад гүүһәд бәәнә.

Нарн суүхин өм_н Ноха һалзурн алдв. Батутын кү- •рә орсн Көклдә өөрән гель{ үрядник хойр дахулсп, теднә һаза ирҗ буүң, Ноха эн саамд, тедниг ирҗ бууҗахиг герин тотхар үзәд бәәсн бийнь, худ- өвгнәннь өмнәс тосҗ һарсн уга.

Көклдә‘удң иштә ташмгарн Нохан герин үүдиг түл- кв, болв деерк тотхнь теегтә бәәсн үүдн. секгдсн уга. Тииклә худ өвгн дегд уурлхларн, һоста көләрн үүдиг девсв.

— Мини герин үүдйг хамхлх юн дәәсн ирвчи! — бо-

&

эр, -уурлҗ су<

— Кен ирҗ йовхиг медҗәхшвчи} — болҗ Көклдо

сүрәлкв.

— Худ өвгн, таннг гиҗ медсн угав,. — болад, дуу- һан соляд, ирҗ йовх улсиг уралан һархинь эрҗ, Ноха һульдрв. Тедукнд бәәсн көөтә ишкә,гер тал хәәкрв:- Налха, гпичнрт хот кех билә.

— Бурхн-шаҗна элчин өмн үүдн секәтә бәәх зөвтә, — болҗ гелң хамр доран һуңньҗ келв.

— Геңгән зергәс, мини буругтәвҗ хәәрлтн, — болҗ Ноха буруһан эрв.

— Гер дотртн буйн-кишг делгрх болтха, —гиҗ һуң- няд гелң, лавшгиннь өврәс мирд һарһад, Нохан толһад әдс өгв.

— Тиигтхә, о хәәрхн, олн бурхд евәл өршәтхә,— гиҗ герин эзн, хойр һаран намчлҗ зальврв.

Ирсн гиичнр барун бий эзләд суув. Цәәһин сүүрт, ундан хәрүлсн Көклдә келҗәнә:

— Не, Ноха, чи ода намаг х-уд өвгн гиҗ келдгән март. Би чини худ бишв. Цүүгән, шууган угаһар мини өгсн малмудыг хәрү өг. Өлг-эднь һәәд одггкерго. Нанд мал-аһрусн үнтә. Хәрнь, тер.

— Хәәмнь, Көклдә, негдвәр болхла, би таниг мини күүкнд үг орултн гиҗ дуудсн уга биләв. Хойрдхла, нанд күүкнәнм орчд түдү мал өгтн гиҗ эрсн угав.— гиҗ Но- хаг зөв-учран күргҗәтл, терүнә үгиг цааранднь келүлл уга, Көклдә барун нүдән. дарад, хар күрңтҗ уурлв:

— Арвн үкр өгәд, тавн мөр унулхла* терүг әәлһәд, хөрн үкр, арвн мөр сурсн кен билә?.. Чи биш билчи?.. Чини үксн сүмсн бәәсн болвза?!,.

Көклдә ууртан бүтхләрн, хаҗудан бәәсн удн ишта ташмган татҗ авад, өмнәнхүруләдорксн,һулмтын үмсн бутрәд, гер дотр тоорм болад одв. Худ өвгңг дахҗ ирсН хойр баахн залусин негнь, дун-шун угаһар, Көклдән һа* рас ташмгинь татҗ авад, зәмлҗ Суусн һуй доран ТӘВӘД оркв.

— Әмд кү авчах залу арвн мөр, хөрн үкр харМлх биЛ’ чи?.. Би түугичн арвн долан җилин туршарт асрад, өс- кәд Һарлав. Түүг чи, Көклдә, бичә Март, — болҗ Ноха худ өвгнәннь чи-биид орлдв.

—Кемр зөвтән багтад, сәндурар мал-аһрусим хәоү 40

— Тенд, тенд ирсн бәәнә. Чи, кишго домбр, мини мал-гер эвдхәр бмчә сед! Чи терүгән оч ав! Би чамд нег чигн ямана ишк өгш угав. Чи намаг Әәдрхнә Ик Цаһа- на буһшар бичә әәлһ!.. Тер элмрән авч хәр!..

Ода күртл тагчг суусн гелң хоолаң ясад, ааһта цәә-: һәр ундан хәрүлчкәд, тедниг хөрв:

— Эвдрлдснә — эркнәс, эвин — адг гидг биший. Эв- дрлдәд керг уга. Ноха, чи бийән татад, ууран дарад, тогтунар кел. Кен, тенд ирсмб?

— Кең, кен? Киштә, үүнә бер хәрү ирсн, орс дархна герт бәәдг чигн, — брлҗ Ноха нег кииһәр келәд оркв.

-— Әмд-менд ирснь үннйи? — болҗ Көклдә, дарчксн барун нүдән хәрү секәд,, һулмтын өөр, көлән чөклҗ су- усн Налхаһас бас нег батлҗ сурв.

— Үнн, — гичкәд эмгн бир тәвәд орклад уульв. Көклдә хаҗудан суусн әмтсд толһаһарн докъя

өгв.

Тедн цүврлдәд һарад одв.

Нохан ээм деерәс ик чолун унсн мет гиигрәд одв.

Зовлң гидг юмн, теңгрин боранла әдл, күүнә толһа деер генткн унҗ ирдг юмн бәәҗ.

КиШТән зовлң дархн Тимофейин үүдиг ирәд цокв. Гер дүүргәд орҗ ирсн урядник, гелң, хәрин улс үзчкәд, күүкнә зүркн мөсн болҗ одв. Тер, эрлг үзсн кевтә, бе- шин ард орад бултхар седв, болв күүкиг хадм эцкнь һараснь чирәд, герин тал Дунд һарһад авад ирв. Надя Бадмиг дуудхар гүүһәд һарад одв,.

— Тадн күүнд күч үзүлх зөв угат, — гиҗ дархн Тй- мофей күүкиг харсв.

41

— болҗ Көклдә герин эзл

I'

Та энд, хальмгуд дунд, ю кеҗәх кумбт? — гиҗ урядник Тимофейәс сурв.

— Гесән теҗәҗәнәв, — болҗ дархн хәрү өгв.

Эдниг энд күүндә бәәтл,, тенд Көклдән өгсн заквр соңсгдв:

— Күлтн, күлтн!!. Күләд авч хәрхмн.

Көклдән хаҗуд йовсн хойр баахн залу дегц уралан шурһад, Киштәг бәрҗ авхар шамдв, болв күүкн дор ор- мдан эргәд, бийинь бәрәд, күлхд нөкд болхар седсн хадминнь нудрмиг бәәсн чидләрн зууһад оркв.

— Я ях, яһла-халг!.. таслад авчква... Зогсҗа зуг, би чамас эн тоотычн бәрҗ авхвГ— болҗ Көклдә уульңнҗ аралдв.

-— Би алң чигн хәрү тана көвүнд одшгов! — гиҗ Киштә зөргтәһәр келәд. өрчән уралдн кеһәд, урядник тал дәврв. — Мә, тер пистулан һарһҗ авад, хаҗ ал! Иигҗ әмд бәәхәр, халһад үксн деер! Мә, ха, ал!

Урядник Тимофейәс сурлһа авдган уурад, герин эрс

тал цухрв.

Эн саамла һазаһас -Надя Бадм

хойр

адһсн-шидгсн

орҗ ирв. Көвүн шүрүндән гүүҗ одад, урядник күүкн ?

-хойр)ин хоорнд орад, шүдән хәврҗ хәәкрв:

— Бурхна элч,, әмтнә сә хәәһәч гелң, та юңгад эн күү- [ киг шигдәч байнас эс харсҗ авнат?!. Юуни төлә олн-әм- ; тн танд шүтәд, иткәд, мөргәд бәәнә?!. Эн саамд, түрү • харһсн цагла, мел эс болвчн, нег дәкҗ харчудыг харсх- ।

нтн!

Бадмин келсн үг болһн гелңгин толһаһар алхдад бәә- нә. Аш сүүлднь гелң тесҗ эс чадад, урядникд зәрлг бо- лв:

— Эн элмриг күлх кергтә.

Урядник, тиим заквр күләҗәсн кевтә, уралан һәрә- дәд, көвүг ардаснь теврҗ авхар седв. Болв чаңһ-чиирг Бадм бийән өгсн уга, тер уряднмкин һариг мошкад, ху- һлхднь күргв. Эң саамла .Көклдән элч хойр залу көвүг теврәд авб, урядник Бадмин хойр һаринь нурһнднь нуһ* лад, төмр чөдр зүүһәд оркв. Киштә ууляд, көвүнә күзү теврәд киисв.

— Тьфу! — гиҗ нульмад Көклдә, берән .үзш угап

42

Хальмг улст соңсгдад уга зәңг теегәр, намрин будн мет нигтрәд, зәрмдән цөөлрәд, һазр-һазрарн хурлзад, едр-сөөһин кемҗә медл үга, хол-өөрхниг йилһл уга тарв.

