Доладгч сөөһин келвр

Буута салдсмуд адһаҗ әмтиг чиңглгәс (вагонас) буулһв. Нөөртән орсн, генткн серсн өвгд-эмгд, гергд-берәд, көвүд-күүкд, бичкдүд-нилхс юн болҗахиг медлго, энд-тенд уульсн уульлһн, чишксн чишклһн, яхлсн яхллһн соңсгдна. Хош-хора баһ мана өрк-бүлд чиңглгәс (вагонас) буухд түрмшг харһсн уга. Һазрт һәрәдҗ буусн нанд баав хувц-хунр чикәд дүрсн хойр мишг болн ааһ-сав тевкрләд тәвсн нег авдр пол деегүр чирәд, үүдәр һарһҗ өгв. Дарунь Альмн Инҗә хойриг теврәд, һазрт буулһчкад, баавиг тосҗ авв.

— Бууһад белн болснтн, уралан ишкәд, марш! — гиҗ буута салдс закв.

— Бадм, нөкд бол, — гиһәд, Көклдә уульхин нааһар сурв.

— Кукн, теднд ацаһан буулһхднь нөкд бол, — гиҗ баав келв. Көклдән сурлһн угаһар, баавиг келлһн угаһар би наадк әмтнд дөң-нөкд болхар хәрү шурһхлам, намаг буута салдс нурһарм түлкәд, наадк вагодас буусн улсла хамднь туухар седв.

— Аав, ээҗән буулһҗ авнав, — болад, би хәрү чиңглг (вагон) талан гүүһәд, түрүләд Кеедә көгшәд буухднь дөң болув. Дарунь Көклдәг Амулң эмгтәһинь тосҗ буулһад, хәрү чиңглг (вагон) талан орад, тендәс теднә хош-хораг авч өгүв. Белвсн деерән белвсн үлдсн Борлда Ар-һуй хойриг, Киштә ээҗиг Булһн күүктәһинь чиңглгәс (вагонас) буухлань, ээмән тосҗ тәвәд, һазрт буулһув.

Дор — һазр гих нерн, цасн өвдгин нүдцә, хойр көл булхад, уралан йовҗ болхш. Хойр мишгтә ацаһан теңнҗ үүрәд, би түрүнд йовнав, баав Инҗә Альмн хойриг һараснь көтлсн мини ардас дахв. Авдран буусн бәәрндән үлдәҗ орквидн, юңгад гихлә, толһач хальмгуд дундас шүүһәд, дәәнәс шавта ирәд, йосндан эдгсн чаңһ-чиирг улсар үлдсн хош-хорад харушг тәвб.

Сөөнь өрәл давҗ одсн цаг болвчн, һазр цаһан цасн көнҗләр хучата болсн учрар, төрүц харңһу гиҗ келҗ болшго. Төмр хаалһ деерәс маниг баг-багар көндәһәд, буудлын хаҗуһар давулад, маштгмаштг модн гермүдин хоорндк өргн уульнцар тууҗ йовна. Бәәрн һазрин ахлач хаалһ заана, хаҗуднь буута салдсмуд йовна. Чиңглгәс (вагонас) буусн һазрт цасн гүн болхла, эн уульнцд цасн тиим биш, әмтн нааран-цааран йовад дәвтнүлҗ оркҗ. Тер бийнь икнкнь көлдән башмг, буршмг өмссн улст мөсрхсн хаалһар йовхд хальтрмха, киитн көл хәәрнә. Һоста әмтн хальмгуд дунд цөөкн, валенк өмссн негчн күн харһхш — мана һазрт үвләр иим киитн болхш, тер учрар кенчн валенк гидг юм медхш. Ишкә өөмсн деер буршмг өмснә, тернь көлд хамгин дулан хувцн болҗ тоолгдна.

Өвгд-эмгдиг, гергд-берәдиг, бичкн көвүд-күүкдиг ээмдән автомат үүрсн, җидтә винтовкс өмнән шовалһсн кесг салсдмуд, негл мал тууҗ йовх мет "түргдтн!", "адһҗ өгтн!", "көлмүдән үкс гиҗ алхтн!" болҗ ардас хәәкрнә, адһаҗ тууна. Иим бәәдлтә йовдлыг һазртан бәәхдән, нааднд одхларн, наадна седкүлд үзләв. Маниг бас теднлә әдл тууҗ йовна, зуг зууһач нохас эргнд уга.

Района сойлын Гер, у элвг фойетә, ик залта, өргн сцентә бәәҗ. Маниг тиигән орулв. Үвл эклснәс нааран түлгдәдго бәәдлтә, дотрнь һазакла әдл киитн. Бидн орм-орман эзләд, деер-деерән гишң дарцад сууввидн. Намаг тенд, өртңгин өөр үлдсн авдран одҗ авхар седхлә, буута салдс тәвсн уга. Мана эзлсн шуһуһас хол биш Ик Бааҗан болн наадк хойр авһ ахинм өрк-бүлмүд бәәнә, колң-колң гиһәд шатҗах тосн шамин герлд тедн харгдв. Ик Аак намаг дуудад сурв:

— Цуһар эрүл-дорул йовцхант?

— Йовцхана, — гиҗ хәрү өгчкәд, соньмсув: — Ик Бааҗаһас зәңг-зә бәәни?

— Уга, — болҗ Пүрвәг хәрү өгхлә, Ик Аак нег мөслсн дууһар сурв:

— Цуг әмтн бәәр-бәәрндән күрәд, зә-бәәдән орхла, авһ ахчн эрк биш маниг хәәһәд олҗ ирх. Зуг ода цуһарн элгн-садарн хамцад, дәкҗ салхмн биш. Бааван нааран дууд, келх үг бәәнә.

Инҗә Альмн хойрт баав неҗәһәд хурс һартнь атхулад, хот сурад уульҗасн уульлһинь зогсачкад, Ик Бааҗан өрк-бүл бәәсн сүүр тал одад, кесгтән Ик Аакла болн наадк хойр бергнлә күүндәд, хәрү ман тал ирв.

