Тавдгч сөөһин келвр

Һурвдгч өдртнь, үдин алднд, чиңглгин (вагона) төмр үүдн дәкнәс харҗңнҗ секгдв. Цуһар дарцад, һаза һарцхав.

Нарнас, өдрәс, аһарас сәәхн, әрүн, өлзәтә юмн эн орчлңд берк бәәҗ. Хойр хонгтан хүүрә хотар тесвидн. Цә чанн гихлә, — усн уга. Гүртин Хар Усн — ширгҗәх нур, тиим болсар уснь тузяг мет һашун. Әмтн арһан бархларн, суулһ авад, төмр хаалһин хаҗуһар бәәсн нүкн болһнд хурад, ур тергнә утанас, нүүрснәс киртәд, борлад зута бәәдл һарсн көр-цас һарарн малтад, көлиннь өскәһәр сөндләд хураҗ йовна.

Би әрән гиҗ нег суулһ цас малтҗ авад, терүгән чиңглг (вагон) талан авч ирәд, үүдәр орулад өгчкәд, гүүһәд нур орув. Тенд әмтн түлә кехәр хулс хуһлҗ бәәнә. Мөсн деерк хулсиг көлиннь үзүрәр девсхлә, амрар хуһрҗ унна.

Дәрк минь, эн саамла Гүртин Хар Усна өмнк, ардк толһас деегүр, деед үзгт бәәсн хагсу Батлу һолын хотхрас үкрмүд, мөрд, темәд, хөд нүүһәд-нүгшәд аашна. Теднә мөөрлһн, инцхәлһн, буульлһн, мәәллһн зүрк уйдана. Көләрн хулс хамхлҗ йовсн баһчуд чигн, улан ширтә вагодас бууһад, көл-һаран тинилһәд йовҗасн медәтнр чигн тер олн малын нааһас гердҗ, гейүрҗ, һашудҗ хәләцхәв. Тосҗ гүүдг арһ уга — буута салдсмуд һал тергиг аарглад зогсчкад, чиңглгин (вагона) өөр цевр аһар киилҗәх өвгд-эмгдиг, дәәнәс шавта ирсн залусиг, Гүртин Хар Усна мөсн деер хумха хулс көләрн цокад хамхлҗ йовх маниг, көвүд-күүкдиг, берәд-гергдиг нүдәрн ширтҗ, харвҗ харна.

Мөөрсн, мәәлсн малыг тосдг арһ манд уга, шулуһар хот кех хулс хуһлҗ авх кергтә. Тер олн малын дуунд зүркн уйдна. Би терүнәс көлтә наадк баһчудла әдл хулс хураҗ авад угав. Генткн серл орад, мөсн деер шовасн, нигтәр яралдсн хулсиг көлиннь үзүрәр цокхла, тедн хаҗар хадсн өвснлә әдл нуһрад-нуһрад унна. Нег цуцл хулс хураһад мөсн деер тәвчкәд, дәкәд башмгиннь хоңшарар хулс цокҗ йовнав.

— Бадм, — гисн күүкн күүнә җиңнсн дун соңсгдв. Тер дун нанд таньдг болҗ медгдв, зугар эн хулс хуһлҗ йовх баһчуд дунд Бадм гидг нертә көвүд дала. Би тер дуудлһиг төртән авсн угав.

— Орһдул Җоңһаг бәрәд, сән нер зүүсндән нам кү таньдган уурсн болвзач? — гисн хорта үгмүд соңсад, тер дууг йосндан таняд, зүркм бульглҗ цокад, амарм һарн алдв.

Ардан эргхлә, мини өмн һартан дөрвн-тавхн хулс бәрсн Занда зогсҗана.

— Занда?! — Нанд нань үгмүд олдҗ өгчәхш.

— Мини нериг мартад угавчи?..

Хальмг келн-әмтнд экәршго ик аюл учрҗ одсиг хойр дундур хонгтан чиңглгт (вагонд) хааһата бәәхләрн, медләв. Медәд — иргч цаг манд ямаран сөрлт болн бәәдл-бәрц заяна гиҗ чееҗм хорсла. Ода Зандаг үзхлә, тер тоот зөвүр, зовлң, харалта бәәдл хооран цухрад, — мини өмн үвлин бархлзсн үүлн һатцас шарһ нарн мандлсн болад, геедрҗ одсн арвн тавна сарм дәкнәс өмнм гилв-далв гиһәд, урднь эн күүкиг үзхлә, келн-амм зууньрҗ оддгла әдл һацата кевтә, келх үг олдҗ өглго, цәәлзәд бәәвүв. Нег үлү Зандан келсн намаг цань угаһар дорацулв.