Нохан күүкн Киштә Ик-Цоохрин байн Көклдән Шом- пад одчкад хәрҗ гинә. Ардаснь хадм эцкнь некҗ ирхлә, тер андн күүкн өвгнә һариг зууһад, түүнднь хорха гем бууҗ гинә,. Көклдә байн һаран Әәдрхнә эмчд одҗ кер- чүлҗ гинә. Тер андн күүкн йосн залуһасн хәрҗ ирәд_г һазаһан хуцх ноха чигн уга, гертән мәәлх мис чигн уга, Геслә Бадмла ханьцад, унтад, кевтәд бәәһәд бәәҗ гинә, Эк, эцкнь һарһсн үрән дурнднь тәвхлә — тер болҗана: теегт әрә багтм малта байн күүнә көвүнәс зулҗ һархла- рн, тер күүкн кенд кергтә үрн фолхув.

— Сән болҗ!

— Тадн соңсвта?

— Ю?

— Киштәг хурла зарһла харһулҗ бәәдг чигн.

— Ю-у, әәҗәнәв, хурла зарһ гидгнь, тегәд, юн юмби? — Медҗәхшв.

— Бән бәәҗ медгдх.

Тимофейинд әмтн хурдган уурв. Бадм Киштә хойриг бәрснә хөөн, урядник дархна тал дару-дарунь ирдг бо- лв. Тимофейиг «иткл уга» улсин тоод авб. Әмтн дунд кеҗәсн цәәлһврин көдлмшән дархн цаг зуур зогсах зөв- тә болв. Эн йовдлын тускар Тимофей Манҗд зәңглв. «Питерт «ик үүмән белдгдҗәнә. Әмтн дунд кеҗәх көдлм- шиг нег өдр чигн зогсахмн биш. Нарта-делкә деер болн Әрәсәд болҗах үүлдвриг цугтинь харчуд, угатьнр м$да зөвтә» гисн заавр Манҗас ирв.

43

күн болһнла тал-талднь цәәлһвр кеснд орхнь

олн-әмт

цуглулҗ авчкад, теднлә күүндсн олзта. Әмт цуглулхнн кергт, Тимофей, шин хотнд ирхләрн, түрүләд «Җаңһр» келдг, тууль меддг улс хәәнә. Хотн болһнд хойр, һурвн җаңһрч, туульч бәәнә.

— Би хальмг туульс, «Җаңһр» соңсхдан ик дуртав, — гиҗ орс'дархн хальмгар келнә.

Талын келн күн- хальмгин урн үгин зөөрәр соньмсҗ бәәхлә, хотна захан хальмг болһныг тер йовдл икәр омг- шана. Өдртнь тергән, хәмүдән, хазар-җолаһан ясулҗ авчкад, асхнднь негнәннь герт хурад, орс дархнд «Җаң- һр» дуулҗ чигн, келҗ чигн өгцхәнә.

— Алдр богд Җаңһрин арвн хойр баатрмуд күчтэ чидлтә, үнн седклтә,. чик ухата улс бәәҗ, — гиҗ дархн Тимофей өврмҗ кенә. Тер үг соңсчкад, орсин хаҗуд су- усн хальмг залус нег^негән тохаһарн чичддчкәд, дора- һар өргән заңһад, докъя өгнә. Залусин негнь сурна:

— Тана орс улст тиим баатрмуд угайи?

— Юңгад уга болх билә. Келн-әмтн бөлһнд эврә баатрмуд бәәдмн, —*• гиҗ Тймофей мектә хәләцәр эргн- дк улсан харвчкад, цаарандңь цәәлһҗ келнә: — Мана орс улст Илья Муромец, Алеша Попович, Добрынь Ни- китыч гиҗ бәәнә. Тедн бас, тана Арг Улаң Хоңһр, КүнД һарта Савр, Догщн Хар Санл болн наадк боатрмудла әдл эгл улоин сә хәәҗ, үннә төлә ноолдна...

Дархна келвриг әмтн ик оньгтаһар соңсна. Медәтэ улсин ард суусн бяахн көвүн түүнә өмнәс эврә уҗаһан медүлв:

— Теднтн туульд келгднә. Манд Җаңһрин баатрму- дын кезәнә һарһсн тер йовдлмуд ода кенд кергтәв? Түү- нәс юн тус бәәдв..,

Өвгд, залус терүг энд-тендәснь шоодад, келҗәсн үг- инь таслв.

— Күүнд күцц келлһ өгхнчн.

— Түруләд соңсх кергтә,

44

өвгн һаран намчла,

мөргәд авб. — Нүл, килнц болх

Тиим сана зүүһәд керг уга.

— Әзн номин хааг хольвлҗ гихлә, бңдн эзн уга,. мах- лата малмуд болад, эн орчлң деегәр үзг-үзгтән тарад, зүүләд оддг бишв, — гиҗ келәд, талдан нег өвгн бас зальврв.

—? Олн-әмтн һартан йосан авад, хан угаһар бәәҗ чад- хмн. «Ор толһалсн хаанас — олн күчтә» гидг тана халь- мгин әвртә нег улгур бәәнә. Тер йир чик үлгүр мөн. Олн-әмтн аштнь һартан йосан авх...

— Уга, уга... Хан уга, толһа угала әдл юмн, бидн бәәҗ чадшговдй, — гиҗ туульчин хаҗудк өвгн, юмнас әәсн бичкн куүкд мет, һаран өмнән саҗад келв.

— Рлн-әмтнә кишгәр Ленин гидг баатр һарч ирсн

45

Тииклэ Көклдэ,

Киштән зуусн нудрм тулм болҗ хавдад, үрңкә кума- дур кевтә, хар күрңтәд, зоваһад ирв. Тииклә Квклдэ, зарһцҗ йовсн үүлән хайчкад, әмнәннь арһ хәәһәд Әэд- рх орв. Балһснд һаран эмнүләд эдгснә хөөн Гилгрин байн бер чигн уга, Нохад өгсн мал-аһрусан чигн авч чадл уга — хоосн хәрҗ одв. Дарунь Киштәг зарһла

харһулн гнхлә, ик белдвр кех кергтә болҗ һарв, тегЭД Көклдә зарһиг хооран саачкв.

Бадмд бийднь Батут тал оддг эв уга болад, тер Тар- хаг тиигән йовулв. Хойр дәкҗ одхларн, Тарха Киштә- һәс бңчгүд авч ирв.

Күүкн Бадмд бичҗ: «Чи, Бадм, санаһан бичә зов. Хурла заминд бәәнәв. Экнь ик сәәхн седклтә күн, нанд эгч болад, халун-киитндм орлцад бәәнә. Хавртан һарад, одак андн Көклдэ байн цекр нүдтә көвүһәң дахулҗ

«Хол гиҗ бичә сай >— Хойр мөрң күргх, Хоома гиҗ бичә сан - Хойр зүркн ханьцх»_;

Киштән тер бичгиг Бадм шүтәнәннь җодвд дүрчкәд, вдр болһн һарһҗ авад умшна, өрчдән шахна. Надядкө- вүн дегд икәр ханна: бичдг, умшдг дасхад, харңһу чееҗд һал шатаһад, сохр нүднд герл орулад оркснла әдл юм

кев.

Манҗ ахин келсн зөвтә мөн. Орс хальмг хоорнд йил- һл уга. Ик заг — байн угатя хойрин хоорнд бәәнә. Бая- чуд классин хортн гинә.. Тер үнн бәәснь Бадмд ода, өр яһҗ цәәнә, тер мет чилгрлҗ медгдҗәнә.

Үвл давад, хавр ирв. Толһан кецд кевтсн цасн хәә- дәд, нәрхн цувгт хүврҗ, һолмуд, нуурмуд тал шорҗң- нҗ гүүв. Нилх ноһан ичсн бәәдлтәһәр, һазриң көрс цум- лад шаһаҗ хәләнә. Намраһа 1ичәндән орсн хорха-хотн әмдрәд, гүвр-гүвр гиҗ һазр элкдҗ мөлклдв. Хаврин зәң- гс харадас ирәд, көк ноһан деегәр делҗ халяд, өсрсн царцахас, ниссн иләсд хавлҗ наадв. Шарһ нарн җилмһр төгрг чирәһәрн маасхлзҗ -инәһәд, Хальмг тег деер то- ляһан асхҗ, мандлад бәәв.

Әмтәкиитә тоот ниргәд, шууг.ад, тег байрар дүүрч буслв. Үвлвс әмд-менд Һарсндан әмтн бахтад, Хальмгии Цаһан саран шидрхн угтв. Угатя болвчн, күн болһна һулмтас көңшунә үнр һарв. Эмгд, гергд, берәд бәәсн неҗәд, хошад зах хувцан һарһад, көөтә хар гер, җолм дотран деес татад,, терүн деер алс хаяд өлгҗ бахтцхав.

— Не, цаһалчкий, — гйҗ келәд баһчуд хоорндан үм- слднә.

Хальмг улс җилд нег дәкҗ негхн өдр үмслднә. Тер ' өдр ода ,ирв. Баһчудын мөриь гүүҗ бәәнә,.

— Менд, ут наста бол!

— Альков, халхаи өглч, шовшад авсв?!

47

хот...

Үлмҗин герәс хойр залу ноолдад һарч ирв. Ардк за« лунь һартан утх бәрчксн, терүгән аһарт хүрүләд, хәәк- рҗ йовна:

— Дорҗин Боран барун бө... Конта, чамаг, би нислч- кдг залув. Чи нанла, Аппула, бичә тесхәр сед!

