Зурһадгч сөөһин келвр

Актюбинск балһсн Илек һол деер бәәҗ. Җигтә юмн, Иҗләс салсн нег һолын нерн бас Актюба. Тер һолын болн эн балһсна хоорнд юн залһлдан бәәдг болхв? Кезәңк улс һазрт чигн, һолд чигн хара зөңгдән нер өгдго бәәсмн. Эн балһсна, тер һолын нерд хальмг күүнә, аль хасг күүнә нерн болхий?

— Актюбин һолын уснь

Агтахн цөөднь зокаста, —

гиҗ хальмгуд дуулна.

Күүнә зөвүрт эң зах уга бәәдлтә. Кандагач гидг өртңд һал тергн ирҗ зогсхла, цааранднь маниг альдаран авч һарна гиһәд, залус бас төр кев. Тернь бас учрта. Эн өртңгиг Гурьев-Орск төмр хаалһ

керчҗ һардг сәнҗ. Энүнәс һал тергиг Орск тал йовулхла, Каржасы өртңд күрәд, Акмолинск тал эргх, тер цагт — цань Сивр. Мәчиһә Дорҗ наадксан төвкнүлҗ келнә:

— Эн мана ода зогсчах һазртн — Актюбинск область, йоста хасгин һазр-усн мөн. Бидн, заһс бәрдг улс, маниг Аральск теңгсин көвәд буулһх.

— Уга, маниг иим өөрхнд буулшго. Туусн хөөн һазрин захд күргх, — гиҗ Үлмҗин Тарха зөвшәрҗәхш.

Һал тергн көндрәд һарв. Ар үзгүр биш, дорд-өмн үзг хәләҗ һарв. Джурун өртңгин дару Эмба һол харһв. Эн һолын көвәд Эмба гидг өртң бәәнә. Мана һал тергн энүнд зогссн уга....Увш хан хальмгудыг мекләд, нуувчар Зүн һар тал авч һархд бас, эндрклә әдл, январь сар бәәсмн. Бидн аца, мал зөөдг чиңглг (вагон) дотр, киитн болвчн, немртә, хорһта йовнавидн. Би цө бешиг түлдгиг йосндан дасад, чиңглг (вагон) дотрк дегд киитрхлә, босад, чолун нүүрс ахр иштә күрзәр бешт тәвәд, дорнь мод зергләд, һал орулнав, эн түрҗ-зүдҗ йовх әмтнд дула өгнәв. Көөркүс, тедн, мана өвкнр, ямаран харалта зовлң, догшн түрү үзсн, һашута сана зүүсн? Тедн муңхг Увш хаана закврас әәһәд, бәәсн сүүрәсн дегд адһҗ зулхларн, ишкә гермүдән, турңха малан, нилх үрдән, көгшн эмгд-өвгдән теегт хаяд, негл ардаснь шулм-эрлг көөлдҗ йовх мет нүүһәд-нүгшсн бәәҗ. Тер өршәңһү уга аюлыг мана эндрк бәәдллә дүңцүлҗ болхий?

Дорҗин келсәр болхла, тер хальмгудын экәршго ик түрү-зүдү, һашута бәәдл-йовдл эн Эмба гидг һолын көвәһәс авн эклсн болҗана. Ардаснь хаана йосна церг күцҗ ирәд, хәрү эргүлх гиһәд, харчуд өдр сө уга шаҗнд мөргәд, бурхнд зальврад, Бурхн-Багшт нәәләд йовҗ. Зуг Эзн цаһан хан хатна цергин орчд тедниг хасгин баһ жузин хан Нурали ардаснь көөлдәд, хальмгудын тонь, чидлнь түрүн эшндән ик болад, хальдҗ эс чадад, зах-зуухар йовсн угаяду тоотынь дәәләд, үкснәс үлдсн малынь тонад, баатрмудтан таасгдсн сәәхләсиг булаҗ авад, асхрснас — дола гишң, шавхртнь күртәд йовҗ.

Эмба һолын дару Берчогур гидг өртң харһв, эн аул Мугоджар уулын белд бәәнә. Мана өвкнр бас эн уулын беләр йовад, Иргиз һолыг һатлад, Сары-Торгай теегәр дәврәд, Терсакани гидг һазрт күрәд, Сиврин меҗән туршарт бәәсн орсин харул цергәс Увш хан әәһәд, дорд-өмн үзг тал эрс эргәд, Балхаш нур хәләҗ һарч...

Тогыз гидг өртңд ирхлә, Актюбинск областин һазр-усн төгсәд, Кзыл-Ординск область эклв. Мәчиһә Дорҗин келсн нәәлт өңгәлт уга болв, Аральск балһсна хаҗуһар, тенд маниг буулһлго, давулад авад һарв. Эн балһсна өмн хаҗуднь — мөсәр хучата теңгс, ар хаҗуднь — эң зах уга улан элсн ода цасн девлтә харгдна.

Камышлыбаш, Казалинск, Майлибаш, Дюрмень-Тюбе, Джусалы, Джалагаш гидг станцст мана һал тергн зогсв. Буудл болһна өөр базр бәәнә, дәәнә хату-мөтү цаг болвчн, базр шуугата, зәрмснь хувц-хунр гүүлгнә, зәрмснь хот-хол хулдна.

Девл, үч өмссн, толһадан өндр цаһан кенчр боосн, күнд бәәдл-бәрцәс хурняслсн чирәтә хасг күүкд улс ик тавг дотр зузанар целвглҗ болһсн һуйр тәвсн, бас хулд кеҗ йовна. Тедн мана чиңглгт (вагонд) өөрдҗ ирәд, тавг дотрасн бүлән һуйр һарһад хулдхар берәд, гергд, эмгд тал һаран суңһв. Чиңглг (вагон) дотр суусн, девләр хучата, көнҗләр бүгнәтә бичкдүдиг үзәд, хасг гергд хоорндан эврәһәрн күүндәд, мана экнрт тер хулдхар авч ирсн һуйран өңгәр өгәд, бичкдүд тал хурһарн зааһад, тедндән өгтн гиҗ докъялна. Баав өңгәр авшгоһар седәд, нааһаснь мөңг бәрүлхәр седхлә, авч өгсн уга.

Станц болһнд тиим йовдл һарна. Кеедә көгшә бахтҗ келнә:

— Кезәнә мана өвкнриг Алта тал Увш хан туухд хасгуд ик хорлтан хальдасн болхла, ода эдн дәәнә цагла бийснь түрҗәдг болвчн, бәәсн теҗәләсн хувацҗана. Лам мәәдр, әмтнә ухан-седкл иигҗ хүврҗ, ах-дүүнр болдгчн.