Ик Аак — күнд толһата күн. Хот-хоолан әрвлтн, хамгин түрүнд тадна хадһлх юмн — үрн-саднтн, теднән эн киитнд хувцинь дулалад, дәәнд одад, әмән өгсн эцкнриннь хувц-хунриг удрад, күүкдкөвүдтән зөв күлт, шалвр, киилг, өөмс уйҗ өгтн гиҗ, һурвн бердән сүв-селвг өгч. Ах бердән келҗ: "Эн ик аюл, экәршго гүрм учрҗ одсн цагла мана эркн төр — тохман цааранднь утдулх бичкдүдән әмд-менд авч үлдх".

Тавн Дөчн Баруна цуг әмтиг нег һазр района сойлын Герт орулсн, тедн, нег кошарт орулсн тавн отар хөд кевтә, биг-биг гиһәд бәәнә. Бүрң-барң гегән орхла, Пүрвә бидн хойр өртңгин өөр үлдсн хош-хораһан авхар, наадк улс дахад, тиигән һарввидн. Мини авх — негхн авдр, тер учрар ахдан бас дөң болҗ чадхв.

Өртңгүр ирхлә, дәрк минь, тенд көлтә шууган һарчана. Хош-хора хәрүлтхә гиһәд үлдәсн залусв, аль талдан улсв — кесг әмтнә авдр уудлад, мишгүд булхчад, эд-тавр болн хот-хол хулхалҗ. Тер зәңг соңсад, өлг-эдән үлдәсн гергд, эмгд сойлын Гер талас гүүлдҗ ирәд, тонулла харһснь орклҗ ууляд, харушг залусас тер юмсан неклдәд, арһан бархларн, харал тәвлдәд, икл һашута йовдл болҗана. Әмд бийснь түрү-зүдүлә харһад, энлҗ-зовҗах әмтнә эд-тавр, хот-хол хулхална гидг — цань өршәңгү уга йовдл. Тиим чолун зүрктә, хату седклтә, хар ухата улс мадн дунд бәәдг болхий? Иим тоолвр нанд өвдкүр үүдәнә.

Ик Бааҗан өлг-эд бас тонулла харһҗ. Ик Аак, наадк күүкд улсла әдл уульҗ-унҗсн уга, харал тәвҗ андрсн уга, келхәс келв:

— Түрүлә харһсн әмтнә өлг-эдәр олз кехәр седдг улст тер йовдлнь хөөннь бәәдл-җирһлднь төмр-чөдр болх.

Авдран экиннь өөр күргәд оркчкад, шитм дотр дарцад кевтх хөд кевтә, деер-деерән шахлдад бөгчилдсн улсин хоорндаһар цевцев ишкәд, үүдн тал һарч йовтлм, өмнәсм нанла зөрлцәд Занда орад ирв.

— Занда, мендвт! — болҗ би байрлув.

— Менд, Бадм.

Мини хәләц күүкнә чирәд биш, терүнә өмсҗ йовсн хувцнд тусв. Күлт деегүрнь үүрмг-үүрмг цаһан юмс ивр-ивр гилдәд, нааран-цааран гүүлдснь харгдв. Занда, бәәдлнь, нанас, мини хәләцәс ичәд, нань төрүц негчн үг келлго, хаҗуһарм, үргсн гөрәсн кевтә, усхад йовҗ одв.

Ут хаалһин туршарт нег-негән үзлго йовчкад, иим сәәхн харһад ирчкәд, хоорндан күүндл уга зөрлцәд салҗ одлһн — нанд өвдкүр, һундл үүдәв.

Һаза һарч ирәд, бийән хәләхлә, мини хувцн деегүр бас тиим үүрмг цаһан юмс бор көрсн фуфайким бүрәд, нүүһәд-нүгшәд бәәнә. "Күн муурхла — күшлин бийнь дәәсн" гиҗ мана ээҗин келдг үлгүр сангдв.

Өрүнә хотын дару маниг тууһад, баньд авч одв. Арвн һурвн хонгт ут хаалһд йовхларн, негчн күн хувц-хунран сольҗ өмссн уга, сольнав гисәр нам үлү хувцнчн күн болһнд берк. Тер учрар маниг бөөсн эзлсн бәәҗ. Нег үлү, тер района сойлын Герт әмтиг нег һазр орулхла, деер деерән дарцҗах улсин бөөсн негнәснь негнднь тарад, агчмин зуур цугтаһинь бүрәд хайчкҗ.

Киилг, шалвран тәәләд саҗхла, үүрмг-үүрмг цаһан, бор, шимсн цуснас уласн бөөсд пол деер сарҗңнҗ унад, деерәснь ишкхлә, шард-шард гинә. Мана хувц-хунриг талдан хорад орулад, халун чолун деер тәвәд шарв, маниг хаҗугшан бәәсн ик хорад орулад, бийимдн уһалһв, киримдн һарһулв, цогцимдн цеврлүлв. Кесг цагтан уснла эс харһсн махмуд терүнә хөөн гиигрәд, ки авсн мет байрлҗ әмсхсн болҗ медгднә. Шарсн хувцан өмсәд, баняс һархла, йиртмҗин бәәдл оңдарад, Сиврин киитн чирә чимкдг болвчн, нарта делкә улм сәәхрсн болҗ медгдв.

Сойлын Герт бәәсн амтиг өвгд, залус, көвүдинь талднь, эмгд, гергд, берәд, күүкдиг талднь хувц-хунринь шарад, бийсинь баньд уһасна хөөн үдәс хооран цергин хувцта күн өөрән кесг улста ирәд, планшеткәсн зузан цаас һарһад, кенә өрк-бүл альдаран, юн гидг хотнд, колхоз тал йовхиг соңсхад умшч өгв. Терүг цаасан умшад дуусхла, хамгин ик шууган эклв.

Маниг элгн-садарн, ах-дүүһәрн нег бәәрнд һархмн гиҗ Ик Аак баавд, наадк хойр бердән, нанд келлә. Ах бергнә санаһар болҗахш, мана өрк-бүлиг теднәс салһад, талдан хамтрлңд илгәҗәнә. Пүрвә бидн хойр Ик Аакин зааврар, цергин хувцта күн тал одад, зөв-учран күргәд цәәлһхлә, тер мана өмнәс келв:

— Тадн эндрәс авн экләд шишлң комендатурин һарт орҗанат, таднд шишлң туугдсн улс гисн нерн шиңгрҗәнә, тер учрар эндрәс авн эврәннь сансарн бәәдгән уурад, шишлң комендатурин келсәр, заасар, заксар бәәхмт. Медгдви?