Тарха Бадм хойр Аппуһин һартк утхиг булаҗ авхла, тер көвүдин бәрәнәс алдрад, көөҗ йовсн согту залуһан күцәд, күдр нудрмарн нүдәд орҗ одв. Удсн уга, Аппу- һин күзүнд захаснь оңдан юмн үлдсн уга, киилгиннь тасрхас, шовуна өрвлһ кевтә, энд-тенд цаһаҗ бүтрв. Контан хамрас цусн шольгҗ һооҗв.

Цаһан бор мөрнд хозлг терг зүүсн, деернь арвад шаху баһчуд суучксн, улан хоолан тасртл хәәкрәд дуу- лҗ йовцхана:

—Долан гйнә доскта хооһш гинә оңһцнь Дольгаһиңь керчҗ һатлдг билә.

Дольгн гинә заңта !Кеемә гинә күүкнь

Долахн хонгин...

Бадм Тарха хойр һәрәдәд, теднә тергнд сууҗ авцхав.

Җирһл гидг эмгн Элдәнд орҗ ирчкәд, тавлата бәә- сн зулын өмн цаһан мөңг тәвәд, һазрт сөгдәд, өмнән ор- ксн төгрг килң махладан толһаһан, маңнаһан күргәд, - һурв мөргәд авб. Түрүләд Элдән эмгнлә цаһалв, дарунь герин эзнлә, уралан суңһсн барун һаринь хойр һарарн хавчҗ бәрәд, бас гекәд мөргәд оркв.

Элдән эмгн шаазңд цә кеһәд, дотрнь хррха боорцг 48

орв.

Сәәни Экнд һурвхн гер бәәнә. Негнь — дархн Тимо- фейин, наадкнь — шидр бәрәд дууссн Бадмин гер, һур- вдгч гертнь күн уга, тернь Тимофейин дархна гер.

Хальмгин баһчуд үзәд, дархн байрлад одв. Теднәхн бас, Хальмгин Цаһа угтад җомба чанҗ, боорцг, целвг кеҗ< Баһчуд теднәһәс болн Бадминәс цә ууҗ авчкад, сарин сарул гегәнд* Чиичнә нуурин көвәд «цаһан мод»

наадв.

Баһчуд хойр әңгрчкәд, цаһан' үкрин хагзлсн ноосар кесн мәчмг ики холагшан шивнә. Гүүлдҗ одад, цуһар

тер мәчиг булалдна. Түрүн олҗ авсн күүнәс мәчиг ал- дулҗ авхар седәд, цуһар дарцад унҗ одцхана. Болв мек, шамдһа, шулуни арһар нег әңгин улс нег-негндән мәчиг

бәрүлҗ өгәд йовҗ, зурата бә күртл авч ирнә. Мәчиг бә- әд к\^гргсн,әцг — шүүсн болҗ һарпа.

Наадн дәкнәс эклнә. Дәкәд дарцлдан, булалдан, дә-

кәд баһчудын инәлдән, шууган...

Хальмг улсин йосар болхла, баһчуд нег-негән тевр- хш, чееҗәснь бәрхш, иньглсн бийнь шахлдхш. Болв келн-әмтни ухата улс эн наадыг ухалҗ һарһҗ. Эн наа- дн деер, зәрм баһчуд мәч булалдхас икнкнь нег-негнлә- һән теврлднә, күүкдин чееҗәс бәрцхәнә, шахлдна. Надя

бас эдн дотр йовна.

Үвләс менд-амулң һарсн Хальмг тег ниргәд, көл-көд- ләд бэәнә. «һахад чигн иег өдр бәәдмн» гиҗ келдг, тер

мет, уга-яду улс, харчуд,. мухлас, ялчнр эн өдр чееҗән уудулҗ, зовлң-зөвүрән мартҗ җирһҗ бәәнә. Болв җир- һл бәәсн һазрас зовлң хөөһдмн биш.

БадмД, хавр дахад, хар җивртә зәңг ирв.

Яаврин көллә цуг әмтә-тоот әмдрдг. Садв гемин хор- хан бийнь күч авна. Тер мет Көклдә бас толһаһан өн- дәлһв.

Күрән бәрәнд бәәсн Киштәг хурлын зарһла харһул* хиг некҗ Гилгрин байн Батут тал ирв. Дзд беринньом- гиг шантлхин кергт, Көклдә мал чигн, мөңг чигн әрвлҗ бәәхмн уга. Батутын күрәд дееҗ өргсн мадыннь тоогнег * Балакаев АО

и >

Хар җивртә хар зәңг, х.ар керә кевтә, харңһу сөөһәр нисҗ ирәд, баһчудла «цаһан мод» наадҗ бәәсн Бадмин чикнд доңһдад одв.

Көвүн адһң-шидгн ах Тимофей тал ирв.

Бадмин авч

ирсн зәңгиг тохнята кевәр соңсчкад, дархн иигҗ сүв*

селвг өгв:

— Чи, Бадм, бичә чееҗәр зүтк. Энчн, нег зүүдән, сән. Киштән кергнь 'негндән йилһрх,. Би кесг медәтә ул- сла күүндүв. Урднь хәрҗ ирсн тиим күүк зарһла хар- һулсн йовдл үзгдәд уга гинә. Юңгад гихлә, хальмг күү- кд, кедү күчр, күнд,, цаадк күундән дурго болвчн, те- сәд дааһа бәәдг бәәҗ'. Тер йосиг түрүн болҗ Киштә эв- дҗ. Тегәд чигн туүг хурла бәрәнд бәрҗәснь тер. Тедн- чн, гелңгүдчн, яахан эс медҗ чадҗасмн. Ода нааһаснь Көклдә байн шахад ирхлә, ичәнәсн әмдрсн хорхас кев- тә, көндрҗ бәәцхәнә. Байн күн, эврәннь сансн санаһан күцәхин кергт, мөңгәр гүвдәд, малар. бүүринь ясад, зө- вән авхар седх,. Көклдә алдгго Батутын хурлд ик өглһ өгсн болх. Тииклә цаадкснь бәәсн эв-арһан олзлад, тер байна сурсн, эрсн тоотынь күцәх. Тер учрар, Бадм, хур- лын халхас ямр чигн догшн, андн шиидвр күләҗ болх- мн. Болв хаҗуһаснь орлцхмн биш. Кемр чи хаҗуһаснь орлцхла, Һал деер тос кеснлә әдл юм һарһхч. Медҗән- чи? Күләхмн,. Кемр Киштәд дегд му болад бәәҗ гихлә,

манд дөңнх улс бәәнә. Бидн күүкиг, эврән меднәч, до- раһар булаҗ авад, талдан һазрур, мана үүрмүд тад йо- вулхвдн. Энчн, Бадм, ик гидг үүлдвр болн гиҗәнә. Ха-

ана йосиг хольвлҗ гихлә, Киштә тадн хойрин өмн өргн хаалһ секгдх...

Тимофей ахин келсн үгәс көвүнә зүркн невчк тогтнв, болв Бадм дархнас зөвшәл сурв:

— Тархаг Киштә тал бас нег йовулхла яах? 50

Урднь *һарад, дарунь унтрҗ одсн зәңг, дәкәд җирк- ләд, щинәс күч авад, хотн, селәһәр тарв.

— Киштәг үүид авч ирҗ зарһинь кехмн гинә, соңсв- чи? — болҗ гергд хоорндан төд кев;

— Ниднин нег тиим зәңг һарчкад хуурч одла. Дими юмн биз, — гиҗ зәрмснь маһдлна.

Зәңг дими биш бәәҗ. Сәәни Экн Модна Зах хойрин хоорнд бәәсн Урлдана Бор гидг хавтхрт харһа модар ик өргн тагт кев. Удл уга Батутың күрәһәс хурла багш, кесг гелңгүд, дала болсн геслмүд, манҗнр ирцхәв. Ка- бардин тохмта, һурвн килң хар аҗрһс татсн Көклдә байн, хаҗудан көвүн, эмгн, элгн-садан суулһсн, ардан отг-әәмгиннь ах-дүүһә әмтән дахулсн, нүүһәд-нүгшәд ирв. һахатын, Харухса күрә хамгас элч гелңгүд ирц- хәв.. Нам Чөөрән хурлас нег багш баралхв.

Баһуда Баруна тавн хотн эн өдрмүдт улан, шар лав- шгудар кеерәд, холас хәләсн күүнд, тер хотнд һал падр- җах болҗ медгднә. Медәтә улсин наснд иим зарһ болсн

йовдл уга билә.

Модна Захин хатуч Нохан күүкнә һарһсн андн йов- длыг Батутын курән зарһ хаһлхар бәәдг чигй гисн зәңг соңссн әмтс, көлгтәнь көлгәрн, көлгн угань йовһар, Ба-

рун тал темцв. Байн күүнә хүрмд нам иим олн-әмтн ир- дго бәәсмн.

'Тарха Киштәлә Батутд бәәтлнь харһв. Бадм, Надя, Тимофей эднә даалһсн тоотыг цугтнь күргәд келчкәд,

көвүн аш сүүлднь бийнь бийәсн немҗ келв:

— Киштә минь, «батын ээҗ уульдго» гидг үлгүр би- чә март. Чини төлә зовҗах кедү күн бәәхиг оньдинд сан.