— Мана хүүвин йосна күчн, — гиҗ хөөч Көклдә Кеедәг дөңнв. — Теднә чигн, мана чигн үрд Гитлерин нохасин өмнәс ноолдҗ йовна.

Бичкн күүкд уга Борҗин Найтан өрк-бүлд хасг гергд һуйр, көргәсн үс, борц, хурс өгхш. Терүнд олн күүкдтә Болха, Девәлә, Очрта, баав эдн бурута кевтә, Найта әвр үзүлнә, бичкдүдинь көләрн девснә. Нанд Кеедә көгшән келсн таасгдна: кезәнә хоорндан өшәтә бәәсн хасгуд, хальмгуд ода нег-негнәннь зовлң хувацад, чидл күрсәрн тедн манд тусан хальдаҗана. Улм цааран йовх дутм хальмгудыг киитн чиңглгт (вагонд) авад йовҗ йовна гисн зәңг соңсад, хасгуд шишлң тосад, хот-хол авч ирдг болцхав.

Зәрм өртңд һал тергн удан зогсад, одак цергә һурвн күн ирәд, үксн күн бәәнү гиҗ сурна. Үксн күн уга гихлә, нег мишгән, хойр суулһан авад, хотдан одтн гиҗ закна. Хот авхар ирсн әмтн дунд урдк кевтән нүдәрн Зандаг хәәһәд шүүрднәв, зуг мини хәәртә күүкм төрүц үзгдхш. Мини хавтхд цааснд цуглата өдмгин тасрха бәәнә. Би терүг эврән идхдән әрвләд, хот сурад уульсн Инҗәһәс хармлад, кемр Зандаг харһсн цагт терүнд өгх эркн күслтәв.

— Бадм, чамаг кениг хәәҗәхичн би медҗәнәв, — гисн дун мини ард соңсгдв.

— Би кү хәәҗәхшив, — гиһәд, ардан эргәд хәләхләм, хаҗудм Савһра Шура зогсчана.

— Хәәҗәнәч, — болҗ Шура даавртаһар келв. — Терчн гемтә кевтнә, нам йосндан цааран хәлән алдв.

— Тегәд яһва? — гиһәд, би дегд үүмхләрн, әәхләрн, Шуран хойр ээмәс чаңһар атхҗ сурув. Һацата кевтә, мини тер йовдлас һартк суулһм алдрад, көрә һазр деер унад, әмт сүрдәхәр бәәхшң, хәңкнәд хаҗугшан көлврв.

— Түүкә дурн, ха-ха, урдк кевтән салькна ардас көөлдәтә болвзач? — гисн хорта үгмүд болн инәдн соңсгдв.

— Төртән бичә ав. Улан урдк кевтән Зандаг ач көвүн Лиҗдән авч өгх күслтә. Занда ода эдгҗәнә. Экнь, Цаһан, бас гемтсн, тедниг Томпа арднь орҗ хәләҗәнә, — болҗ Шура цәәлһв.

— Бадм, тер суулһан ав! — гиҗ Найта закв. — Чеерүд өөрдҗ йовна.

Суулһиг мини орчд Борлда өргҗ авб. Би хавтхдан бәәсн цааснд цуглата өдмгән һарһад, Шурад атхулув:

— Зандад өгчктн.

Савһра Шуран келсн зәңг һашута болвчн, нанд байр үүдәв. Хәрнь Занда эрүл болсн болхла, нанд эрк биш эн ут хаалһд үзгдх, зөрлцх, харһх билә. Гемтә кевтәд... Шуран келсн үнн болҗ, Занда йосндан эдгхлә, болх билә.

Уух хотан уулго, идх өдмгән идлго Инҗә Альмн хойрт хуваһад өгчкхлә, баав әәҗ нанас сурв:

— Бадм минь, бийчн таасго болсн болвза? Хотан яһад эс идвчи?

— Баав, санаһан бичә зовтн, эрүл-дорулв, — гиҗ би серглңгәр келәд, суусн ормасн босад, бешин үүд секәд, дотрнь нүүрс тәвәд, һал орулад, олнд дула өгүв.

— Кукн, Ядм, зу насл, — гиҗ Киштә ээҗ нанд ханлтан өргв.

— Эн көвүн аштнь кишгән эдлх, — болҗ тендәс Кеедә көгшә келв. — Әмтнд күргсн тус — әмн-нас утдхдмн.

Медәтнрин тер үгмүдәс мини экин чирә герлтәд, намаг хаҗуднь ирҗ суухла, бичкн күүкдлә әдләр омгтаһар толһаһим илҗ таалв. Кеедә көгшән, Мәчиһә Дорҗин келәд йовсн мана өвкнрин туск һашута тууҗ, эндрк мана келн-әмтнд учрсн һутрта йовдл сүүлин цагт нанд амр-зая өгхш, даңгин тиигхд, зун далн һурвн җил хооран болсн йовдлыг болн ода эн мана үзҗ йовх түрү-зүдүг хоорнднь залһҗ тоолнав.

Кзыл-Ординск һазр-усна зах давхла, Өмн-Хасгин область эклв. Арысь гидг өртңгәс төмр хаалһ хойр әңгрәд, негнь Ташкент тал өмәрән, наадкнь зүн һар тал эргәд, Алма-Ата балһснур мөрлв. Арысь өртңгин дару Чимкент гидг балһсн бәәҗ. Энүнд мана һал тергн удан зогссн уга. Балһсна әмтн ар-һазрин улсас ухан-седкләрн, бәәдл-бәрцәрн йилһрдг бәәдлтә. Чимкентин базр наадк станцмудын базрас шуугата, әмтн олн, хулд кеҗәх улс, арһта болхла, нег-негән меклхәр зүтклднә.

Хамгин инәдтә болн һашута йовдл Джамбул өртңд (станцд) учрв. Январь сарин эклц. Нарта сәәхн өдр. Хальмг күүнд нарнас даву сетрә юмн уга. Тегәдчн хальмгуд хот эдлхиннь өмн түрүн дееҗинь нарнд, дарук дееҗинь һазр-уснд, һурвдгч дееҗинь уңг-тохмдан цацна. Һаза — нарта, чиңглг (вагон) дотр — киитн. Чимкентин хөөн манд чолун нүүрс өгәд уга, тегәд түлән чилҗ одла.