— Бәртн, автн, Занда, — гиһәд, би дегд башрдхларн, мөсн деер тәвсн цуцл хулсан өгчәнәв.

Занда баһлцг мет бөдүн нигт хар күклән өрчәсн хооран кеһәд, ээм деерәһәрн ардан хаяд, мини суңһсн баглата цуцл хулсиг авб. Нанд терүнәс даву байр уга!

— Бадм, маниг альдаран авч йовхар бәәдг болхви? — гиҗ Занда һаслңтаһар сурв.

— Би медҗәхшив...

— Тадн чиңглгт (вагонд) удан хаалһата бәәвт?

Эндр һурвдгч өдрмдн.

— Маниг өрүнә шиңкән авч ирвә. Бааҗан хош хөн Ар Мазргас ик хоорагшан, Өмн Тоост гидг һазрт бәәлә. Мана тал ирсн салдсмуд юм цәәлһҗ өгсн уга. Хөөчнриг, малчнриг цугтнь кесг машиһәр авч ирвә.

— Та, тегәд Хар һазр тал зуллта?..

Тер мөөрлдәд, эңслдәд аашх мал үзҗәнчи? Мини зүркн изрҗәнә. Зөргшҗ хәләҗ чадшгов. Йовнав.

Мана таңһчиг хуурулҗах бәәдлтә, — гихәс талдан үгмүд дегд әәмснәс көлтә нанд олдсн уга.

Мини келсн үгмүдәсв, аль тер дарцад аашх малын сүрәһәсв, аль эн учрсн аюлта йовдласв, нанд сәәнәр медгдсн уга, Зандан нүднәснь нульмсн цәәрҗ асхрад, атхулсн цуцл хулсим чирәд, тедүкн зогсҗасн һал тергн тал адһмтаһар йовҗ одв.

Бичкн наснд, генн уханд учрсн гүрмәс дурна күчн даву болдг сәнҗ. Геедрәд кесг сар болсн Зандаг үзсндән дегд байрлхларн, цуг зовлңган, күчрән, даарлһан, өлслһән мартад, камчхр башмгиннь хоңшариг хәәрллго, әрвллго, өмнән харһсн баг-баг хулсиг девсҗ хуһлад, үүд-түүд күрглго дәкәд хойр боодг хулс цуглулҗ авад, чиңглг (вагон) талан җивр урһсн мет өргмҗтә гүүхәрн ирүв. Борҗин Найта намаг үзчкәд, амндан орсарн хараҗана:

— Буурха девлтә Басңгин ач, буршмгта Болдын көвүн, экән алдсн Бадм чамас көлтә бидн хоосн суунавидн. Цаачн әмтн цәәһән ууһад, һолан тинилһәд, көлсән хагсаҗана. Бидн андн чамас көлтә хоосн...

— Боз нүдтә Борҗин Найта, аман тат, — гиҗ Кеедә көгшә Найтаг хөрв. — Бадмиг басх зөв чамд, боз нүдн, өгшговидн,— Кеедә көгшә намаг харсв. Наадкснь, аминь шидчксн кевтә, тагчг.

Намаг тарвсин тәрәнд көдлгүрчәр (мотористәр) көдлдг цагт күүкд улс, медәтнр багч (бригадир) Борҗин Найтаг нүдн далд "Боз нүдтә" гиҗ басҗ келдг билә. Тиигхд Найта Кеедә көгшәг кесг дәкҗ олна нүүрт һутала, болв эмгтәһән хоюрн үлдсн көгшә терүнә келсиг чикнәнь хаҗуһар давулчкдг билә. Ода Кеедә Найтаһас әәҗәхш.