Эн ик зарһас диилвртә һарх кергтә.

Киштә үр көвүнәннь келсн тоотыг сәәнәр медв, ар һул һаринь атхв.

Удл уга, түүнә *хөөн күүкиг шишлң тергнд суулһад

оөрнь хурла бөкәр харушг тәвәд, Баһуда Барунур авч ирв. Кңштәг андлхин кергт, хальмг герин термс босхад,

унь, харач зүуһәд, эргүлҗ ишкә татл уга. деернь деевр, туурһ бүркл уга, иләр тулад, дотрнь, зерлг аң шитмлск кевтә, куүкиг орулад хааһад оркв. Үзг-бүрас ирсн сән, ^МУ, дунд һурвн тер куүкәр ик өврмҗ кеҗ, дарцҗ терм һатцас хәләцхәв,

1

пә.

— Көклдән сольр нүдтә көвуг би залуһан гиҗ тоолҗ бәәхшв! — болҗ, әмтн цуһар соңстха гиһәд, Киштә зө- рц цеңнсн дууһар чаңһар келнә.

— Эцкин һанц, өөкн дотрк бөөр мет, өндгн дотрк уург мет, алтн болсн Көклдән Шомпаг чи, кукн, юңгад эс залуһан гиҗ тоолҗ бәәхмч? — гиҗ багш, будңһрсн нүдәрн күүкиг унтулхар бәәх мет, нүдән цәәлһҗ сурв.

— Нохад көөгдсн аратын бәәдлтә, норсн такан һууҗ- мл мет Шомпаг би күүнд тоолҗ бәәхшв!

— Бичә ду һар! — гиҗ хәәкрэд,, сүусн ормдан тесҗ эс чадад, Көклдә байн босад ирв. Шомпа үксн әмд хойрин заагар, әрә кииһән авч сууна, урдкасн үлүһәр бөгчинә.

-— Намаг ду һарһулш угаһар седҗ бәәхлә, багшин зергәс нанд сурвр бичә өгтхә,^—гиҗ келәд, Киштә чее- җән уралан кеһәд, хадм эцк талан киитн мөсн нүдәр хә-

ләв.

Әмтн инәлдәд, шууглдад одцхав. Зәрмснь, урдкасн давуһар толһаһан гекәд мөрглдәд бәәцхәнэ.

— Үүл-үүср уга күүкн бәәсмби!

Андн юмн бәәдлтә

— Тегәд чигн, хальмгин йос эвдәд, залуһасн зулҗ йов-

налм тер. Сән болҗ, зарһла харһулснь..,.

— Би эцкнь болхинь, аминь арднь һарһх биләв.

Иим күүкиг әмдәр һазрт булх кергтә.

— Эк, эцктән буг, олн-әмтнд дәәсн,, юн үрн гихв түүг..* — Яһсн зөргтә күүкмби?!.

— Чик үг келҗәнә!..

— Байна шавхрт күртхәр, угатян дееҗ уусн деер...

— Ут нас эдлтхә, чик ухата күүкн бәәҗ.

Хатуч Нохаг эс дураҗ.

— Үрн эк, эцкән дурана гидг худл бәәҗ.

— Налха чигн иим заңта күн биш...

—т Мана күн келҗ чадна!..

Хурла багщ дәкәд һаран өргәд, әмтиг дууһан ахрд-

хиг эрнә.

7- Эцкчң,зөв гиһәд өгсн шиидврин өмнәс, кукн минь, сөрлһ кедмн*биш. КҮҮ^КД ^КҮ^Н тевчңһү болх дутман, буйн- кишгнь ирдмн, — болҗ багш хойр һаран намчлв.

— Кемр мини эцк Көклдән цекр нүдтә Шомпаг икәр таассн болхла, бийнь түүнд одтха... ■

— Иим шивгчиг хамгин күнд засгла харҺул_ТИ| нег эмгн хәәкрв,.

— Амнднь һас шаах кергтә! — болҗ талдаң дөңнв.

негнь

Олн-әмтнә шууган, багшин өргсн очрд күч өгл V

угз

улм-улм нигтрәд, күч авад,, хәәкрлдәнд хүврв.

Киштә үлү үг келчксән медв, болв дегд нег мөслчк сн чееҗ хәрү хәрҗ бәәхмн уга. Күүкн негндән күр_ХӘп шимдв. ^р

Хурлын багш цааранднь Киштәһәс үг авч чадшгоһан медәд, зарһин шиидвр һарһхар, сөөвңгүдән дахулад, _ик иаһан ишкә гер тал орҗ одв. Күүкиг хойр һараснь хойр залү бәрчксн, көндәлһҗ бәәхмн уга.

Бурхни зәрлгәр болхла, залуһан меклсн күүкд күүг, олн-әмтни нүүрт нүцкләд, андлх зөвтә болҗана. Эн бер тиим йовдл эс һарһҗ, залуһан эс меклҗ. Күүкн кевәрн хәрү зулад күрч ирҗ. Ямаран засгла харһулхмб?. Энүг хурлын багш болн.терүнә сөөвңгүд ода хаһлх зөвтэ. Дәкәд болхла, эн бер залуһан һолад хәрҗ ирсн күн. Эн йовдл залуһа^ ме.кл£>нәс талдан йовдл болҗана. Зу- гар гелңгүд Көклдә байна өгсн өглһиг бас мартх зөв уга. Хәрнь тер.

Бурхн-шаҗна элчнр, эврәннь хар ухаһан күцәхин кергт, аврлт уга болдг бәәҗ.

Киштәг олн-әмтнд үзүлҗ бәәһәд үсинь хәәчләд, тол- һаһинь хоҗһрлад, харал тәвәд,. бурхн-шаҗни үлмәһәс хаһцулад оркв. Тернь баһ гиен кев.тә, әмтни нүүрт хув- цинь тәәләд, залу күүнә хувц өмскәд, дәкҗ хәрд Һарш угаһар хараһад, сүрә үзүлв.

Күүкнд теднә өмнәс сөрлһ кедг арһ чигн, чидл чигн уга. Хойр бүдүн залу чидл үзүләд, деерк бүшмүдинь тәәләд авб. Әмтн күзүһән суңһҗ, көлиннь үзүр деерзогс- цх ав,

Бүшмүдиг шувтлад оркхла. дарц_җ бәәсн әмтн дунд дәкәд хәәкрлдән эклв.

Хурла багш бийиннь шиидврәи 'шгкүлхин кергт олн тал эргәд, күүкиг зааҗ келв: - ^р ’

— Энтн мана үүл йос эвдәд

хяйчкен бәәЖ ‘ ^{КЭМЗала}Н ЧИГН ТӘӘЛӘД

Сән болҗ!

■ Дәкҗ залу гидг юм бңчә үзтхә»

Ар бийәс,. Батлуһин толһа талас, ик хорхан бәәдлтә, дөрвн төгәтә, күзүн чигн, толһа чигн уга нег хар юмн күрҗңнәд гүүһәд аашна. Әмтн Киштәг мартад, тер әәм- шгтә, дөрвн төгәтә юмн тал ширтәд орҗ одцхав.

- Хар хорха өөрдәд ирхлә, мал-адуси, олн-әмтн цуһар үзг-үзгтән тарад гүүлдв. Гелңгүд, геслмүд, манҗнр чи- гн багшан хайчкад, һарад зулцхав.

Бадм, Тарха, Надя эдн Киштә тал гүүлдҗ одад, күү- киг өндр тагт деерәс буулһҗ авцхав.

Ик хар машин харһа тагтын өөр ирҗ зогсв. Зулҗ йовсн улсин зәрмнь түрд гиһәд, өвәрц юмн тал хәрү гүүлдҗ ирв. Машин деер суусн улсас нег баахн залу бо- сад, махлаһан авчкад, ик байртаһар хәәкрҗ зәңглв:

— Манахс, олн-әмтн, ах-дүүнр, үүрмүд, соңсцхатн! Әрәсәд революц болҗ одв. һурвн зун җилин туршарг олн-әмт мухлалҗ бәәсн Романовин ширә хамх тусв. Хаана йосн хольврҗ одв.

— Ура! — гиҗ Надя хәәкрв.

Терүг дахад Бадм, Киштә, Тарха эдн бас хәәкрцхәв.

— Эзн цаһан хан ширәһәсн хольврҗ гинә, — болҗ әмтн икәр әәҗ, хоор-хоорндан шимлдв,

— Худл! — гиҗ, тер зәңгиг иткл уга, хурлын багш әәлдҗ келв.

— Тиим 'болтха!*—болҗ зальврад әмтн һазр-һазрурн тарцхав.

Бадм Киштә хойр тер асхни бийднь өрк-бүл босхв.

Хальмг тег серв.

Уутьхн гёрт, цевр аһарорулсн мет, серүцәд одв. Нут- гин толһачнр дунд үүмән һарв. Энд-тенд приставнр болн теднә гиҗгвчнр зүлсн зәңг соңсгдв. Харчуд ик байртаһар тер зәңг тосв.

— Хаана йосн хольврҗ.

55

зәәсңгиг дуудҗ.