Джамбулд һал тергн ирҗ зогсм цацу, өртңгәс (станцас) хол биш арһс хулддг базр бәәнә гисн зәңг агчмин зуур тарв. Борҗин Найта нанд хойр мишг өгәд, тер базрас түлә хулдҗ авч ир гиһәд тәвб. Ирхлә, арһс, киитц, өтг хулдҗах ут-ут сахлта өвгд дала, тедниг аарглад, манахс зогсҗацхана. Чидлтәнь тохаһарн өөрк улсан хойр талан зааглад, уралан дәврҗ орад, мишгтән арһс келгҗ авад, һал тергн талан һарад хурдлна. Би түлклдә йовҗ түлә хулдҗасн цаһан сахлта өвгнүр күрлһнлә, мана һал тергн чирҗ йовсн ур тергн чишкәд, уралан көндрхәр бәәхән медүлв. Буута салдсмуд бас тендәс: "Шулун! Шулун! Шулун!" — гиҗ хәәкрлдҗәнә.

Цаһан сахлта өвгн мини зөвүриг медәд, хойр мишгим авад, ормднь өңгәр нег мишг арһс өгв. Тер мишгтә арһсан ээм деерән хайҗ үүрәд, ормасн көндрсн һал тергнә ардас бәәсн чидлән агсад гүүҗ йовнав. Эшелона ардк тамбур деер йовх автоматта хойр салдс нанд нудрман үзүләд, хоцрад үлдхлә, күзүнәсчн дүүҗлнәвидн гисн докъя өгәд, улм орклна. Буута салдсмудын оркллһн нанд чидл немсн кевтә, сәәрүрн шувтрсн мишгән гүн йовҗ өөдән кеһәд, хол-хол һәрәдҗ ишкәд, һал тергән күцәд, ардк чиңглгин (вагона) секәтә үүднүр мишгән шивәд, ардаснь эврән давшхар седхләм, нег залу келҗәнә:

— Мишгтә арһсинь нааран татҗ авчкад, бийинь цааранднь түлкәд унһачктн!

Әмнәс — авлһ гиһәд, би тер догшн болн өршәңгү уга үгмүд соңсад, чиңглг (вагон) тал хайсн мишгтә арһсан хәрү татҗ авад, ардас хойрдгч эврәннь чиңглг (вагон) тал шурһув.

Баав чиңглгин (вагона) үүднә өөр зогсчкад, нанд сүв-селвг өгч хәәкрнә:

— Сәәхн иньгм, Бадм минь, тер мишгтә арһсан хайчкад, эврән чиңглгт (вагонд), эс гиҗ тер салдсмуд йовсн бәәрнд сууҗ үз! Кемр хоцрад үлдхлә, маниг өнчрүлхч, эврән тенхч! Мишгән хай!

Экинм тер үгмүдәс дәкнәс чидл немгдәд, бас нег угзрҗ уралан нурад, эврәннь чиңглгт (вагонд) күрәд, мишгтә арһсан үүдәр шивчкәд, эврән арһм тасрад, харҗңнҗ секгддг үүднә бәрүләс атхад авхла, хойр көлм һазрар чиргдв.

Борлда, Эрдә, Ар-һуй, Болха, Девәлә, Очрта эдн мини һарин баһлцгас батлҗ атхад, тата-тата бәәҗ, чиңглгин (вагона) үүдәр чирәд орулҗ авб.

— Бадм минь, ботхн минь, — гиһәд, баав нан тал ууляд киисв. — Үкснә һәәд одтха, тер арһсар ю кенәч. Хайчкхмн билә.

Борҗин Найтад зүркн бәәх угань медгдхш. Кеедә көгшә, Көклдә хөөч эдн намаг үкләс нег бүүргтә һарснд байрлад, "зу нас эдл" гиҗ йөрәхлә, тер хойр мишгин негинь яһвч болҗ намаг шоодв.

Джамбулын дарук ик өртң — Луговой бәәҗ. Энүнд мана һал тергн кесгтән зогсв. Манд хот-хол өгв, ик болн ут чиңглгт (вагонд) хуралһата үксн улсиг ода тергәр биш, машиһәр зөөдг болв.

Эн өртңгәс һоодан һарсн хаалһ Киргизин хотл Фрунзе балһснур одна гинә. Кеедә көгшән келәр болхла, киргизин эзлҗәх һазр-уснд мана хальмгудын хоорндан негдсн дөрвн тохм Дөрвн Өөрд нутг бүүрлҗәсн бәәҗ. Киргиз улсин уул һазрнь болхла — Енисей һолын көвәд бәәсн Деед Саяна бел бәәҗ. Кезәнә хальмгуд шин тосхгдсн Красноярск шивә тал дәврлһ кехләрн, зууран тер киргиз улсиг дәәлҗ тууһад, Иссык-Куль нуурин эргнд авч ирҗ бәәлһәд, буруд гиҗ нерәдҗ.

Луговой өртңгәс һал тергн Алма-Ата хәләһәд һарв. Хасгин хотл балһснд маниг удан бәрсн уга, чиңглг-чиңглг (вагон-вагон) болһндан хаалһата сууввидн. Гүртин Хар Усна көвәд хойр дундур хонгт чиңглг (вагон) болһндан халун хот уга, ундан хәрүлх усн уга сууснла әдл өлн болн цаңһҗ йовнавидн. Эн өдрмүдт Борлда Ар-Һуй хойрин эмгдин чинән-күчнь дор орад, келнәннь бахлур сулдҗ одв.

Алма-Атаһас хаалһ эрс ар үзг хәләһәд, маштг уулын хавчгар һатлад, зүн һар тал эргәд, хәрү барун талагшан һал тергн йовад, ил теегт бәәсн өртңд ирҗ зогсв. Чиңглгин (вагона) үүдиг харҗңнулҗ секәд, сержант хәәкрв:

— Парашт хоршсн баасн, шеесән шулуһар һазаран һарһҗ асхтн! Негчн күн иигән-тиигән бичә гүүтн!

Борлда бидн хойр шүвтр, үмкә үнртә, амндан күрч мелмлзсн бадьяг Көклдә Ар-һуй хойрин дөңгәр өргҗ һазрт буулһад, шуд чиңглгин (вагона) хаҗуд асхҗ орквидн. Бадьяг хәрү өргәд, чиңглгин (вагона) пол деернь тәвәд, Борлдад өөдән давшхднь дөң болув. Һартан суулһ бәрсн Найта цааһас нанд закҗана:

— Тер нүкн дотр көр цасн бәәнә. Түүнәс нег суулһ цас ав, эс гиҗ цә уга толһам өвдҗ йовна.