— Медгдвә. Болвчн мана сурвр тевчәд..

Цергин хувцта күн — комендант болҗ һарв. Маниг хәрүлҗ, тууҗ йовх салдсмуд одак мана ирсн һал тергнд сууһад йовҗ одцхаҗ, бидн, тегәд, эндрәс авн шишлң туугдсн улсин нер зүүһәд, шишлң комендатурин медлд орсн учрар, комендант, мана шин эзн, Пүрвән эклсн үгмүдиг таслад, күнд көдлмш эс кеснәс көлтә хо цаһан һарта, тер һариннь нудрмар сцен деер бәәсн ширәг чаңһар цокад, догшар хәәкрв:

— Шууга татхар бичә седтн! Энтн тана церглсн Гитлерин бузр әәрм биш, энтн мана хүүвин цевр һазр-усн!

— Бидн Гитлерт церглх биш, нам немш үзсн уга биләвидн, — болҗ Надежда Тимофеевна шүрүтәһәр келв.

— Чи, көк нүдтл, эн урвачнр дундас ю хәәҗ йовхмч? — гиһәд, комендант, ик өврмҗтә юм үзсн кевтә, ормасн босч сурв.

— Көк нүдтәһим дуудҗ бийим бичә бастн! Би, танла әдл нег зөвтә, хүүвин күмб! — болҗ Надежда Тимофеевна улм уурлв — Кемр манд толһач болсн болхла, эн әмтиг ямаран түрү-зүдүлә харһад, даарч-көрч йовхиг үзҗәхшвт? Әвр үзүлхин орчд эднд тусан хальдадгин эв-арһ хәәх кергтә!

— Тегәд, чи бас урвач болвзач? — гиҗ комендант Надежда Тимофеевна тал нүдән бүлтәв.

— Чи энүнд көгшн өвгд-эмгдт, гергд-баавһармудт, бичкн көвүдкүүкдт чидлән үзүләд, теднлә дәәлдхәр седҗәхлә, мини залум Төрскн орн-нутган харсад, финск дәәнд әмән өглә.

— Аман тат! — болҗ комендант, эн хальмгуд дунд тедниг харсх күн бәәснд өшәрксн кевтә, нәрхн ут һарарн барун талагшан зааһад хозрв: — Тенд шишлң комендатур бәәнә. Тер комендатурин өөр шишлң каталажк бәәнә. Терүнд суухар седҗәнч?

— Хәәмнь, чамд тиим әср санан бәәдгчн болх. Зуг һурвн үртә, залум дәәнд алгдсн, коммунист намаг хара зөңдән түүрмд суулһдг зөв, чидл чамд уга! — гичкәд, Надежда Тимофеевна ман тал эргәд, хальмгар келв: — Энүнд мана бәәдл-җирһл гиигн болшго бәәдлтә. Таднас эргчм, альд йовдг, бәәдг болвчн бийән бәрцхәтн, чик йовцхатн, сәәнәр көдлцхәтн. Мана бийән харсх һанцхн юмн — седклән тәвәд, арднь орад, гүҗрмгәр көдллһн. Нань манд арһ, чидл, харслт уга. Дәкәд нег сурҗанав: тадниг гемшәхәр, бурушахар, дорацулхар седәд, эдн зүсн-зүүл ааль һарһх — терүнд бичә авгдтн, болхболшго юмнас көлтә шууга бичә таттн. Зөв кезәдчн диилдг мөн. Мана зовлңд чигн чилгч ирх, мана деер чигн нарн мандлх.

— Нәәдә, келсн тоотдчн икәр ханҗанав. Парторгин келсиг күн болһн тодлҗ автн, чееҗиннь өнцгт хадһлад, чикәр йовтн, үннәр бәәтн, — гиҗ Үлмҗин Тарха сүв-селвг өгв, Надежда Тимофеевнан келсиг дөңнв.

Орс күүкд күн талдан келәр келҗәхиг соңсад, терүнәс алң болҗ диинрсн комендант, Тархаг экләд үг келхлә, генткн серл орсн мет ширә цокҗ орклв:

— Митинг кеҗәнт?! Буцлт татхар бәәцхәнт!.. Би таднд кузькин эк үзүлнәв! Голец, шулун болдгар әмтән авч йов!

Комендантыг дахҗ ирсн, шин цаһан оһтр девлмүд өмссн, маңнадан улан-улан одта, цергә бор махласта, көлдән шин валенкстә, һартан зузан бееләтә, дәәнд орулхар шинәс хувцлсн, белдсн салдсмудла әдл баахн-баахн залусин негнь үүдн талас уралан адһҗ алхад, сцен деер һарад, чаңһар зарлв:

— Балахтон, Шадрин, Красный Яр, Глушково хотнс тал йовҗах әмтн, һазаран һартн, тадниг тенд мөрнд зүүсн цанмуд күләҗәнә.

Голецин келсн үнн. Мана бәәх района сойлын Гер тал өрүн эртәс авн зогслтан угаһар цанмуд ирәд, теднә эздүд өвгд, баахн көвүд цанасн өвс буулһад, мөрдтән тәвҗ өгәд, манур әәсн, саглсн, сүрдсн бәәдләр хәләлднә. Тер цанмуд маниг авхар ирҗ гих санан мана ухана өнцгт уга билә.

— Голец, кен-кен чини медлд йовҗахиг нер-усарнь умшад.эднд соңсх. Эс гиҗ эн махлата малмудчн кен хамаран йовхан эс тодлҗ авсн бәәдлтә, — гиҗ ах комендант басмҗтаһар келв.