Нарн сүүрлхин өмн өргнд зәәсң, хойр мөр татсн та- рантас тергтә, Модна Захин гермүдәр орҗ ирв„ Улан

тоос пүргүләд аашсн көлг үзчкәд, хотна нохас яншҗ хуцв. Әмтн,. ик бичкн уга, гертәсн гүүлдҗ һарв. Тергн деер күрдәҗ суусн Дорҗин Бора, хажудаң бәәсн ярш- гта балта, шикрәс атх-атхар авад, хойр бийдән цацад

оркна. Күүкд, көвүд, бёрәд, эмгд тарантасйн ардас да-

хҗ гүүлдәд, шивсн балта, шикриг чөлмәд орҗ одцхаж — Автн, идтн, Әәдрхнә белг! — гиҗ зәәсң хәәкрнә.

— Мини хәәрнд багттн!

— Нойна хәәрн нохаң зо деерк цасн мет юмн, — бо-

лҗ буурл үстә өвгн, тайган түшн бәәҗ, келнә.

Дорҗин Бора урднь чигн зүсн-зүүл ааль һарһдг би- лә, болв әмтнд белг хайҗ наадсн йовдл уга билә.

Эн күүнтн йосндаң ухаң .орад төлҗҗәх бәәдлтә,

гиҗ нег залу шүвтрлҗ келв.

— Үкснәннь цох түунд ухан орх билә. Әмтиг улм на- ад бәрнә гидг тер, — болҗ наадкнь Цәәлһҗ келҗәнә.

Әәдрхнд болсн хургас ирснә хө»өн Доржин Бора ууһн көвүһән зер-зевәр агсад_г нег мөр унулад, нег мөр көтлуләд, цаһана әәрмд мордулв.

Тархан эк гентңн гемтв. Көвүн гүүһәд Балдра гелнд одв. Гелң ирчкәд, Дорҗ-җодвинь илдкәд, ном умшв.

Тархан экин серл нег орад, нег һарад бәәнә. Ном умшҗах гелнгиг үзчкәд, көвүнә эк араһан зууһад, тагчг болҗ одв.

— Номин шүрүнд зөвүрнь тогтнад бәәв, — гйҗ гелң зәрлг болв.

Дорҗ-җодвиг угтсна хөөн гелң зул тавлв. Гемтә эм- гиг өндәл-һҗ босхад, зулд мөргүлхәр седв. Болв Түүрчәд кевтх көвүнә эк босҗ өгсн уга. Гелң шинәс зәрлг болв:

—: Тарха, кукн, чи бийчн мөргәд орк. Нег цусн-махн улст кен мөргснь йилһл уга.

Мөргүлин хеөн гелң келҗәнә;

Кеөркү, көөрку, Тарха, экдчн үлү үздг әмтн дала бб

— Та нама соңсҗанта?.. Геңгә келнә, танд харщ бол- җах һурвн юмн мана герт бәәнә гиҗ.

Эн үгәс Тархан экин анята бәәсн хойр нүдн төгргләд, икәр әәсн бәәдл һарна, эмгн әәмсҗ сурна:

— Тернь юн болхви?.,.

— Негнь — гидв-далв гисн юмн гинә.

— Ә-ән, терчн, алдг уга, мини алтн сиик болх...

— Тер бишв, тер. Хәрнь, оиик болҗ медгдлә, — ги-

һәд гелң амрад одв.

— Көлд өмсдг юмн гиснь, хәрд һархларн мини өмсҗ ирсн улан сафья һосн болх... Авдрин йоралд бәәнә... Тархан эк кинь давхцад, цааранднь үг келҗ чадхш.

Көвүн экиннь баһдан зүүҗәсн алтн сиик, хәрд морд- хларн эк, эцкәсн өмсҗ ирсн улан һосиг гелңд һарһҗ

өгәд, келв:

(’

4

— Баранд бәәнә гиснтн юнь медгдхш,.

— Не, түунд, кукн, бичә санаһйн зов. Олдсн цагтнь хурлд бәрәд оркхч, — гиҗ өргмҗтәһәр келәд, алтн сй* йк улан һос хойр алДулҗ авсндан байрлад, гелң үүДн тал адһна.

— Ямаран хот баавд өгхмб? — гиҗ, һарч йовсн гелң- гәс Тарха сурна.

Ус, үс өг» БуСлһсн уснас оңгдан юм амнднь бичә

зурҗ керлдв:

— Ода күртл күн тагчг бәәдв. Экән эврән алҗанач... Шулун болдгар хотынь ясад, шимтәһәснь өгх кергтә...

Тарха ичхләрн. гелңд үзүлләв/ пиҗ Надяд келҗ бәә- хш. Экдән шөл өгн гихлә,’ һазань нам ямана ишк уга, негхн му мөртә. Бадм чигн хоосн. Арһан бархларн, Но- ха тал одад, зөв-учран күргәд келв.

— Гемтсн күн болһниг шөләр шахдг хөн нанд уга- гиҗ уурлад, Ноха көвүг гертәсн көөһәд һарһчкв.

Ода яһдм гиҗәһәд, Тарха Чиичнә нуурин өмн көвәд бәәсн Дорҗин Боран гермүд хәләһәд һарв. Дегд адһхла- рн, харңһуд бүдрн-түгчәд гүүһәд йовна.

Дорҗин Боран хотн — тавн хальмг гер. Өмн бийд дүңгәҗәсн хойр !ик цаһан герт зәәсң бийнь бәәнә, ар ха* җудк ишкә гер, цаһана цергт мордсн ик көвүнәннь гер. Теднә ар бийд, зввәр тедүкнд ялчнрин хойр бор гер бәәнә.

Тарха ялчнрин гермүдин хаҗуһар һарад, Боран ик көвүнә герин өөрәһәр күрәд ирхлә, нег күн шугшад уульснь соңсгдв. «Төөрсн бичкн күүкд болвза» гиҗ са- над, көвүн чикән өгәд чиңнв. Уульсн дун Дорҗин Боран ик көвүнә гер талас һарч бәәнә. Удсн уга, күүкд күүнэ нәрхн дун соңсгдв:

— Аав, аав, яһҗаснтн энви?!. Бийим бичә көндәтн...

Тарха алң болв.

~ Кукн, бер минь, бичә ду һар, бичә юмнас ә, бичэ ич. Аавчн кишгән өгхәр бәәнәв...

Көвун дегд ичн-эмәхләрн, хәру герән хәләһәд зулв.

Тарха арһ уга болад, өрүнднь дәкәд хәрү Доржйи Ьораниг орад һарв. 1 * •

59

— Чамаг шулун бөлдгар зәәсңгин зергәс дуудҗана, — лиҗ келәд, элч көвүг дахулад һарв.

Мөрнәннь ард сундлад, көвүнд сегән-серл өгл уга, Дорҗин Боран гермүд хәләһәд, довтлв.

Мөрн деерәс һәрәдҗ буусн Тарха тал зәәсң шудрҗ ирәд, үг-күр угаһар, хойр/халхарнь селн ташад авб.

— Яһад цоквт? — гиҗ көвүн әәмҗ сурв.

— Яһад цоксиг медҗәхшвчи, кишго хулхач домбр! Ас нааран, тер хулхалҗ авсн мөңгән, — болҗ Дорҗин Бора 'һалзурв.

— Юн мөңгн?

— Хәләһич эн кишго нохаг,. эс үзсн, эс медсн болҗа- хинь! Мә, чамд, мә, чамд, шулуһар серл орх, ухан орх! — гиҗ хәәкрәд зәәсң, көвүнд кииһән авх цол өгл уга,

хойр халхарнь дәкәд селн ташад бәәв. — Альков, ялч-

нр, эн кишго домбриг күләд, хувцинь шувтлҗ орктн. һурвн залу үкс шүүрәд, көвүг бәрҗ авад, хувцинь

тәәләд, һаринь арднь күләд, көлинь деесәр кирҗ-кирҗ, һазрт хайҗ оркв.. Дорҗин Бора герәдән адһҗ орад, ааһ- та хәәлсн хорһ авч ирәд, көвүг нурһарнь кевтүлчкәд, элкн деернь буслҗах хорһ дусан бәәҗ, аралдв:

I

59

киисв.

— Аав, аав минь, яһҗаснтн энви!?. Әмтә-киитә күүг иигҗ бас зовадви. Юн хаҗһр йовдл эн һарһад оркв?..

— Эн кишго домбр, өрүнә нанас хө сурҗ ирхләрн, мини түңгрцгтә мөңгим хулхалҗ авад йовҗ одҗ... 6н санам зовад үүнд хөөһән өгәд бәәнәв... Кишго нбха!

Дорҗин Бора көвүнә элкн деер дәкәд хорһ кехәр се- дәд һаран өргәд авхлань, бернь хадм эцкиннь һариг та-

тад, эвлҗ, эрҗ келв: -

— Аав, та эн көвүг өңгәр бичә засглтн.. Бәртн, мөңгтә түңгрцгтн эн бәәнә... Өцклдүр та манад ирхләрн унЫчк< сн бәәдлтәт..,.