Би Найтан өгсн суулһиг авад, өөр шидрк нүкнд бәәсн көр цасиг көләрн девсҗ күүләд, һарарн альхдҗ суулһан дүүргәд, чиңглгин (вагона) үүдәр орулад өгхләм, Найта бас нег суулһ өгәд, догшар келв:

— Энүнд бас цас ав.

Өөр шидрк нүкнд бәәсн көр цасиг малтад, хураһад, шавхад авчксн учрар, тедүкн бәәсн нүкн тал гүүҗ одад, ур тергнә утанас, чолун нүүрснә үүрмг тооснас харлҗ одсн, мөснд хүврәд дәвтнгдсн цасиг урдклаһан әдл көләрн девсҗ күүләд, һарарн утхад суулһд кеҗәтлм, генткн шил гиҗгәрм күнд юмн ирҗ тусад, хойр нүднәсм очн цацгдад, ухам харңһурад, серлән алдчкув... Цааранднь юн болсиг медҗәхшив.

Чиңглгин (вагона) төгәс рельсин ниилврлә харһад даңшсн даңшлһн соңсгдна, эргндм әмтмб аль аңгудв гиинәд уульна, чирә деерм хәәлсн хорһн дусад, халхим, чирәһим шатана.

— Хәәрн көвүм, хәәрн көвүм, — гиһәд, баав уульсн болна. — Ода күртл серл эс орсн хөөнь, цааран хәләнә гидг тер... О, деедс, яһсн өршәңгү уга юмбчи... Хәләсн, нәәлсн, түшсн ор һанцхн салтрим авхар бәәнчи...

^— Байрта, бурх бичә буруша. Тәвсн хөвнь тиим болҗахгов, — гиҗ Киштә баавиг эвлҗәнә.

— Ик үүл — Найтад бәәнә. Нойн кевтә цугтадмдн чоһ болна. Нег үлү эн манд нүдн-амн болҗ йовх көвүнә күзүн деер һарад мордчква, — болҗ Кеедә көгшә Найтаг гемшәҗәнә. — Тадн, залус, гергд, амндан келән зуучкад, эн андна өмнәс негчн хөрлт үг келхшт.

— Күн муурхла — күшлин бийнь дәәсн. Манд ода Найта чигн сүртә бух, маниг тууҗ йовх салдсмуд чигн мөргәч хуцмуд, — гиҗ ах хөөч Көклдә келҗәнә. — Эдниг кенинь чигн хазарлдг күчн-чидл уга, арһта тоотнь бу авад, Гитлерин өмнәс ноолдҗ йовна.

— Мини хәләсн нег нарнам толһад суусн әмтнә кенднь болвчн элкнднь хар-яр һарч, үклин мууһар үкх болтха... — Баавиг харал тәвсиг би шиңкән соңсҗанав.

— Баав, ундасчанав.

Экм мини эн үгмүд соңсад, негл һанцхн өндгн деерән элкдсн тоһрун кевтә, нанур өкәһәд, байрлн сахньв:

— Көөркү минь, Бадм минь, минь ода ус өгнәв, зуг невчк бүләлнәв.

— Эн мана бортхд бүлән усн бәәнә, — гиһәд, Көклдә темәнә арсар кезәнәһә хатаһад кесн күвкһр кецтә, нәрхн хоолта сав баавд суңһҗ өгв.

Медәтнрин келсн, күүндсн, керлдсн тоот нанд урднь нөөртм соңсгдснла әдләр соңсгдҗасн болхла, баавиг амндм бүлән ус цутхсна хөөн ухам йосндан цегәрәд, цогцим атхсн аралҗн бийим сулдхсн кевтә, махмудм гиигрсн болҗ медгдв.

— Сәәхн иньгм, нүдән сек, — гиҗ баав эрв.

Нүдән секхләм, чиңглг (вагон) дотрк урдк кевтән харңһу болҗ медгдв, төрүц юмн үзгдҗәхш.

— Өр цәәһәд угайи? — болҗ би экәсн сурув.

— Өр кезәнә цәәсн, Бадм, энчн һал цаһан өдр...

Таниг үзҗәхшив...

— Нүднәннь харан тасрад, сохрҗ одсн болҗана, — гиһәд, баав экрәд уульв. — Нүдн уга гидг — харңһу тамд тусснла әдл мөн...

— Байрта, кукн, цагаснь урд бичә үрүд, — болҗ Кеедә көгшә мини экиг тогтнулв. — Бичкн күүнә цогц ямрчн гем-зовлңгиг дааһад, дииләд, эдгәд оддмн. Хамгин ик байр — серл орснь. Серлтә күн — җивртә шовунла әдл болдмн. Байрта, мини келсиг тодлад авчк: көвүнчн холд нисх, келн-әмтндән тусан хальдах нертә залу болҗ һарх. Лам мәәдр, мини келснд худл уга.

Баав невчк төвкнв. Көклдән эмгн Амулң гүзәлсн тоснасн нанд өгв. Найтан эмгн Киштә, һал тергн удан зогссн нег өртңд Булһниг перрон деерк базр тал гүүлгәд, домб үс авхулад, өрәлинь баавд өгәд, нанд уулһ, шулуһар чинән орх гиҗ, сүв-селвг заав. Мана авч һарсн хот эн ут хаалһд көтрәд, салдсмуд гер дотр алад, арстаһинь мөч-мөчәрнь салһад, мишгт дүрҗ өгсн ямана махн чигн, баавин зунар, намрар, үвләр давслҗ авсн заһсң чигн чиләд, зуг шүүрмг, хурсн болн хатасн, ута орулад борцлсн башаңһ, хадрн үлдҗ. Терүгән баав хумс-хурһан тәәрҗ әрвләд, Инҗә Альмн хойрт геснь өлсәд уульсн цагт өгнә. Тер хотасн нанд күртәхәр седнә, би элкм яарад һарад бәәсн бийнь, керго гиһәд авхшив.