Борҗин Найтахн, Көклдә эмгтәһән, Кеедә көгшә, белвсн үлдсн Борлда Ар-һуй хойр, Лиҗин Эрдән, Шохин Болхан, Баташин Нәдвдин, мана өрк-бүлмүд — ут тоодан һучн дөрвн күн Красный Яр гидг хотн тал йовх болҗанавидн. Ик Бааҗан, Ээҗин Җааҗан, Аавин Дәәдән өрк-бүлмүд Глушково гидг хотнд тусчана.

Маниг цанмудт суулһад авад һарв. Аанан саак би, муульта күн, өрүн Зандаг зервк үзснәннь хөөн терүнлә дәкҗ харһсн угав. Зөнг толһа, терүнә биг-биг гисн бөөстә күлт хәләхәр, хо цаһан чирәһинь, зеегтә хар нүдинь, һунн сарин хавсн кевтә күмсгинь, һо сәәхн >амринь, эрвәкә улан урлынь харвад, басчн мөңкинд тодлҗ авсн болхмн яһна. Әмтн альдаран һарчах списк комендант умшхд, дегд әәмснәс көлтә, Зандан эцк Көкин Элдән өрк-бүлиг альдаран һарһҗахиг, ямаран хотн тал, юн нертә хамтрлңд йовулҗахиг оньһҗ чадсн угав. Мана өрк-бүлиг Ик Бааҗан, Ээҗин Җааҗан, Аавин Дәәдән өрк-бүлмүдәс салһҗах нанд ик һашудл үүдәв, авһ бергнә келсн, элгн-садарн хамдан, нег бәәрнд һархмн гисн үг күцҗәхш...

Тавн Дөчн Баруна әмтнә ирҗ буусн өртңгин нернь — Козульк, района цутхлң бәәҗ. Ода маниг цанд суулһад, үзг-үзг болһнур, онцонц хотн, колхозмуд тал авад йовҗ йовна.

Үд кецәсн цаг. Эргндк — хальмгин көдә тег мет ил цаһан. Ууҗмд ө-шуһу модн күриҗ харгдна. Удлго зөвәр эләд хотн харһв. Хаалһ эн хотн дундаһур һарад, деед-өмн үзг хәләҗ җирив. Дарунь нигт модн эклв, цаһан шилвтә, хамтхаснь унҗ одсн, нүцкн ацмуднь сарсалдсн хусм, шарңху һуйта, көкрңгү шөвг бүчртә шар харһа, ишнь цеңкр һадрта җөөлн цаһан модн эрслҗ яралдна. Урднь иим нигт болн олн зүсн мод үзәдго манд, эргндк соньн болн тәәлвртә туульла әдл — эн тоотла таньлдх, иҗлдх кергтә.

Мана өрк-бүллә хамдан нег цанд Кеедә көгшә, белвсн Борлда Ар-һуй хойр йовна. Манд чигн, теднд чигн дала ацан уга, тегәд нег көлгнд амрар багтвидн. Зуг нанд өврмҗ болдг юмн, мана цанын эзн, нанас хойр-негн насн ах, заарг чирәтә, ормасн нүдтә баахн көвүн сүрдсн бәәдлтә, даңгин ардан эргәд, маниг ширтҗ хәләнә. Хальмг әмт урднь үзәд угадан тиигҗ йовдг болхв, аль талдан үүләр әәҗ йовдг болхв — көвүнә хойр нүднь, санан зовна, бүлтртлән ормана, дару-дарунь ардан эргҗ хәләлһнәс көлтә, миниһәр болхла, терүнә күзүнь өвдҗ йовдг болх. Көвүнә мууляр, цаннь хамгин сүүлд йовна, тернь, бәәдлнь, нег үлү әәмшг үүдәнә.

Нигт модн дотраһур һарсн хаалһ һо биш, тер, моһа кевтә, негт иигән-тиигән матьхлзад, негт хотхрар ургшан орад, довңгар өөдән өөдләд, уралан көтлнә. Теңгр үрглҗ үүләр бүркәтә болвчн, үдин хөөн маниг Козульк өртңгәс һархд эргндк герлтә, сарул билә. Нигт модар орҗ ирхлә, өдрин гегән баһрад, хаалһин хойр бийәс шахсн ө-шуһу модн урднь тиим йиртмҗ үзәд уга манд сүртә бәәдләрн, чикн дүләрм тагчгарн әәмшг үүдәнә, зуг хая-хая энд-тенд хуһрсн модна ацин, шурс гиһәд гүүсн аңгин ә соңсгдна, наад бийднь — дүң-дүлә.

Ора болад, өдрин гегән унтрад, харңһу нигтрх дутм мана җолач көвүн улм чочсн, улм әәмсн, улм сүрдсн болҗ нанд медгднә, юңгад гихлә, мөрнь өмн йовсн цанмудас әрвҗго ард үлдхлә, нәрхн ут шилврәр мөрән хәәр-бәәр угаһар цокад, уралан адһна. Терүг үзәд, Кеедә көгшә нанд келнә:

— Бадм, эн көвүнд кел: мөриг хәәрлх кергтә, иигтлнь засглдмн биш гиҗ.

Кеедә көгшән келсиг көвүнд күргҗ медүлхәр, суусн ормасн уралан дәвәд, эн саамла цааран хәләһәд, мөрән шилврдҗ йовсн көвүг девлиннь даласнь татхлам, тер генткн орклҗ хәәкрәд, җолаһан хайчкад, цан деерәсн көлврҗ унад, хаалһин хаҗуһар уралан гүүхәр седв, зуг гүн цаснд белкүсцәһән булхад, көлнь тушгдсн кевтә, дор ормдан, уснд өөмҗәх мет хойр һаран хәәвдәд сарсав. Би көвүнә хайсн җолаг шүүрч авад, мөрнә амһаһинь татад, цаныг зогсавв. Терүнд нөкд болад, цаснас татҗ авхар, зөвәр уралан гүүсн мөрнә өөрәс хәрү гүүхләм, мини тер седвәрәс җолач көвүнд арвн холван чидл немгдсн кевтә, гүн цаснас эврән девшҗ хаалһ деер һарчкад, намаг түлкәд унһачкад, уралан хәәкрәд гүүв:

— Дядя Зырянов, Сережа, Паша, Володя, выручайте! Они хотят сь есть!.. Спасайте, люди добрые!