-Дорҗин Бора дегд уурлхларн,, бериннь һартк түнгр-

цгиг шуүрч авад, әрә киитә көвүс көләрн девсәд цааран-

днь көлврулчкәд^ дун-шун уга герүрн орҗ одв. Ухан-сегәһән алдсн, һаза элснлә хутхлдад

Тархаг радм үүрмүдтәһән ирәд, эврәннь герүр, Экн тал авч хәрв. Экчн өңгрҗ одв пиҗ көвүнД гихлә, Тархад терүг меддг серл уга болв.

кевтсн Сәәнн зәңглн

Хаврин нарна толян, кучн тату болвчй, элйгәр асх- рад, ниднин намр хумхарсн өьсни түңгд күч өгәд, тер туңгәс һазрин көрсиг шу цокад, нилх ноһан шууТад, тег хучад һарч ирнә. Тер цагт теегин өңг сәәхрәд, әмтнэ иееҗ уудад, әмтә-киитә тоот цадтлан аһар кииләд, зо тиниһәд амрад одна. Төр мет, Февральск революдин дольган хол Хальмг теегт оратҗ ирсн болвчн, әмтн хав-

рин цевр аһар киилсн мет, чееҗнь серүцәд, альд худл, альд үнн бәәхиг медҗ авхар седәд, медрлтә, сурһульта улсин сүв-селвг хәәдг болв.

Җуурга хагин өмн кө,вәд, тергн хошмудын өор, зер*

60

— Эсер Керенск, — гиҗ негнь хәрү өгв.

— Уга... Ленин.

Залус цуһар дегц үг булалдад одцхав. Зүткән эклв. Зәрмнь келҗәнә:

— Ленин һазадын орнд йовна гиҗ соңслав.

— Уга, терчн хәрү күрч ирсн билә, — болҗ наадкнь

келнә.

Теднә шуугаг көидә дууһарн Дарҗ, баатр залу сурв: — Не, тегәд, тер Ленин гиснтн юн күмби?

— Түүг ода күртл меддго күн бас бәәдви, — болҗ

баакн көвүн күүрт брлцв.

— Меддго болхла яахмби?.. —■■• гиҗ келәд^ ик залу көвүнүр шүрүлкв. —■■ Чи, сән залу, меддг болхла, цәәл- һҗ өг.

— Ленин гисн — угатьнрин көтлврч, ~ гиҗ баахн көвүн ик омгтаһар келв.

— Терчн хальмг күнйи? ■^и—болҗ үснднь буурл орад

бәәсн медәтә залу сурв.

— Уга, орс.

>— Не, тегәд, орс күн мана хальмгин юн болһнат?

сә хәәнә

Эн саамла, Һал эргәд шахлдад суусн улсйг зааглад, баахн залу уралан зәәцәд суув.

— Бадм, менд! Чи, һазр дорас һарсн кевтә, хамаһас йрвчи? — болҗ залус, көвүд шин ирсн күүһәр өврмҗ

кев.

— Мендвт, ахнр! Цуһар зула тиньгр бәәцхәнт?—гиҗ сурчкад, Бадм буурл орад бәәсн үстә медәтә залуд келв: — Ах Бава, та эндурҗ бәәнәт. Харчуд угатьнр хоорнд орс, маңһд, хальмг гиҗ йилһвр уга юмн. Мана, угатя улсин, ик дәәсн — баячуд мөн. Нойн, зәәсң, лам, гелң улс — олн-әмтнә күзүн деер суух шигдәчнр болҗана. Тадн бийстн меднәт. Көдлмш кесн байн кү үзлт?.. Әрк

61

көдлмшт орҗ өгсн уга, хавр, намртнь Көк теңгс

тал

салгт одна, зун, үвлднь дархн Тимофейтә' хоюрн ортг- лад, дархна герт көдлнә.

Зәәсңгин маляг нурһндан үзсн күн ноолданд өршәң- һү уга болдг бәәҗ. Бадмд ода Дорҗин Бораһас ах хортн уга. һанцхн Бора биш, көвүнд цуг баячуд — хоо- лднь тееглгдсц ясн мет. ’ |

Арһсна цогин өөр эргәд суусн залус Бадмин келсиг таслл уга соңсҗана. Көвүц дәкәд буурл үстә медэтә залу тал эргв:

— Та, ах Бава, келчквт: орс күн мана хальмг улсин сә хәәш уга гиҗ. Тертн ик хаҗһр.. Владимир Ильич Ле* нин угатьнрин сә хәәҗ йовна. Тер хуучн йосиг хольв- лад, шин Хүүвин йос тогтах төр Әрәсән пролетармудын өмн тәвҗәнә. Тер учрар бидн, хальмгин харчуд, һанзан татад, альдас тәмк учрна гиҗ хәләҗ сууҗ чадшговидн. Бидн эврән эврәннь хөв-кишгин ТӨЛә ,ноолдх зөвтәвдн...

һанз татҗасн кесг залус сурулан амнасн авад, тәм- кин цогинь унтраһад, түңгрцгтән цуглад_у бүшмүдиннь

хавтхд дүрҗ авцхав.

— Бидн, Дорҗиң Боран хагт көдлҗәх мухла улс, кенә өмнәс ноолда кех биләвидн, — болҗ баатр залу I маһдлҗ келв.

— Негдвәр болхла, энтн Дорҗин Боран хаг биш, ма- на, олн-әмтнә хаг. Болв терүг зәәсң эзлҗәнә. Бора һаЗ’ , рин зөөриг эдлсн деерән, тадна, харчудын, күч-көлс | кимдәр олзлҗана. Дорҗин Бора эн Ик Жуургин хагас | йисн җилин эргцд кедү тонн давс һарһҗ авсиг медҗән-

1Ә? — болҗ Бадм сурв.

— Кедү? — гиҗ дегц кесг күн сурв.

— Далн тавн миңһи долан зун һучн эурһан тонн болҗ көвүн хәрү өгв.

— Нег тоннД хойр миңһц тавн зун чйңнүр.

— Эс гиҗ җирн хойр дундур пуд...

62

I

— Уңг-тохмднь түүнд амр-зая өгхмн биш!

— Тадн чик келҗәнәт: байн, нойн, зәәсң улст уңг-то-

хмднь амр-зая өгхмн биш.

Эн цагас авн теднә ишкҗ

йовсн һазр улмд хүврдгәр кехмн. Бидн, харчуд, теднәс өшәһән авх зөвтәвдн. Тер негдвәр. — Бадм амра-һан авчкад, цааранднь келв: — Хойрдвар болхла, мана хальмг теегин угатьнр ода тагчг сууҗахмн уга. Делгү бослһ кеҗәнә. Үлгүрнь, эн хавр Баһ-Дөрвдә нутга уга-

тя хальмгуд орсин харчудла негдәд Тундутов нойна ха- длһна болн мал хәрүлдг шимтә идгтә һазриг булаһад,

хоорндан хуваҗ авч. Шидр Хошуда нутгт бас тиим йов- дл һарч. Угатьнр кесг җилин туршарт байн-нойн Түмн- ләһән зарһцҗ-зарһцҗ, юмн эс болҗ өгхлә. бийснь бо- сад, һазринь булаһад авчкҗ...

— Сән болҗ!

— Зөргтә залус бәәҗ!

— Чикәр кеҗ! *— гисн хәәкрлдән энд-тендәс соңсгдв. — Бидн бас Дорҗин Боран һазриг булаҗ авхмн

болвза?

— гиҗ лигдһр нурһта баатр залу

серл орулв.

— Чик үг!

— Мана чидл күрхйи?

— Бораг харсх улс Әәдрхнд дала...

Бадм теднә келсиг хөрв:

— Манд Дорҗин Боран һазр булаҗ авад керг уга. Юнгад гихлә, тадн дунд һазаһан малта улс цөөкн,тоол- хла— һаринтн хурһдас давшго. Цагнь ирхлә, һазринь чигн булаҗ авхвдн. Ода түрүләд бидн буцлһ кехмн. Тадн, залус,. кесн көдлмшинтн шаң - икдүлхиг некх зөв- тәт. Маңһдурас авн буцлһ эклх кергтә...

Залусас нег чигн күн ду һарч бәәхмн уга. Тер учрар, ^гедн Бадмин келсң үглә зөвшәрҗ бәәх, аль эс зөвшәрҗ бәәхнь медгдхш. Тегәд көвүн сурв:

— Не, танд, ах Бава, шиңгәсн мөңгнтн идх хотан болн өмсх хувцан авхдтн күрнү?

63

Ноолдан уга — җирһл уга. Күсл уга — күн уга. Күс- линнь төлә ноолдхла — күн җивртә болдг. Җивртә кү- үнд Һалв салькн чигн, һаң халун чигн, һашун далачигн харш биш. Җивртә күн — җирһлин эзң.

Бадм ода җивртә. Киштә өдр ирвәс урдкасн сәәхрсн болҗ медгднә. Зарһ деер хәәчлҗ хайсн. үснь ода урһад, күзүнднь күрәд, ээминь цокад халһрна. Киштән төгрг нүднәс кезәд чигн унтрш уга дурна болн байрин, киш- гин болн итклин толян герлтнә. Тер толянас һанцхв Бадмд биш, көвүнә үүрмүдт чигн дулан үүдсн болж медгднә.