Хальмг тееглә әдл тегш болн у-өргн көдәһәр һал тергн ар үзг хәләһәд гүүҗ йовна. Ил гидг һолын көвәд бәәсн Ил нертә өртңд мана һал тергн зогсад, манд хот-хол өгв. Мини орчд Ар-һуй суулһ авад, Борлдата хоюрн шиңгн хотд одна. Найта өдмгиг урдк кевтән бийнь мишгт тәвәд, үүрч ирәд, чиңглгин (вагона) әмтнд — ик баһ угад әдләр хуваҗ өгнә. Нанла болсн йовдлын хөөн Найта әмт харадган уурад, цөн үгтә болад, номһрҗ одв. Дөчн һурвдгч җил намрар көвүһинь, Очриг, дәәнд авсна хөөн Найта иим бәәдл һарад, даңгин уудг хальмг әркән татад, эрүләр бәәһәд, белвсн үлдсн күүкд улст дөң-тусан хальдаһад, әмтиг алң болһла. Найта ода тер бәәдлән сергәсн кевтә хаҗудк улстан килмҗ эс өгдг болвчн, хара зөңдән харадган, орклҗ хәәкрдгән, өвгд-эмгдт, гергд-берәдт, бичкн көвүд-күүкдт деерлкдгән уурв.

Ил өртң деер һал тергн кесгтән зогсв. Хотан ууһад, дулан кевтртән орсн әмтнд Кеедә көгшә кезәңк тууҗ келҗ өгчәнә:

— Эн Ил гидг һолын эклцд Текес гидг цегән уста һолын хойр тал Бор-Хора болн Нарта гидг уулмуд бәәдмн. Кезәнә тер һазриг хошудын, зөргтә болсн төләднь Тавн Барс гиҗ нерәдсн тавн ах-дүүнр эзлҗәсмн. Теднә Байбаһс гидг ик ахнь Дөрвн Өөрдин хан бәәсмн. Хошуда һазр-уснас доргшан-ардаран Зүн һарин Алта уулын белмүд эргәд, Хара-Хула гидг Зүн һарин нойн нутгарн бүүрлсмн. Терүнәс ардарлад, Тарваҗ уулын өөр торһдын нойн Хө-Өрлг ахнр-дүүнртәһән, зурһан көвүтәһән дүркләд бәәсмн. Теднәс хоорагшан, Зәәсң нуурин цаад көвәд, Хар Эрцг һолын наад бийд бәәсн дала сәәхн һазр-усиг дөрвдин Дала нойн элгн-садарн эзлҗәсмн. Дөрвн Өөрдихн хоорндан ни-негн болсн учрар, теднәс хоша бәәсн манҗурмуд чигн, моңһлмуд чигн, хасгуд чигн өмнәснь дә босххдан, малынь булаҗ авхдан, улсинь кел бәрҗ дорацулхдан әәдг бәәсмн...

Тиим ни-негн бәәсн Дөрвн Өөрдиг Хара-Хула нойн һанцарн толһалхар седәд, үүмә татхла, Хө-Өрлг зурһан көвүһән, тәвн миңһн өрк-бүл дахулад, деед үзг тал нүүһәд, Әрәсәд одҗ түшсн болдг. Хошудын Түрү-Бәәдг гидг нойн ах-дүүнртәһән Түвд темцҗ нүүһәд, Көк-Нуурин эргнд бүүрлсмн. Хө-Өрлглә худ болсн зәрм дөрвд, хошуд әмтн терүг дахад, Иҗлин көвә тал нүүсмн. Эн мана элнцг эцкнр бәәсн һазр-уснд Хар-Хулын көвүн Баатр хун тәәҗ Зүн һар гидг күчтә орн-нутг тогтасмн...

Кеедә көгшән келәд йовсн соньн тууҗасв, аль мана уул өвкнр эзлҗәсн өлзәтә һазр-усна туснь хальдадв — мини нүднд шинәс герл орад, түрүләд бааван танюв, дәкәд хойр дүүһән үзәд байрлув. Һанцхн баавин биш, цуг мана чиңглгин (вагона) әмтнә өргмҗд эң зах уга, намаг эдгҗәхд тедн баавла әдл тәвсн хөвдән ханад, теңгрт һаран күргх седклтә. Түрү-зүдүлә харһсн улс тиим нег ухата, нег күслтә, нег саната болдг сәнҗ.

Мана йовҗ йовх һазриг хасгуд чигн, наадк әмтн чигн Долан һол гиҗ нерәднә, юңгад гихлә, өрәлнь әмтәхн уста, өрәлнь һашун уста Балхаш нур тал өмн үзгәснь долан һол урсҗ, уснь тиигән гүүҗ, тер нуурт теҗәл өгнә.

Һал тергн ардарлх дутм киитн чаңһрад йовна. Хамгин таалмҗта юмн — зуур харһсн хасгуд, нег үлү эмгд болн гергд, буһшта халун хот, болһсн нимгн һуйр кенчрт орасн, мана өмнәс тосад, бийснь хату—мөтү бәәдлд бәәсн болвчн, сүүлин хот-хоолан манла хувацна.

Мана чиңглгәс (вагонас) бас хойр күн һару болв. Борлда Ар-һуй хойрин эмгд өңгрв. Тедниг одак һурвн күн — нег сержант, хойр салдс ирҗ авб. Царцсн, өдр сө уга коң-коң гиһәд ханяҗ йовх Ар-һуй эмгән нам сүүлин хаалһднь үдшәҗ чадсн уга. Нег сө өңгрсн хойр эмгиг бидн дөрвн көшүртә, нәәмн төгәтә ик улан чиңглг (вагон) күртл һарһвидн. Борҗин Найта бас ормасн көндрсн уга, нар деерән кевтәд үлдв.

Һал тергн Каратал, Аксу гидг һолмуд давад, Лепсы һолын көвәд бәәсн бас тиим нертә өртңд ирҗ зогсв. Көклдән эмгнә күртәсн тосна, Киштә ээҗин хувацсн үснә, хасгудын зуур тосад, өгәд йовсн хотын күчәр, шимәр би дарунь чинә-күч авад, кевтсн ормасн босад, төмр бешиг урдклаһан әдл чолун нүүрсәр түләд, суулһан бәрәд, Найта Борлда хойрта хамдан хотд однав. Нанд яһад болвчн Зандаг үзх кергтә. Занда урдк кевтән мини нүднд харгдхш, һацата кевтә Савһра Шура бас үзгддгән уурч одв.