Җолач көвүн эврәннь цанын өөр зогслго, хаҗуһарнь хурдлҗ давад, өмн йовсн көлгдин ардас тәкиҗ гүүв. Тер тасрлтан уга хәәкрәд йовна:

— Спасите! Спасите! Дядя Зырянов, спасите, меня хотят слопать!..

Көвүнә түлкҗ унһасн ормас босад, ахр түрәтә башмгиннь түрәһәр орсн цасиг хурһарн хучлад һарһхар седхләм, цасн хәәләд, өөмсн норч одв. Башмгинм тавг хальтрад, әрән гиҗ цандан күрүв. Эн саамла өмн йовсн көлгд зогсад, нохан арсн ик девлтә, чирәнь мел нооста, догшн бәәдлтә медәтә күн, өөрән мана җолачиг болн бас һурвн көвү дахулсн ирәд, шүрүтәһәр сурв:

— Коля Лукь яновиг танас кентн идхәр седв?!

Хәләхлә, нооста чирәтә залуһин һарт бердәнк бу йовна, наадк көвүд һартан ханҗалла әдл ик-ик балгуд бәрҗ. Манд тер залуһин сурврин утхнь медгдҗ өгчәхш. Залу дәкнәс догшар сурв:

— Эн көвүг кен идхәр седв?!

Талт-мулт орс келтә Борҗин Найта эн саамд нанас деер болҗ һарв. Тер хәрү өгчәнә:

— Моя твоя ашайт нет.

— Что ты бормочешь? Я тебя ясным языком спрашиваю! Кто этого хлопца сожрать захотел? — Нооста чирәтә залу заарг чирәтә мана җолач көвүнүр заав. Эн залуһин болн Найтан келсн тоотас би ода ирҗ күүндврин утхинь медәд, нооста чирәтә залуд, наадк көвүдт цәәлһҗ өгчәнәв:

— Ми людей не кушаем.

Мана җолач мини келсиг соңсад, генткн серл орҗ, намаг заав: — Вот он хотел сь есть. Сначала за плечо схватил, а потом, когда я в снег свалился, назад на меня пошел. Рот открывал, зубы точил.

— Это правда? — болҗ нооста чирәтә залу неквртәһәр сурв. — Правда нет, — гиҗ би хәрү өгүв. — Ми мясо кушаем.

— Мясо кушаете?! Значит, человека едите? — болҗ сүртә бәәдлтә залу хәәкрв: — Нам таких велено стрелять. — Тер һартк бердәнкән өргәд авхла, баав цан деерәс шувтрҗ бууһад, гүүҗ ирәд, тер залу ман хойрин хоорнд зогсад, өрчән зааһад уульв:

— Хәләсн нег алтн үрим алхар — намаг ха!

Би баавд хөөн-хөөнән алң болнав. Төрүц орс кел меддго бийнь, тер өршәңгү уга күүндврин утхиг яһҗ медсн болхв? Экин седкл тегәд ямаранчн кел меддг болвза? Баавин тер зөргтә йовдлас догшн залу хооран цухрад, аш сүүлднь, бәәдлнь, түрҗ-зүдҗ йовх бидн кү идх биш, эврәннь күртсн му әмән яһҗ әмд-менд авч үлдхв гиҗ, күн болһн санҗ йовхиг медв. Нооста чирәтә залу номһрад, заарг чирәтә көвүнүр догшар хәәкрв:

— У страха, говорят, глаза велики. Ты, Колька, трус, потому в штаны наложил. Гляди на них: им не до тебя, сами едва на ногах от беды держатся! Садись и больше не рыпайся!

Мана цанмуд уралан йовб. Йосндан сө болҗ одв. Глушково гидг хотнд ирҗ хонвидн. Маниг энд хонҗахиг соңсад, Ик Аак Пүрвә хойр маниг хәәҗ ирв — тедн түрүлҗ һарсндан, эрт нааран ирәд, урдаснь белдсн у болн дулан герт орцхасн, шуһу-шуһу болһар орм-орман эзлцхәҗ. Тедн хот-хол кеҗ ууһад, өлг авсн, ут болн күнд хаалһин хөөн невчк төвкнҗ.

Хамтрлңгин конторт хонҗасн маниг Ик Аак бәәсн гер талан дахулҗ ирәд, дәкнәс хот кеһәд, Инҗә Альмн хойрин гесинь цадхв, баав бидн хойр бас цә ууһад, тиниһәд, даарсн, царцсн махмуд девтәд, цогц эрчмнсн арһмҗ мет чаңһрв. Ик Аак баав хойр сөөни дуусн гишң күүндцхәв. Тедн баһ насан, дәәнә өмнк төвкнүн бәәдлән, дәәнә халун һалд әмнәсн хаһцсн көвүһән, Ик Бааҗан ууһн көвүг Эрдниг, мини эцк Болдиг, хойр көвүн дү — Натр Саңһҗ эдниг сергәҗ күүндв. Хойр бернь бас хаҗуднь сууна, зуг тедн ах базнрин күүндвр эвдхш, күүндврт орлцхш, тагчг соңсна. Пүрвә ман хойрин һол күүндвр — Ик Бааҗаг олдсн цагт терүнә чинр олзлад, дәәнд мордад, фашистнрлә бәәр бәрлдәд, тер гитлерин андн нохасас һазр-уснаннь төлә әмән өгсн өөрхн улсиннь өшә авх. Пүрвә хөөтндән наснь күцәд, дәәнд мордҗ чадҗана, нанд одачн хойр-һурвн җилдән күләх кергтә.

Маниг ачсн цанмуд Глушковас өрүн өрлә цааран һарв. Одак нооста чирәтә догшн залу, сөөнәһә терүнә өрчд талдан, җөөлн зүрк тәвсн кевтә, чинән-чидлнь хәрсн Борлда, Ар-һуй эдниг болн бичкн күүкд-көвүдиг эврән көтләд, һарарн бәрәд, ээмәрн дөңнәд цанд суулһв. Заарг чирәтә, ормасн көк нүдтә, сүрдсн бәәдлтә мана җолач урдк кевтән мөрән шилврдн йовҗ, дару-дарунь ардан эргҗ хәләнә. Би ода терүнә нер-усинь меднәв — тер Лукьянов Коля.