Тарха йосндан сән болад, гертәс һарад, тег орад, һазр эргәд йовдг болв. Зуг көвүн үг-күр уга маңсхр бо- лҗ одв.

Теруг гемшәҗ болшго. Хәләсн нег экән геесн көвүнд — седклднь юн амр бәәхв^

Бәг. Тиигәд бәг. Тагчг бәәсн күүнә бәәдл-җирһлнь йилһрдмн. Тер оньдин тболврта бәәнә, Зүркнь хатурх дутман, баячудын өмнәс ноолдхд бөк болх. Бәг. Батрг. Болд мет батрг,

Баһчуд ода Бадминд цуглрна. Бадмин бәрсн гер дархн Тимофейин герәс ик болҗ һарв. Бйдмин хаҗуд

дм экән эвлнә.

Цаһан эмгн ода бердән йир дурта. Әмтнә кел соң-

сад, түрүн эшндән саг бәәлә, зуг өдр ирвәс бериннь

заң-бәәр медәд, ухан-седкл илдкәд

ирхләрн, һарһсн

көвүнәсн дота сандг болв.. Юн чигн юмиг әмтнә келәр иткхмн биш чигн. Чикн —.худлч, нүдн — үнч. Тер чик.

Цаһан эмгн бериннь седкл тевчәд, көвуһән маншрин көрс эвдсинь гемшәҗ бәәхш, тәрә тәрх зөвшәл өгв. Дә- кәд болхла, урднь көвүһән орс күүнлә толһаһан холвҗ бәәнә гиһәд, экин седкләр харт бәрәд, харулхҗ бәәсн болхла, ода эмгнә тер тоолвр, саңгин идәнә утан мет, хәәлҗ одв. Орс хальмг гиснь йилһл уга юмн бәәҗ. Зуг седклән медлцх кергтә. «Көөркү, тер орс кедү дәкҗ көвүндм ач-тусан күргвә. Келәд керг уга».

Бадм дархн хойрин тәрсн тәрән әмтнд келн болв. Боднцгин иш өвдгцә б.олҗ урһад, деерән сәәхн көк,. ца- һан цецгә өгв. Боднцгин захар эргүләд нарн цецгтәрсн, тернь йосн нарна бәәдлтәһәр, холас төгрглҗ шавшна. Хаяр, кумадур, хавг тәрсн, тедн бас түүнглҗ оркв. Ну- урин көвәһәс ууҗмд, толһан кецд, элстә һазрт һазрар кесг яршг кеһәд тарвс, һу тәрсн бас көкрәд, өркә- мән җииһәд, һазр ярщган бүркәд оркв.

Теегт шин бәәдл-җирһл, хавр мет, делврәд ирҗ йовх

эн тоот шинрлтәс медгднә.

Хагт көдлдг көдлмшчнрин кесн буцлһн түрүләд Дорҗин Бора зәәсңгиг әәлһсн уга. «Әмтн көдлҗәхш, шиңгәврин мөңг икдүлтхә гиҗ неквр кеҗәнә» гиҗ зәңг 5 Балакаа» 65

< * к-ч ‘

лв:

— Тадн, залус, өңгәр үүмә, татҗ бәәнәт... Мини гем, мини гем... Би т.адна җалвиг эврән икдүлс гиҗәләв. Невчк оратад одҗв. Хәрү йовтн. Тана некврлә зөвшәр- җәнәв... Җалвйтн икдүлнәв.

Көдлмшчнрин элчнр һарч одхла, Дорҗин Бора при- казчикән әмнь һартл харав:

— Кишго домбр, эн тоот чамас көлтә болҗах үүл. һартан тер малмудыг сәәнәр бәрл уга, дурнднь тәвснә үүл. Би теднд үксн Дорҗ босҗ ирв чигн җалвинь ик- дүлш угав. Келәрн хаңһаһад һарһчкув. Чи, кишго дом- бр, тедниг кен хутхад бәәдгиг? йилһҗ медәд засгл. Кемр тер күүг'олҗ эс өгхләчнь, би чамаг бийичн буһшд суул- һхв! Медҗәнчи?..

Приказчик зәәсңгин өргәһәс бөгчиһәд һарв.

— Щил насн хойран Щидин үзүрт өлгий, Щилв бах хойран Һанцхн Щаңһртан өгий. Эзн деерән эргәд Эңгин олн-әмтнәннь Вайн намҗл нертә Элкән йүүләд өгий. Бух нигт гиҗ Хәрү хәләгсн бодң манд уга, Уул өндр гиҗ

ва

ндк үүрмүдән эргүлҗ хәләв.

Киштә залуһиннь һариг шүүрч бәрәд, ээминь цоксн нигт хар үсон хоорап әрчкәд, хойр төгрг хар нүднь һал

асҗ, келв:

~ Манахс, бидн бас, Җаңһрин баатрмудла әдл, ан-

дһар авхмн болвзавдн!

— Чик седвәр! — гиҗ теднәс Надя омгтаһар дөңнв.

— Би күүкдлә зөвтәв! — болҗ Тархан хаҗуд суу- сн баахн ковүн келв,-

— Зөвтә! . ■■

— Зөвтә!!!. ,

— Чик!.. Чйк!.. ... , -ч * ...;

Түрүләд инм андһар авхмн: Хальмгйн теегәс Сүү- лин байниг көөтл — ам.р-тавта' бәәхмн биш, — гиҗ, ода күртл, амндан ус балһсн кевтә, тагчг суусн Тарха келв? — һанцхн Хальмгин теёгәс биШ, бүкл Әрәсәһәе көөтл гнҗ немхмн, — болҗ Надя селвг өгв.

— Уга, манахс, цуг нарт-делкән тешкгр гёстнрйг то- хм таслтл — манд, хйрчуДт, амр-заян уга, гиҗ Бадм келв. Эн андһарла зөвшәрҗәх улс һаран өргтн.

һармуд дегц, җид кевтә, өрггдв.

Ноолданас хәрү цухрхмн биш гиҗ андһар авхмн, — болҗ Киштә келв.

— Терчн чик. Кезәд чигн уралан, зуг уралан!

— Худл келхмн биш!

— Хулха, хууль кесн улсиг аврлт угаһар засглхмн!

— Зуг үннә төлә!

— Угатьнрин төлә!

—- Бумбин орна төлә!

— Ленинә партин төлә!

Андһар андһар деерән асхрв. Нег чигн күн тагчг су- усн уга. Надя генткн келв:

— Манахс, бидн эн андһаран батлхин кергт, цусан негдүлий!

—- Яһҗ?

— Чик үг!

келв:

Бидн, манахс, эн мана андһарин тугиг Киштәд өгәд хадһлулхмң. Эн альчур кезәд чигн мана зүркнд үлдтхә, мана ноолдана туг болтха. Революцин төлэ, ура!

— Ура! ■' ■;. .... ... , - .

— Ура! ...-.■

— Революц менд болтха!

— Цуг орн-нутгудын пролетармуд, негдцхәтн!

Баһчуд тарсна хөөн, Киштә залуһан күзүдәд, халу- нар сурв:

— Чамд, эңкр иньгм, көвүн кергтәй, аль күүкн керг-

тәй?

— Юн сурвр өгч бәәхмч?

— Сурвртм -хәрү өг: көвүн кергтәй, аль күүкн керг- тәй?

— Куүкн кергтә. Чамла әдл сәәхн, ухата, зөргтә кг

үкн кергтә. Би чини нер өгнәв — Көвүн кергтә болвза? — Юңгад?

— Революцин төлә ноолдх.

I

— Мана үрн-саднд шин йосна төлә ноолдан керг уга. Бидн теднд хевинь тосхҗ өгх зөвтәвдн. Медҗәнчи, Киш*

тә минь?!

I

— Медҗәнәв, эңкр иньгм. Зуг*сән җирһлин төлә но- олдан, миниһәр болхла, кезәд чигн төгсшго юмн.

— Юңгад тиим сурвр өгвчи?— гиҗ Бадм, гергнәннь келсиг харт авч, сурв.

— Би-ацатав.

Бадм Киштәг, бичкн куүкдлә әдл, өкәрәр теврҗ авад, өргәд орн талнь кургв.

Генткн күн чаңһ-чаңһар үүд цокв. Киштә залуһан теврәд, шахлдад одв.. Үүд цоклһн улм чаңһрад бәәв.

— Кен болхви? — гиҗ әәмсглҗ Киштә сурв.

АЯ * . г «

глҗ келв.

— Тиим зөв.бәәнә. Чамаг бәрх цаасн эн. Хагт көдл- дг улс дунд үүмә татсн төләдчн чамаг бәрҗ бәәнәв,— гиҗ урядник мөсн дууһар керчҗ келв.

Киштә гүүҗ одад, залуһан күзүдәд зууньрв. Бадм гергән тогтнулчкад, арһул шимлдҗ келв:

— Ээҗән, бийән болн мана күүкиг сәәнәр хадһлҗа.

«Мана күүкн» гисн үгәс >Бадмин хоолд нег ик бүлкн һарч ирчкәд, тееглгдәд зогсв.

— Эн улан альчурас оңгдан юмн авдртнь уга бәәҗ, — гиҗ дөрвн залуһин негнь, баһчудын андһар тәвәд,

цусан негдүлсн альчур делгҗ үзүлв.