Өвгд, шавта җлус, нанла әдл бичкн көвүд Лепсы өртңгин модн буудлын (вокзалын) өөр хурцхав. Надежда Тимофеевна хамтрлңдан парторг бәәснләһән әдл эн хол хаалһд йовад, олн дунд бас цәәлһврин көдлмш кенә, альк фронтд ямаран уралан дәвргч ноолдан болсиг тодрхаһар келҗ өгнә. Надежда Тимофеевна келсн хамгиг иткүлхәр бәәх мет бахнд өлгәтә хар таава репродуктор соңсхҗана:

"1-ч Украинск фронт урдк кевтән хортыг күүчәд, миңһн йисн зун дөчн дөрвдгч җилин январь сарин 3-д Новоград-Волынск, январин 4-д — Белая Церковь, январин 5-д — Бердичев фашистнрин үлмәһәс сулдхад, Ровно, Шепетовк, Жмеринк, Винниц, Христиновк, Умань тал дәврлһ кеҗ йовна. Улан цергчнрин бәәр бәрлдлһнд партизанмуд икәр дөңгән күргҗәнә. 2-ч Украинск фронтын 5-ч гвардейск танков әәрмин хойр корпус, хортнла күчтә ноолда кеснә ашт Кировоград балһс сулдхв..."

Мана Улан Әәрм фашистнриг улм-улм деед үзгүр көөҗ йовх зәңг һал тергн зогссн станцст, балһсдт өдр болһн гишң соңсгдна. Тиигх дутм манд, төрскн һазр-уснасн холҗад, темдг уга һазрур туугдҗ йовлһн ик һундлта, һашута. Чиңглгт (вагонд) бөгдисн, түрүлә харһсн әмтнә седклинь аадрулхин кергт Кеедә көгшә дәкн-дәкн кезәңк тууҗ келнә. Лепсы һолын көвәдк тиим нертә өртңгәс һарсн һал тергн Аягуз һол хәләҗ, ар үзг темцҗ гүүв, төмр хаалһ Балхаш нуурас хол бишәр давҗ һарв.

— Увш хаана күчәр тууһад нүүлһҗ йовсн хальмгуд тиигхд зууран халун һаңла харһад, усн уга болад, әмтн, мал цаңһад, дегд ик һарула харһсмн. Эн Балхаш нуурин көвәһүр орҗ ирхләрн, теңгс мет эң зах уга ус үзәд, күн, мал цуһарн нуурин уснас цадтлан ууһад, хор идсн зурмн, барда мет геснь көөҗ, элкнь тертәҗ үкцхәсмн, — гиҗ Кеедә көгшә һашута келвр эклв. — Тер зовлңнь баһ кевтә, хасгин һурвн жузин һурвн хан баатрмудтаһан хальмгудыг эргүлҗ бүсләд, Увш хааг цуг алвтарнь кел бәрҗ авад, көлдән мөргүләд, мухлаһан кеҗ авхар шиидцхәнә...

— О, дәрк, хальмгин харалта зовлң кезән-кезәнәс нааран чиләдго юмн бәәҗ, — болҗ Киштә эмгн гүүнәр саналдна.

— Тер өршәңгү уга Увш хааг һанцарһинь кел бәрҗ авад, наадк әмтинь хәрү хальмг тег талнь йовулчкхмн билә, — гиҗ Киштә эмгнә келснәс зөргшәд, би хордсн санаһан медүлҗәнәв.

— Хальмгудын толһад суусн Увш хан кезәдчн үйәс үйд харагдҗ йовх болтха, — гиһәд, Найта генткн серл орсн мет шүдән хәврҗ уурлв.

— Зөвтә үгд — седкл байсдг, зөв махлад — толһа амрдг, — гиҗ Кеедә көгшә бахтв. — Найта, зөвтә үг келҗәнәч. Мөн, лам мәәдр, Увш хан келн-әмтнәннь мууль болад, җир шаху миңһн өрк-бүлин әмнд суусн төләдән, сүмснь хорха-мекләд төрҗ, нернь даңгин һәәлгдҗ амлгдх зөвтә. Эн Балхаш нуурин көвәд Увш хан үйәс үйдән, тохмас тохмдан хөөн-хөөнән харагдх дәкәд нег йовдл һарһсмн.

Салдс намаг бууһин хундгар цокад әмндм күрн алдснд Найта бийән бурушасн кевтә, тер йовдлын хөөн өрнь җөөлдв. Найта, күмн алң болхмн, күүкндән закҗана:

— Булһн, Кеедән ам норһх кергтә. Амтлад, цә чан.

Мини түлсн беш дотрк чолун нүүрснь ширд-пирд гиһәд шатна. Чиңглг (вагон) дотркиг бүлән аһар дүүргнә. Булһн дун-шун угаһар ормасн босад, һазрасн авч һарсн таңгд (котелокт) ус кеһәд, цә нерв. Мөңгтә күн — тамин амн деер җирһнә гидг. Борҗин Найтахн мөңгтә бәәдлтә, һал тергн удан зогссн өртңгәс үс, тос, хасгинәр болһсн зузан целвг һуйр хулдҗ авна. Мадн дунд хамгин теҗәлтәнь — теднәхн.

Кеедә көгшә Булһна чансн цә болхиг күләсн уга, тууҗан цааранднь келв:

— Һурвн үзгәснь бүслсн хасгудын Аблай, Нурали хаадын цергүдиг цумлҗ һардг арһ Увш хаанд уга болна, дөрвдгч үзгтнь эң зах уга һашун уста Балхаш нур бәәнә. Тегәд хальмгин нойд, зәәсңгүд, ламнр — Цевг-Дорҗ, Бамбар, Шеерң, Луузң-Дальч, Араша-Дондг эдн хурад, үүл-хүүв кенә. Увш хаанд бичкнәснь авн көтч, мөрч, харулч йовад, эзән кесг үкләс авч һарсн төләдән баатр нер зүүсн Җава гидг итклтә элч бәәҗ. Эн үкләс, аюлас маниг авч һарх күн — һанцхн Җава баатр гиҗ сәәчүд Увш хаанд сүв-селвг өгнә.

— Сүүлин цагт Җава мини закврим хоомаһар күцәһәд, урмд угаһар церглнә, — болҗ Увш хан хаҗудксдан ө-һундлан цәәлһнә.

Хальмгин сәәчүд тоола-тоола бәәҗ, Җава баатрин һарһсн арвн хойр килнц олҗ авна. Җава баатрин олнд тусан хальдасн тоот хаана, нойдын хәләцәр болхла, килнцд тоолгдна. Увш хан Җава баатриг дуудад, зәрлг болна:

— Җава, мини келсиг сәәнәр соңс: кемр маниг эн аюлас әмд-менд авч һархла, би чини һарһсн арвн хойр килнцичн тәвҗ өгнәв.