Хамгин һундлта болн байрта, һашута болн инәдтә йовдл маниг Красный Яр хотнд ирхлә, учрв. Урдаснь бәәр эс белдсн үүләр, маниг, һучн дөрвн күүг, хойр хората хамтрлңгин конторт орулв. Нохан арсн ик девлтә, нигт шар күмсгтә, улан чирәтә, шүдндән тәмк татдг сурул-мундштук зуусн залу, тер медәтә, нооста чирәтә күүһәр

Голецин илгәсн цаасиг авад, мана нерд соңсхҗ умшад, кен альк шуһу эзлхиг зааҗ өгәд, бәәр-бәәрнднь суулһчкад зарлв:

— Энүнд тадн цаг зуур бәәхмт. Тенд талдан ик гер ясгдҗана. Тер ясвр дуусгдхла, тиигән орхт. Ода деерән энүнд яһад болвчн багтҗ үзтн, тесҗ үзтн.

Нохан арсн девлтә залу, нөр татуһас көлтә улаҗ одсн шар нүдәрн маниг харвҗ хәләчкәд келв:

— Не, таньл болый. Би хамтрлңгин ахлачв. Нерн-усм — Павел Григорьевич Ерофеев. Эн — Мария Ивановна Осадчук, ах тооч. — Хамтрлңгин ахлач хаҗудан бәәсн, манас әәһәд, Лукьянов Коляла әдл хултхлзсн бәәдлтә, маштг нурһта күүкн тал заав.

— Эн күүг тадн меднәт — Зырянов Дорофей Кузьмич, завхоз болчкад намын (партийн) организацин сегләтр. — Ерофеев одак нооста чирәтә залу тал заав.

Мини алң болдг юмн — хамтрлңгин ахлач амнасн сурулан авхш, тер келх тоотан келәд, өөрк улсан, бийән таньлдулчкад, манд медүлҗәнә: ^— Мал-адусна бийнь көтләчдә болна. Тиигхлә тадн дундасн тоомсрта күүһәр толһач суңһтн.

Борҗин Найта, сурһульч кевтә, һаран өргв.

— Кел, — гиҗ ахлач зөв өгв.

— Би һазртан бәәхдән багч (бригадир) көдлҗәләв.

— Нерн-уснтн кемб?

— Найта... Борҗин Найта...

— Не, тегәд, Борҗин Найтаһар ахлач тәвхд буру гиҗәх күн бәәни?

— Ноха угад, һаха хуцдмн, — болҗ Кеедә көгшә илднь келв. Көгшн өвгнә келсиг эс медҗ чадсн хамтрлңгин ахлач нан тал хәләһәд,

неквртәһәр сурв:

— Что сказал старик?

— Бадм, орчулҗ өг, — гиҗ Лиҗин Эрдә нанур хәләв.

“ Дед сказал, собака нет, свинья лает, — болҗ би чадс-чидсәрн орчулув.

— Отличная пословица, — гиһәд, Ерофеев хаңһуртаһар инәв. — Ну, согласны или нет?

Цуһар амндан ус балһсн кевтә тагчг. Хамтрлңгин ахлач эврән шиидв: — Молчание — знак согласия.

Терзәр хәләхлә, дәрк минь, хамтрлңгин конториг зөвәр ууҗмар эргүләд, хотна әмтн ик баһ уга бүсләд авчкҗ. Сиврт хамгин азд, әср, өздң улс бәәдгчн гиҗ һазртан бәәхдән соңссн бидн түрүләд һазаран һархдан әәҗәнәвидн. Болв маниг цанмудт ачад авч ирсн залу, чирәнь нооста, бәәдлнь догшн болвчн, му юм үзүлсн уга. Заарг чирәтә Лукьянов Коляһас көлтә зуур болсн йовдлыг төрт авад керг уга, нам чидхнь, тер йовдлас көлтә дядя Зыряновин бәәдл-бәрц манур оңдарв, Глушковас өрүн өрлә хаалһд һарлһн деер җөөлрсн седклнь медгдв. Амндан сурул зуусн хамтрлңгин ахлачнь чигн маниг әәлһҗ, күмн сүрдх йовдл һарһсн уга.

Шохин Болха Лиҗин Эрдә хойриг дахад, би кирлцә деер һарув. Мини ардас Борҗин Найта, терүнә эмгн Киштә, күүкнь Булһн, Көклдә Амулң эмгтәһән, Нәдвдә Девәлә, бичкдүд цуһар һарч ирцхәв. Кеедә көгшә хамгин ардас һарад, халаста, накаста оһтр девлиннь хавтхас цаһан мөңг олад, толһаһасн му махлаһан авад, эн шин ирҗ буусн бүүрән йөрәҗ цаһан мөңгән хаяд, толһаһан гекҗ һурв мөргәд, хавтхасн эркән һарһад, урлан гүвр-гүвр гиһәд, ном умшв. Тер номнь — йөрәл:

— Эн һазр-усн олн манд тусан хальдаҗ, кишгәсн күртәҗ, "ях" гих өвчн угаһар, "йов" гих зарһ угаһар, цугтадмдн өлзәһән тусхах болтха.

Көгшн хальмг өвгиг бурхнд мөргҗәхиг үзәд, тенд бәәсн эмгд бас һурвн хурһан негдүлчкәд, барун һаран маңнадан, өрчдән, хойр хәврһдән күргәд, кирсләд зальврцхав. Дарунь удсн уга, ө-шуһу моднла әдләр нигтәр зеллҗ зогссн олн улсин эрс эвдрәд, күүкд улс иигән-тиигән, цааран гүүлдв. Тедн түдлго хәрү гүүлдҗ ирәд, арстаһинь болһсн боднцгта суулһс, үс мелмлзүлҗ кесн улан чолун буһшмуд теднә, мана хоорндк заагта һазрт тәвцхәв. Кесг хонгтан өлн йовсн бидн тер хот үзәд, уралан одад авхар седхлә, сиврин азд, өздң әмтн манур дәврх гиҗ әәһәд, зөвәрт түдәд зогсвидн.