Төмр хаалһин хаҗудк нүкнд өрк-бүл болһн бичкн-бичкн зуух малтад, деернь хәәсән нерәд, хот кехдән белдчксн бәәҗ. Күүкд улс хәәснд тәвсн киртә цасн дотр цә тәвдгнь — цә тәвәд, мах чанх арһтань — мах чанад, көл көдлцхәв. Баав цә чанад авчкад, дарунь борцлсн заһс болһад, маднд өлг өгв.

Хамгин һашута юмн Гүртин Хар Усна эргнд болҗана. Эздиннь үнр соңсад, нүүһәд-нүгшәд ирсн малыг автоматта салдсмуд өмнәснь зееглҗ хәрү көөһәд, 3-ч зөрлг тал шидрдүлҗәхш. Үкрмүд, хөд тиигх дутм һашутаһар мөөрнә, мәәлнә. Мөрд, темәд болҗах аюлын ашинь медҗәх кевтә, инцхәдгән, буульдган уурад, ик тедүкнәс сеңкәлдҗ, толһаһан өргҗ, һаслңтаһар хәләлднә.

Малын гейүрлһ хувацсн кевтә, одахн күртл әрәхн үләҗәсн салькн эрвлзҗ гииньнә. Энд-тенд хая-хая цасн халаста бор девлтә тег, мана өвкнрин уул тег зөвүрлҗ түңшсн болна. Алг керәсин, богшурһасин бийнь маниг яһҗ-кегҗәнәт гисн кевтә, төмр хаалһ эргҗ цервнә, манас нүдән хөөһүллго хәләнә.

Дөрвн зүсн мал салдсмудын хөрлтәс шилгдәд тедүкнд зогссн болхла. Тавн Дөчн Баруна цуг нохас ода мана хаҗуд сууһад, көлән долаҗ шиңшәд, көләрн көрә һазр мааҗҗ гиинәд, араһан, сояһан ярлзулҗ күркрәд, манас сурхар седсн, манд келхәр сансн тоотнь дала болвчн, келдг, сурдг арһго, икчүдин, баһчудын көл шөргәҗ шарвадад, бас гүн зөвүртә, экәршго һашута бәәнә. Нохас хойр сө зогсл уга уульв, хойр өдр тасрлтан уга хуцв. Аш сүүлднь чиңглгин (вагона) үүдд харҗңнад секгдхлә, теднә байрт эң зах уга. Өмнәс тосҗ һәрәднә, һарин нурһ долана, чикнд шимлдхәр бәәх мет хойр көлән өргҗ сарвлзна. Тер илркәһәс, тер таалмҗас, тер килмҗәс медәтнр тесҗ эс чадад, хара зөңдән нульмс асхрулна.

^— По вагонам! — гисн догшн заквр соңсгдв.

Цуһар гүүлдәд, чиңглг (вагон) болһарн орцхав. Давшҗ эс чадсндан арһтаснь нөкд болцхав. Мана тер үүмә, хурлзлһ, дарцлһ үзсн нохас бас чиңглгт (вагонд) орҗ суухар үүдн тал өөдән һәрәдлднә. Төмр үүдн харҗңнад хаагдхла, нохас манас мөңкинд салҗахан медәд, уульн эңсәд хуццхав.

Асхн тавн часин алднд һал тергн көндрәд һарв. Җигтә юмн, мини махмудасм нег мөчим таслҗ авсн кевтә, цогцм яарч өвдв, зүркм өрчәсм алдрад, эн мана өвкнр, элнцг эцкнр эзлҗ, түшҗ, җирһҗ йовсн һазр-уснд үлдхәр бәәснлә әдл, әәвлхәһим догдлулҗ цокв. Җолда, Киштә, Амулң ээҗнрин, баавин, Эрдән Очрта, Шохин Болха, Нәдвдә Девәлә эднә экрҗ уульлһнас чееҗ улм-улм уутьрв. Зуг өвгд, залус араһан зууһад, бийсән күчәр бәрҗ чадв.

— О, олн бурхд тус болҗ, мана һазр-усна сәкүсн өршәҗ, кен негмддн тусан хальдаҗ, толһа менд йовулх болтха, — гиһәд, Җолда ээҗ зальврад, нульмсндан күч күрч эс чадад, бийнь бийән аадрулна. — Мини һурвн көвүм, мини һурвн баатрм хортан дарад, диилвртә хәрҗ ирәд, намаг альдас болвчн эрк биш олҗ авх. Хоңһр Санл хойриг дәәнд әмән өгч гисиг би төрүц иткҗәхшив. Кемр үрдләнь му йовдл учрхла, экин седклд эрк биш медгддмн... Мини седкл — теднә туст төвкнүн...