~ Я'һсн ичр уга улсвта! Күүкд күүнә альчур һартан бәрхдән цеерлхнтн, — гиҗ, тер альчуриг гер негҗҗәх улсас алдулж; авхар, Киштә келв..

Альчур бәрҗәсн залу, бериг тиигҗ келхлә^ «ту-ту» гиҗ нульмад, дорнь һазрт хайчкв. Киштә адһн шүүрч

авад, Орүн йльчуриг өвртән хавчулад оркв.

Хот кедг хораһас, ңүдән нухсн, гер дотр юн болҗа- хиг медҗ эс чадхларн, хамр доран бурҗңнсн Бадмин эк һарч ирв. Урядник болн түүнә нөкд дөрвн залу үзч- кәд, Цаһаң эмгн ууляд көвүн талан киисв.

Бадмиг ик һоста улс тууһад 1һарв.

Ар үзгт мандлсн Алдр Октябрьск социалистическ революцин герл хол Хальмгин теегт оратҗ күрв.

1918 Җ1ил туула сарин арвн хойрт цаһан хазгуд Әәд- рхнә куч-көлсчнр тал дәврлһ кев. Тер ноолданд хальм- гудыг орлцтн гиҗ нойн Тундутов дуудв, болв хальмгин угатьнр нойна ардас Дахл уга, сән дурар отрядмуд бүр- даһәд, ӘәДрхнә дәәнә-рев0люц1йонн комитетин ахлач, нернь туургсн большевик Аристов тал бийснь одад, те- нд, Әәдрхнә күч-көлсчнрт дөңгән күргв.

Хальмгин нойдудын әрән гиҗ цуглулҗ авсн зу шаху күүтә церг цокгдад, үлдлнь деед үзг хәләҗ зулад, Ман- цин нутг курәд, Бор Нур гидг һазрт тохмнь тасрв. Түм-

69

авсна

Дорҗин Бора Ч’игн, наадк ноин, зәәсңгүдлә әдл, күртен

му әмән авад,, деед үзг хәләһәд зулв,.

Тер җил хальмг күч-көлечнр һартан йдсан

хөөн, така еарин нег шинәс йрвн һурвн күртл Әәдрхн балһснд Советмүдин түрүн еъезд болв. Эн съездд Халь- мгин нәәмн нутга элчнр ирцхәв. Съезд деер Советмүдйн Хальмг Центральн күцәгч комитет бүрдв. Бадм Тарха

хойр бас эн съездин көдлмшт орлцад, түрүн бөлҗ күү- нә чинрән олзлад, олн-әмтнә бәәдл-җйрһлйн төр хаһл- лһнд күндтә орман эзлцхәв.

Съездәс ирснә хөөн Бадмд бас нег ик байр учрв.Тед* нәһәс көвүн һарв. Кен гиҗ нер өгхмб болҗ тедн хүүв кев.

— Тимофей гиҗ нер өгхмн. — Ода күртл тагчг бәәсн Ца-һан эмгн, иигҗ келчкәд, көвүнүрн хәләв.

Бадм экиннь нег цагт келсн үг санчкад, дотранбай* рлад, тер байран бәрҗ эс чадад, мусг инәв. Тиикд, тү- рүн болҗ дархнла хальмг баһчуд таньлдхд, Бадмин эк саглҗ келлә: «Орсла иньглсн күн өвртән чолута бәөД¹ мн» гиҗ. Ода болхла, Цаһан эмгн эврән, һанцхн көвү- нәннь ууһн үрнд «Тимофей» гисн орс нер өгхмн гиҗә нә. Тер юуна күчмб, тер яһад һарчах хүврлтв? ИньгЛ' тин, келн-әмтн хоорнд үүдсн иньглтин ач„ шин бәәдл» шин җирһл ирсн темдг.

Бадмин байрта ңнәдиг Киштә келлһн угаһар тааһад медв.

. Ууһн үрндән эврә хальмр нер өгтн, — болж даохн еүв-селвг өгв. , , ^н

70

Хальмг тег серси деерән ик үүмәтә болв. Мал-герәи, һазр-усан хаяд зулсн байн, нойн, зәәсңгүд, хәрү тер то- отан һартан авх<ин кергт, цаһан хазгин церглә негдәд, шнн тогтсн Советин йосна өмнәс өршәңһү уга ноолда эклв. Олн-әмтнәс һәәлгдсн: хулхач, азд-аля тоот банд һарад, теегин адрг, улан заагар бултлдад,, күч-көлсчн- рин шин бәәдл-җирһлд тушаһан хальдахар седв.

Арвн нәәмдгч җилин һаха сарин арвн дөрвнд күч- көлсч хальмг олн-әмтни депутатнрин Советин күцәгч ко митет Хальмгин теегт хальмгудас Улан Цергиң отряд- муд бүрдәх тогтавр һарһад, һаха сармн 23-нас авн 25-н күртл Әәдрхн балһснд болсн күч-көлсч хальмг олн-әмт- ки Советин хойрдгч (бачм) съезд деер эн төриг тәвб. Ташр деернь хальмгин харчуд нойн, зәәсңгүдин мал-ге-

риг болн һазр-усиг олна эдлврт авхиг тер съездәс некв. Дәкәд Москвад, Наркомнацд бәәх Хадьмгин отдел бүр-

1

әх Шиидвр һарһв.

Эн съездд орлцсн хальмг олн-әмтнә элчнр, Лениниг

эдгснд байр төрҗ, иим телеграмм илгәв::

«Күч-көлсч хальмг олн-әмтни депутатнрин Советин съезд эн җилин һаха сарин 25-д Әәдркн балһснд секгдәд, Таниг эдгәд, күч-көлсч олн-’әмтнд түста көдлмштән хәрү орсндтн маш икәр байрлсан медүлҗәнә, ташр тиигхлә-

рн пролетармудын алдр вождин әмнд хорлхар седснд ик гидгәр игзәрлҗ дурго болҗана. Күч-көлсч олн-әмт- нә •өшәтнрәс мөңкинд хөөһх төр тәвҗ омгшад, социа- листическ улан Мөрн Цергт хальмгудыг автха гиҗ

съезд тогта

Олн-әмтни Коммссармудын Совет менд болтха!

Социалистическ Улаи Церг мепд болтха!

Әрәсәи социалистическ Федеративи Советск Респуб- лик менд болтха!»

Бадм эн съездии хөөи дәәиә Хальмг түрүн комиссар

Манҗии даалһврар Яндһа Мацга иутгт цергә насни улс цуглулл1һнд ик ончтаһар орлцв.

Тимофей, дархна герән хааһад, үүднднь оньс тәвч-

Бадм цергә улсиг йовулсна хөөн Каспййск-Кавказск фронтд теҗәлин малмуд цуглуллһнд орлцв. Арвн нәә- мдгч җилин зуг хойрдгч өрәлд Әәдрхн эргмд бәәсн нут- гудас 18742 үкр болн 10856 хөн белдгдәд, фронтур йо-

вулгдв.

Улан Цергт түрүләд хойр — 1894 болн 1895 — җилэ залус авб, дәкәд 1919 җилин мөчн сарин 21-д һарсн тогтаврар арвн нәәмтәһәс авн дөчтә күртл авб. Хальмг. ,тег эврә шин йосан харсхар дегц босв. Эн саамд Бадм бас Улан Цергин зергләнд орад, әмт толһалад мордв.

Эн үүмәтә, догшн цагла Хальмгин өргн теегүр җивр- тә байр, көглҗрһн мет, нисҗ ирв.

«...Ах-дү Хальмгуд! Тана келн-әмтнә хөв-кишгтн Тадна эврәнтн һарт бәәнә.

Цуһар — Улан Әәрмин зергләнд орцхатн! Цуһар - цаһан гвардейцнрин, Деникинә банд хазгудын өмнәс босцхатн! Цуһар — Тана Советин йосан харсхар босц-

хатн!

Народн Комиссармудын Советин Ахлач В. Ульянов (Ленин). Сегләтрнь Л. Фотиева.

Москва, 1919 җилин июлин 22».

Алдр Ленинә эн үгмүд күүнәс күүнд, герәс герт, хотнас хотнд. цергәс цергт хунын дууһар җицнәд, хуу- рин айсар күңкнәд, седклд байр үүдәһәд, ш-иидврт омг бүрдәһәд, хальмг күн болһиг хөвтә, кишгтә кев. Хальм- гуд Ленинә илгәсн бичгиг торһн эд деёр алтн ширәр цутхҗ авад, «Кишгин мирд» гиҗ нерәдәд, өвртән, зүр- кнәннь өөр хадһлад, гериннь деед бийд залад, кеер йов- хларн мөрнәнйь һанзһд тееһәд, герәсләд, хараД йовц- хав.

Вумбин орна баатр — Алдр богд Җаңһр эн орчлц деер төрҗ ирсн болҗ медгдәД, хальмг келн-әмтн Алдр Лениниг болн Сбветин йосиг Дуундан орулҗ дуулв:

Сәәхн седклтә Леиин Советин Йосан тогтав. Советин Йосан тотщ Олн-әмтән җирһәв.

Тиигҗ Хальмг теегт олн жилин күсл Советин йосн - Бумбин орн тоггв,

72