— Хаана деед зергәс, нанд тана өмн һарһсн негчн килнц уга, — болҗ Җава хәрү өгнә.

Баатрин эн үгмүд соңсад, хальмгин сәәчүд нег-негнләһән үг булалдҗ, Җаван һарһсн арвн хойр урвач, хорта, әәмшгтә йовдлмудыг хурһан дарҗ тоолад, шовалһад һарһҗ авч ирәд, сүрәлкҗ, догшрхҗ, омглҗ әвр үзүлцхәв.

Җава баатр хаана, ламнрин, нойдын келҗәх эн худлыг түрүләд чикдән итксн уга. Дәкәд бийән әәлһәд, терүнә зөргиг олзлад, хасг хаадын бүслсн бәрәнәс өрк-бүлмүдән әмд-менд авч һархар төр тәвҗәхинь медәд, нег мөслҗ келнә:

— Би тадниг биш, харчудыг эн гүрмәс гетлгәд, хортна бәрәнәс авч һарад, хәрү Иҗл мөрн һол талан йовнав!

— Җава баатр, юн гидг буру уха зүүҗәхмч, — болҗ, ода күртл тагчг, эднә келсиг соңсад суусн Шеерң нойн ормасн босад, Җаван өмн сөгдәд, уульхин нааһар келнә: — Чи эврән меднәч, би богд хаана өмн сөгдснго биләв, терүнә үлмәд оршгон төлә манҗурмуд Зүн һарин сай хальмгудын толһа хәәчлхлә, Әрәсәд бәәсн тадн талан зулад нүүҗ ирләв. Җава, зөргтә баатр, орсин Эзн цаһан хан хатна мухла болад, хальмгудыннь тохм таслхар, богд хаана шавхрт күртәд, терүнә хәәрнд багтад, келн-әмтән хадһлҗ чадхла — чини күргсн аһу ик ач-тусичн улан залата хальмгуд үйәс үйдән мартшго. Харчудыг хәрү авч йовнав гиснчн — тедниг эврә һарарн хаана йосна цааҗла харһулна гидг тер. Кемр чи маниг эн аюлас гетлгхләчн, Увш хаана деед зерг арвн хойр килнцичн тәвҗ өгсн деерән, бидн цуһар чамаг алтн-мөңгәр, мал-герәр ачлнавидн...

— Нанд алтн-мөңгн чигн, мал-гер чигн керго, — гиҗ Җава баатр җигшҗ келнә. — Би тадниг эн бәрәнәс авч һарнав, зуг тиигән ирчкәд, уга-яду улсиг даҗршговидн гиһәд, андһар тәвтн. Юңгад гихлә, күнд хаалһд үкә йовҗ тоота харчудын өрк-бүл үлдҗәнә.

— Андһар тәвнәвидн, тәвнәвидн, — болҗ Бамбар нойн, нань арһ угаһан медәд, толһаһан гекҗ зөвшәрв.

— Нойд, зәәсңгүд көлдән мөргүлҗ андһар тәвүлдг яһсн зөргтә баатр бәәсмб, — болҗ Көклдә хөөч омгшҗ келв.

Булһна чансн цәәг Кеедә көгшә халунар сорад уухла, Көклдән эмгн Амулң өвгнд Актогай өртңгәс хулдҗ авсн һуйрасн нег зүсм өгв. Мууд дассн төләдән эн өвгн дулан һазртан бәәхдән, нам үвләр чигн беелә зүүнә гидгиг төртән авдго билә, хуучн оһтр девлтә, илгн арсн шалврта, көлдән даңгин буршмгта, зәрмдән серүнд толһа нүцкн йовдг билә. Тер хувцан әрвләд, хаврин эклцәс намрин чилгч күртл мишг эдәс уйсн халхлзсн киилг, шалврта, көл нүцкәр йовдмн.

Кеедә көгшән келҗәх тууҗиг цааранднь соңсхар седнәв, тер цәәһән дегд удан уусн болҗ нанд тоолгдна. Чиңглг (вагон) дотрк дулан болтха гиһәд, төмр бешт чолун нүүрс зергләд, һалынь чаңһаҗ өгнәв. Һал тергн дорд үзг хәләҗ гүүх дутм киитн улм чаңһрад, шилг уга ил теегт салькн хурлзад, чиңглгин (вагона) шуурхаһар, заагар, оңһрхаһар сиигнә. Күүкд улс чадс-чидсәрн тер оңһрхасиг нааһаснь кенчрин, цаасна тасрхасар бөглнә, болв төгәсин даңшлһнд тер чиксн тоотс хәрү суһрҗ генүлнә.

Кемр эн ут хаалһд мадн дунд Кеедә көгшәлә әдл келн-әмтнәннь кезәңк тууҗ меддг, терүнлә әдл келмрч болн күңкл күн уга болсн болхла, манла учрсн гүрмтә йовдл дегд күнд деерән, экәршго һашута болх билә. Кеедә көгшән келсн тууҗиг чигн, туулиг чигн бидн соньмсч соңснавидн. Цәәһән ууһад, өлг авад, зооһан тинилһәд амрч авчкад, Кеедә көгшә келврән цааранднь эклв:

— Хан, нойна үгиг кезәдчн иткхмн биш. Җава баатр хасгин түмн цергиг цумлҗ һарад, харчудан дахулад, хәрү Иҗл талан эргхин орчд Увш хаана зәрлг иткәд, тедниг хортнас гетлгәд, аш сүүлднь Алта уулын хавчгт бәәх Зүн һар гидг үүдәр әмтән дахулад, өвкнриннь кезәнәһә эдлҗ йовсн һазр-усар орҗ ирнә. Тедниг манҗур церг тосҗ авна.

Богд хаана элчнр хальмгудыг Әрәсәд түшвә гиҗ гемшәһәд, тедн дундас бурута кү хәәнә. Тиигхлә Увш хан: "Маниг Иҗлин көвәһәс кесг җил урд нааран һархар седхлә, Җава баатр орсин ямтнрла толһаһан негдүләд, мана нүүхәр бәәх нуувчиг теднд келҗ өгәд, цань угаһар тушаһан хальдава", — гиҗ зарһ бәрәд, терүг манҗурмудт бәрүләд өгчкнә.