Җолда ээҗин келәд-кевшәд йовснас чиңглг (вагон) дотрк улст улм-улм күнд болхас биш, негчн күүнә седкл төвкнҗәхш. Нег үлү тер ард үлдсн малын буульлһн, инцхәлһн, мөөрлһн, мәәллһн чикнд бүрәбүшкүр татсн мет үрглҗ гегзмд хүврҗ уха салвлна. Түрүләд йовдлан арһул эклсн һал тергн улм күч авад, йоста гүүдлдән орв. Тер бийнь, вагодын хойр тал әмсхн хуцад көөлдҗ йовх нохас ик уданд, ик холд, ик һашутаһар маниг үдшәв. Һурвн-дөрвн ноха нам 3-ч зөрлгәс арвн хойр дуунад бәәсн Кәәмн гидг маңһд селән күртл келән балдалһҗ гүүһәд, чидлнь чилхлә, арһнь тасрхла, рельсин хоорнд ялдаһад унцхав. Мана чиңглг (вагон) сүүләс хойрдгч, тер учрар терз-нүкәр шаһаһад хәләҗ йовх нанд эн тоот цуһар ил нүдндм харгдад, өрчдм мөңкинд тиизлгдҗ үлдв.

Эмгдинь нар деерәс тосҗ буулһад, дөңнҗ хәрү тиигән һарһлһнд нөкд болдг намаг Көклдә, Ар-һуй, Борлда эдн үрнләһән әдл тоолад, эврәннь нар деер суулһад, оңһрха терз-нүкәр йиртмҗин бәәдл гердҗ хәләх бәәр һарһҗ өгв.

Минь ода эн кемлә Занда суусн чиңглгт (вагонд) ан ямаран тоолврта, саната, бәәдлтә йовдг болх гисн тоолвр Кәәмнәс давад һархла, мини чееҗд орҗ ирв. Муха юмн, терүг альк чиңглгт (вагонд) йовхинь яһад эс сурсн болхв? һазр-уснасн салад һарч йовх саамла, Зандан тускар уха туңһав гиҗ намаг кенчн гемшәхн уга, юңгад гихлә, хамгин күнд гүрм учрсн саамла тер гүрмин ууриг, хориг, һашуг дархин, гөңглхин, гиигрүлхин төлә эрк биш бәәдл-җирһлд ямаран сән, герлтә, байрта тоот бәәнә — тедниг сергәх кергтә, эс гиҗ седклин гем авч болхмн.

Эндр би Зандаг үзсн деерән, тер нанла күүндвә, мини өгсн хулсиг авб. Терүнәс аһу ик байр-бах, кишг-хөв бәәхий?! Эх, баһ насн, баһ насн... Нег халхарнь Зандан зүс-зүркн мини өмн төөнрнә, талдан халхарнь — Кәәмнә өөр төмр хаалһ деер келән балдалһад, арһнь тасрад унсн нохасин бәәдл тодрхаһар үзгднә. Нег бийәрнь эңсәд, энләд мөөрсн, мәәлсн, буульсн, инцхәсн үкрмүдин, хөөдин, темәдин, мөрдин дуд чикндм доңһдна, талдан бийәрнь — эмгд, гергд, берәд, күүкдин усн-цасн уульсн уульлһн хаҗудм соңсгдна.

Һал тергн 3-ч зөрлгәс Иҗлин көвә күртл зогсл уга гүүв. Теңгр хар көнҗләр бүркгдәд, урднь бархлзҗасн үүлнлә негдәд, өдриг харңһуд хүврәв. Зуг Хальмг Базр Харул гер хоорндк Солянк гидг өртң тал өөрдҗ ирхлә, Әәдрхн талас олн шам цәәҗ герлтв. Эн өртңд һал тергн удан зогссн уга, нам негчн чиңглгин (вагона) үүдн секгдсн уга, негчн кү һазаран һарһсн уга.