— Мальчик, как тебя зовут? — гиҗ серглң бәәдлтә, шулун-шудрмг күүкд күн нанас сурв.

^— Бадм, — болҗ хәрү өгүв.

— Патма, бери картошку, молоко бери. Своим подскажи: тоже нехай берут...

Тер күүкд күүнә келсиг медәд, Эрдә, Борлда эдн суулһ, буһш тал гүүҗ одад, әәсн бәәдлтәһәр шүүрч авад, хәрү адһҗ ирәд, конторт орҗ одцхав. Би бас нег суулһта боднцг, нег буһшта үс авад, герт орхлам, баав боднцг, үс авх мишг, миск белдчкҗ. Бидн тер сулдхсн саван хәрү һазаран һарһад, зелләд зогссн әмтнәс әәһәд, теднүр өөрдлго, зуур, теднә мана хоорндк заагта цасн деер тәвҗ орквидн. Наадк хальмгуд бас маниг дураһад, тер буйнта әмтнә авч ирсн хот-хоолыг авцхав.

— Бедные, бедные, какие они худющие, — гиҗ зовньсн, санань зовсн үгмүд эмгд, гергд, берәд дунд соңсгдна. Юмна түрүнд дәврәд орад йовдг бичкдүд, бәәдлнь, манас дегд аахләрн, сүрдхләрн, әмн кергтә болад, икчүдин ца хаҗуд, ард зогсчкад, теднә хоорндаһар маниг ширтҗ хәләлднә.

— Глянь, Платонида, паренек почти босиком, в рваных ботинках, — болҗ нег күүкд күн келәд, өргәрн нан тал заав.

— Ни одного путнего мужика. Неужто они людоеды? — гиҗ дегд эццн, күнд көдлмшәс нурһнь бөгчисн гергн алмацв.

— Их самих, кажись, вши жрут.

— Мужики, наверное, Гитлеру-ироду служат, коль они предатели, — болҗ амха шүдтә гергн хортаһар келв.

— Мирониха, тебе все Гитлер-ирод снится.

— Он моево благоверного убил.

— А ты сама, когда он был дома, сколько раз хотела убить его?

— То — я, то — Гитлер.

— Разница невелика.

— Я, бывало, своево Мирона поругаю, поругаю, смертью напужаю, а сама тут же и приголублю, пожалею. Добрые люди, вы сами помните, он у меня шибко пил да ленив был. Думаешь, его Гитлер-собака хоть раз пожалел, как бывало, я телом пригрею.

Ора шидр хотна әмтн гер-герәрн тарцхав. Манахс контортан хәрү орад, овалчксн хусм модар беш түләд, плита деер боднцган шарад, таңгта (котелокта), хала банкта, мисктә ус тәвәд, цә чанцхав. Күнд ут хаалһин болн тасрлтан уга даарлһна хөөн манахс хамгин түрүн болҗ йосндан дуладад, гесндән теҗәл авад, седклнь невчк төвкнв. Кесгнь дарунь хорҗңнад унтҗ одв.

Зуг һанцхн мини нөр күрхш. Одак улсин күүндвр нанд амр-зая өгчәхш. Бидн яһад кү иддгт тоолгдҗахмб? Юңгад маниг урвачнр гиҗ нерәдҗәхмб? Җолда эмгнә хойр көвүн, Борлдан һанцхн хәләсн нег үрнь, мини эцк, Ик Бааҗан ууһн көвүн цуһар орн-нутгиннь төлә әмән өглә. Баташин Нәдвдәс бас зәңг-зә уга, Девәлә гергнь хойр үртәһән манла йовна, Нәәмн гидг күүкнь зуур өңгрв. Хәәртә, өөрхн, үнтә күүһән дәәнд эс геесн өрк-бүл хальмгудт берк болх. Тегәд кениг, кенәс көлтә маниг урвачнр гиҗәдг болхв? Җоңһаһас көлтәйи?.. Гитлер анднд церглвә гицхәв... Тегәд хальмгуд дунд тиим, тер күн-муст церглх күн бәәхий?.. Эн һашута болн басмҗта, догшн болн темдг уга тоолврмудас көлтә, Занда мини уханд төрүц орҗ ирсн уга.

Җигтә йовдл өрүнднь һарв. Өцклдүр маниг урвачнр, кү идәчнр, фашистнрт цергләчнр гиҗәсн эмгд, гергд ирәд, өрк-бүл болһныг герүрн дуудад, теднә герт, теднә бешт хот-хол кеҗ уутха, дулан герт нурһ-ээмән халултха гиҗ үрцхәв, зуг чинән-чидлнь хәрсн Борлда Ар-һуй хойр, кевтсн бәәрнәсн босҗ чадшго болад, конторт үлдв.

Мана өрк-бүлиг одак Платонида гидг гергн дахулв, би Кеедә көгшәг манла йовтн гиҗ сурхлам, буру гисн уга, дахад һарв. Платонида хамтрлңгин конторас хойр гер һатц бәәҗ. Орад ирхлә, зәрмснь мишгәс уйсн бүшмүдтә, киилгтә, зәрмснь чир нүцкн бичкдүд гертнь дала бәәҗ. Платонида цәәлһв:

— Эдн цуһар мини салтрмуд. Залуһан дәәнд мордхин өмн бидн бәәхтә, хот-хоолар, хувц-хунрар элвг биләвидн. Эн хойр дундур җилдән болҗах аюлта дәәнә көлд, дала улан-махн күүкдтә үлдсн нанд күчр болад, хувц-хунрнь эләд, нүцкрәд үлдҗәнә. Һанцхн би иим бишив, мана хотна ик зунь түрү-зүдү бәәнә. Болв бидн түрүд даргдлго, диилвр шулуһар иртхә гиһәд, фронтд дөң болхар, өдр сө уга гишң өөд өндәлго көдлнәвидн. Залуснь, үрднь алгдсн цаас авсн улс мана хотнд дала. Мини залу ода деерән тесәд, әмд йовна...