Увш хааг, цуг нойдыг хамдан бәәхләрн, әәмшгтә болх гиҗ, манҗурмуд шиидәд, хальмгудыг нег-негнәснь салу бүүрлүлнә. Хальмгин "хамгин әәмшгтә" Җава баатриг богд хаана закаһар, һазр дор гүн нүкн түүрмд дүрәд, көл-һаринь төмр чөдрәр күләд, харңһуд хаачкна. Бузр һарта хаанд һартнь йос өгхлә, келн-әмтнь түрүлә, гүрмлә, аюлла, үкллә харһдг мөн...

— Увш хан, цуг нойд, зәәсңгүд һанцхн Җава баатриг биш, бүкл харчудыг харсх, хәләх, теднд оньган өгх болҗ андһар тәвсн бәәнәлмн, — гиһәд, би цааранднь тесҗ ядад, әәмҗ көгшәһәс сурҗанав.

— Орн-нутг толһалдг хаана, отг-әәмг һарддг нойн, зәәсңгүдин тәвсн андһар — нохан зо деерк цаснла әдл, — гиҗ Кеедә гүүнәр саналдв. — Тедн һазр-усан һазадын хортнас харсхин орчд хоорндан йос, зөөр булалдад, нег-негән муудхад, чидл иктәннь өмн заһудад, хоолынь базһҗ алхасн хооран хәршго өршәңгү уга улс мөн.

— Не, тегәд, Җава баатр яһҗ? — гиҗ Борлда соньмсв.

— Җава баатриг нөкднрнь һазр дорак харңһу түүрмәс сулдхад, көл-һартнь бәәсн цевинь хамх цокад, һарһҗ авна. Җава баатр сөөһәр Увш хаана өргәһүр ирәд, үүдинь күүләд орҗ ирхлә, Увш хан терүнә өмн сөгдәд, һазр элкдҗ мөлкәд, әмим авр гиҗ уульҗ эрнә. "Чамаг алҗ килнц авхшив, чи бийчн эн манҗурин һазрт һуря ноха кевтә, шин эзн богд хаанасн цокулад, эҗго теегт харһнҗ үкхч", — гичкәд, гериннь эрст өлгәтә бәәсн "Иҗл бу" гидг ут амта, улан тәвлһ иштә, Иҗл мөрн һолын телтр көвәд бәәсн аңд тусхадг, төв хадг бууһинь авад, ормднь эврәннь ахр амта бердәнкән эрст өлгчкәд, кевс деегүр яхлад-яалад, олн бурхдас хәәрлт сурад, одал әмнәсн хаһцхв гиҗ сүрдҗәсн хааг көләрн девсчкәд, Җава баатр нөкднрән дахулад, хәрү Әрәсә талан ирсн болдг...

Мана аав келдг билә: үлгүр — утхта, үг — шинҗтә гиҗ. Медәтнрин келсн үгин шинҗинь тәәлдг, келсн үлгүрин утхинь йилһдг дастн. Тер цагт ухана дееҗ, тууҗин зөөр, җирһлин көрң бийдән шиңгрәҗ авхт, терүгәр бәәдл-җирһлдән залмҗ, көтлвр, көлг кехт гиҗ. Кеедә көгшә эн ут болн күнд хаалһин туршарт келн-әмтнәннь тууҗ, тууль келәд йовхларн — нег угаһар келҗ йовхш, маниг тууҗан медсн деерән, ода хальмгудт учрсн экәршго ик гүрмин учр-утхиг бас медтхә гиҗ, төр тәвҗәхнь лавта.

Һал тергн Жангиз-Тюбе гидг өртңгәс деегшән ардаран эргәд, Иртыш һол деер бәәсн Семипалатинск балһснд ирҗ зогсв. Дәкәд нег мишгән, хойр суулһан авад, хот-хол өгчәсн һазр тал ирввидн. Үлмҗин Тарха, Мәчиһә Дорҗ эдн маниг Хасгин нутгт үлдәх гиҗ икәр нәәлҗ йовсн, тер нәәлтнь өңгәлт уга болад, йоста Сиврин һазрур авч йовна гиҗ, күүндвр кецхәв.

— Хагсу, көдә Хальмг таңһчд эс тохм тасрсн мана хальмгуд байн теҗәлтә Сиврт үкҗ тархн уга, — гиҗ Надежда Тимофеевна, орс күүһән мартҗ, бийән хальмгт тоолҗ, хаҗудк улстан омг-күч өгхин төлә зөрц серглңгәр келнә.

— Сиврт хамгин өздң улс бәәнә гинә, — болҗ Борлда сүрднә. — Тенд кү алад, әмт тонад, йос эвдәд туугдсн алач-махчнр хурцхаҗ гинә.

— Олн-әмтнә сә хәәһәд, орн-нутган чик йосар бәәтхә гиһәд, әрүн сәәхн төр тәвсн залусиг хаана йосн тиигән туудг бәәсмн, — гиҗ Мәчиһә Дорҗ цәәлһнә...

Би нүдәрн Зандаг үзгдхмн болвза гиһәд харвнав, зуг күүкн урдк кевтән уга. Терүг йосндан эдгсн угаг чигн меддг арһ уга, Савһра Шура бас хот-хол авхар ирдгән уурч одв.

Барнаулар дәврәд, Новосибирск балһснд ирхлә, һал тергн цааранднь дорд үзг темцҗ гүүв. Һазр-усна өңг-зүсн сольгдв, нигт модн харһна, цасн улм-улм зузарна. Нег сәнь — салькн уга, теңгр чилгр, зуг киитн чаңһ. Хасгин нутгин хөөн Алтайск кизәрин (крайин), Новосибирск, Кемеровск областьмудин һазр-усиг һатлад, мана һал тергн Красноярск кизәрин (крайин) захар орҗ ирв.

Эн кизәрин (крайин) түрүн харһсн Боготол гидг өртңд торлго, һал тергн ора шидр Чулым һолын көвәд бәәсн Ачинск балһснд зогсв. Манд хот-хол өгв, зуг урднь зармар, сөгәр кесн буда өгдг бәәсн болхла, эн балһсн деер өгсн шиңгн хотнь черемша гидг өвснәс кесн шалдрң, дотрнь җирмәхәс көвсн хот болҗ һарв.

Нарн сүүрләд харңһу болхла, маниг цааран авад һарв. Сөөнь өрәл давсн цагла, маниг цуһар унтҗ одсн кемлә чиңглгин (вагона) төмр үүдн харҗңнҗ секгдәд, хәәкрсн дун соңсгдв:

— Күрч ирввидн. Чиңглгәсн (вагонасн) бууцхатн!