Иҗлин мөсн шиллә әдл гилгр, терүнд Әәдрхнә олн шамин герл Чиичнә Цаһан нуурин төвшүн усн деер туссн арвн тавна сарин толь мет эрәтрҗ, алтн-мөңгәр сиилсн нүр үздг кевтә солңһтрна. Солянк өртңгәс авн төмр хаалһ шавр-чолунас делдсн өндр ова деегүр сунҗ гүүв, Иҗлин көвәһәс күвкһр тулгта төмр тагт эклв. Һал тергнә гүүдл дегд арһулдад, йовһн күүнәһәр, адһм уга болҗ одв. Би терз-нүкәр шаһаһад, тенд, һаза, ю үзҗәхән, харҗахан, Борҗин Найтан закврар наадк әмтнд цәәлһҗ өгнәв.

— О, лам мәәдр, һурвн зун җил хооран мана өвкнр эн өлзәтә Иҗл мөрн һолыг һатлҗ барун көвә талнь һарад, тер цагас нааран Эзн цаһан хаанд түшсн болдг мөн, — гиҗ Кеедә көгшә келнә.

— Тана Эзн цаһан хааһитн харчуд арвн доладгч җил ширәһәснь авч шивлә, — болҗ Найта медрлән медүлҗәнә.

— Терчн зөвтә, — гиҗ Кеедә зөвшәрнә.

— Әәдрхнә тавн толһата чонҗ харгдни? — болҗ нанас Көклдә хөөч сурна. — Маниг Хальмг Базр тал хургт дуудхд, Әәдрхнд авч одад, цуг соньн тоот үзүллә. Нанд тер чонҗ икәр таасгдла.

— Тер чонҗиг эргүләд чолун шивә бәәдмн, — гиҗ Кеедә цәәлһв.

— Бәәнә.

— Хальмгин Ниитр баатриг Эзн цаһан хаана закврар бәрҗ авад, тер шивәд хаасн бәәҗ. Хаана ямтнр Ниитрәр наад кеһәд, чамаг ик чидлтә, зөрмг күн гинә, терүгән манд үзүлҗ чадхвчи болна. Ниитр чадхв гинә, зуг Алг Цоохр мөрим авч ирәд, сәәрднь хойр мишг шавр-чолу һанзһлтн гиҗ сурна. Хаана ямтнр шииднә: тиим күнд ацата мөрәр эн хальмг манас хамаран холд одхв. Ниитрт Алг Цоохринь хойр мишг ацатаһар авч ирхлә, хальмг баатр мөрн деерән мордад келнә: "Тадн нанар наад кеҗәнәт. Зуг мини таңһрг орс Мергн баатр келдг билә: сүүлд инәснь чинртә гиҗ. Ода кен сүүлд инәхинь хәләхмн..." — Кеедә көгшән келҗәх эн тууҗиг цуһар оньган өгәд соңсҗана. Һал тергн улан хорха кевтә әрә-әрә җисәд, төмр тагт деегүр уралан җивҗ йовна. Кеедә көгшә буурха девлиннь хавтхас эркән һарһҗ эргүлв, Найта некҗ сурв:

^— Не, тегәд, Ниитр баатр цааранднь яһҗ?

— Яах билә. Күлгән көлиннь өскәһәр цокҗ үдрдәһәд, "Алг Цоохрм, әм авр!" гиҗ сүрә өгч хәәкрхлә, мөрнь сәәрдк хойр мишгән ардаран шувтраҗ унһачкад, шивән арата эрсин деегүр һәрәдәд, Иҗл мөрн һолын уснд одҗ тусхларн, ардан үйәс үйд келн болтха гиһәд, тер арасин негинь барун ар көлиннь туруна үзүрәр кемтләд, герәс үлдәчкәд, алдр һолын усар хальмг тег хәләҗ усчна. Терүг үзсн хаана ямтнр Харул герт бәәсн орсин нертә Мергн баатрт тер зулҗ йовх хальмгиг хаһад унһа гиҗ закна. Ниитр баатрин һарһсн зөргтә йовдлыг нүдәрн үзсн орсин Мергн баатр хальмг үүриннь әмнд суушгон төлә өөрк улстан медмҗән угаһар, Ниитр баатрт теҗгәһәр әрвҗго өндс ги болҗ докъя өгнә. Ниитр терүгинь медәд, дөрәһән чаңһаҗ ишкләд, торс өндс гихлә, орсин Мергн баатр саадгар хана, сумнь Алг Цоохр мөрнә эмәлин бүүрг хамх цокад, хальмг баатрин аарцг хоорндаһур һарна...