Өцклдүрк басмҗта күүндврин агиг дархар, мартулхар, чиклхәр бәәх мет Платонида бешт хот кен йовҗ, тасрлтан угаһар эн тоотан келҗәнә. Терүнә бичкн-бичкн көвүд, күүкд манас зулад, ик бешин цаад бийд бултҗ одцхав. Зуг нег көвүнь тендәс шаһаһад, мана

Инҗәд келән балдалһҗ үзүләд, чирәһән бирчилһәд, әәмшгтә бәәдл һарһна.

Инҗә өмнәснь бас келән балдалһад, хойр хурһарн нүднәннь дорак зовк татад, коткр хамран эркәһәрн дораснь түлкәд, зута бәәдл һарһна. Терүг үзсн орс көвүн тачкнҗ инәһәд, Инҗәг дураһад, бас тиим ааль-диил һарһад, удсн уга, тер хойр, хоорндан келән эс медсн бийнь, аартаһар наадв. Платонидан көвүнд Инҗән белглсн, мини зурсн мөрнә зург икәр таасгдв. Тер орчднь нәрхн бураһар кесн бүшкүр мини дүүд белглв. Теднә ни-негн наадлһ үзәд, наадк бичкдүд бас бешин цааһас һарч ирәд, Альмнла, Инҗәлә наадцхав.

— Бурхн әмтиг ямаран сәәхнәр заясмб. Хар саната улс әмтиг хоорнднь өшәтә кехәр седәд, тәвсн хөв тиим улсин тер хар уханд көл өгчәхш, һар залһҗахш, — гиҗ ода күртл тагчг суусн Кеедә көгшә келв. — Орс әмтн — икл өнр-өргн седклтә. Түрҗ йовсн мана хальмгудыг хар саната улс "кү иддг әмтн" гиҗ зарлсн, иткүлсн, һәәлсн бийнь, тедн маниг дулан гертән багтаҗана, халун хотан өгчәнә. Тер бичкдүдин хоорндк наадҗах наадлһ хәләһит — негл экиннь геснәс һарснасн авн нег-негән меддглә әдләр наадҗана. Уга, әмтиг меклхд күчр, берк.

Кеедә көгшән келсн зөвтә: Платонидан кесн хот халун болсн деерән әмтәхн. Көөшгләд ишксн боднцг дотр давста хавст тәвҗ. Һахан өөкиг үүрмгәр ишкәд, мәңгрстәһәр хуурад, тер будандан кеҗ. Урднь тиим хот ууҗ дасад уга манд Платонидан кесн хот соньн болҗ медгдв. Герин эзн күүкд күн тер будана хөөн беш дотр ик таавад тәвәд, өдмглә әдләр күвкәлһҗ болһсн, дееркнь өндгнә уург кевтә шарңху боднцг һарһад, ширәд тәвәд, һаран заппудан арччкад, серглңгәр келв:

— Эдлтн, өдмг уга гиҗ бичә гемшәтн. Мана һол хот — боднцг.

Кеедә көгшә хотан ууһад, зо-нурһнь тиниһәд, цогц-махмуднь талваһад, хойр һаран намчлҗ мөргәд, соңсхҗ зальврв.

— Герин эзн гергн олн күүкд, көвүдтәһән эрүл-менд бәәҗ, дәәнд мордсн залунь әмд-менд, зала деерән шарһ нар мандлулҗ, амулң менд герүрн хәрҗ иртхә, — гиҗ йөрәв.

Көгшән йөрәлиг Платонидад орчулҗ өгхләм, көөркү, тер, негл Заяни Заяч теднә өрк-бүлиг эврәннь сү доран авад хәәрлхәр, хадһлхар, кишгтә кехәр бәәх мет байрлв, өвгнд көлднь өмсх, тавгтнь ул татсн, одачн кесгтән эдлҗ болх пими — валенк өгв.

— Бадм, эн берд түләнә модынь көрәдҗ өгхмн, — гиҗ Кеедә көгшә келв.

— Уга, бидн үвлиннь түләһән намрт белдәд, мод кеерәс авч ирәд, көрәдәд, чавчад, тевкрлҗ тәвәд, урдаснь хураһад авчкдвидн, — болҗ Платонида өвгнә седклд ханҗ, толһаһан гекәд, һаран өрчдән шахад, "ханҗанав" гисн бәәдлтәһәр келв.

Нанд икәр таасгдсн юмн — Инҗә Альмн хойр Платонидан көвүд,

күүкдлә өөрхн таньлдв, болв хамгин өврмҗтәнь — негчн орс үг меддго баав, негчн хальмг үг урднь соңсад уга Пгатонида хойр һарарн докъя өглдәд, нег-негән хәләҗ инәлдәд, хоорндан келсн тоотан оньһна.

Хамтрлңгин ахлачин заасн гериг долан хонгтан өвгд, залус ясад, оңһрха терзсднь тәвдг шил уга болад, дурсар нааһаснь таг хадад, хора болһнд неҗәһәд, хошаһад чөлә үлдәв. Дотркинь цаһалһдг церд уга болсар дотрк эрсмүднь хар, терзст үлдәсн оңһрхас бичкәхн болсн учрар гер дотрк харңһу.

Борҗин Найта өрк-бүләрн Көклдә эмгтәһән ца бәәсн горниц хорад орцхав. Мана өрк-бүл ик хорад, бешин өөр, харңһу булңд тусв, манла туслцад, терзин өөр, Лиҗин Эрдән тавн әмн бүл, талдан шуһуд Шохин Болха хойр күүктәһән, нег көвүтәһән, үүдн тал Кеедә көгшә бәәр-бәәрән эзлцхәв. Дарук хорад Баташин Нәдвдин гергн Девәлә көвүн күүкн хойртаһан, зууран хаалһд эмгднь өңгрәд, белвсн үлдсн Борлда Ар-һуй хойр өвгн бәәрлв.

Шин һазр, шин улс, шин бәәдл. Һучн дөрвн күүг нег герт орулв. Бәәрн шахр, гер киитн, болв хамдан бәәх әмтн ни-негн болсн хөөн — терүнд төр уга. Бәәҗ, тесҗ болх. Зуг удл уга...