— О, дәрк, орс әмтнә хальмгт күргсн ач-тус дала, — гиҗ Җолда ээҗ зальврв. — Тедн мини Хоңһрт төмр маши йовулдг дасхла...

Генткн эн саамла теңгр-һазр шуурад, оһтрһу тес туссн кевтә, таш-пиш гисн догшн дун күмн сүрдмәр күрҗңнәд давад одв. Дарунь теңгр, һазр дәкнәс күрҗңнв, мана һал тергн нәәхләд, оңһрха терзин өөр суусн мини толһа чиңглгин (вагона) эрс хара зөңдән цокад, диинрәд одв. Кеедә көгшән соньн тууҗд оньган тусхаһад, терүн тал хәләҗәсн би адһн-шидгн терз-нүкәр һазаран хәләвв. Хәләхлә, Иҗлин мөсх тасрҗ зааград, дорнь шахгдсн урсхулта уснь, негл түүмр унтрадг машинә һолһан үзүрәс хагдад һарчах мет тенд-энд өөдән цацгдҗана. Гилгр мөснд тусад, гилв-далв гиҗәсн балһсна шамин герл утан бүрксн мет бүтңгүрҗ одв.

— О, лам мәәдр, энчн аюл деер юн аюл учрҗ одв? — болад, Кеедә көгшә һаран намчлад зальврв.

Әрә йовҗ йовсн һал тергн төмр тагтын дунд зогсв. Зөвәр болад, ормасн көндрв. Аш сүүлднь маниг Болд һолын көвәд бәәсн өртңгүр авч ирв. Нег офицер, хойр салдс ирәд, төмр үүдиг харҗңнулҗ секәд, чаңһар сурв:

^— Мертвые есть?

Бидн тер сурврин утхинь медҗ эс чадад, аман аңһалдад, алң болвидн. Баһ наста толһач төмр үүднә керсгәс атхад, гиигнәр һәрәдәд, чиңглг (вагон) дотр орҗ ирәд, дотрк улсинь бүрткҗ хәләв. Тер маниг тууҗ йовх ахлачан медүлхәр бәәх мет догшар зарлв:

— Тана чиңглгт (вагонд) толһач кергтә. Толһач шиидх күн бәәнү?

— Бәәнә, — болҗ Найта нар деерәс хәрү өгв.

Кемб?

— Би.

— Тиигх дутм сән. Эврән дуран суңһсн күн итклтәһәр церглдмн, — болад, толһач Борҗин Найтаг шинҗлҗ хәләһәд, бәәдлнь, таасад. терүнд закв: — Чиңглгчн (вагончн) даңгин дигтә-дарата бәәх зөвтә. Негчн күн зулх, орһх, буцх зөв уга. Урдаснь зарлҗанав: зулсн күүг ардаснь хахвидн, буцсн күүг киитн чиңглгт (вагонд) хот-хол угаһар хаахвидн... — Мана чиңглгт (вагонд) зуг медәтнр болн бичкдүд, эмгд болн гергд бәәхиг баһ наста толһач төртән авчахш, әәлһәд, келхән келҗәнә. Тер Найтад заквр өгв: — Шиңгн хот зөөх хойр кү, өдмг үүрх нег кү хоорндасн суңһтн. Хойр суулһ, нег мишг кергтә.

Офицерин келсиг би медс-чадсарн дахн орчулад бәәнәв. Хот өгх зәңг цугтаһинь байрлулв. Толһачиг йовҗ одхла, Найта закв:

— Борлда Бадм хойр, суулһ авад, намаг дахтн.

Буудлын (вокзалын) хаҗуд хот кедг гер бәәҗ, терүнд чиңглг (вагон) болһнас ирсн улс һартан суулһ, мишг бәрсн чеерүдт зогсчана. Мини ах Пүрвә харһад, маниг ямаран йовхиг сурв. Би авһ ахиннь тускар соньмсув:

— Ик Бааҗа олдви?

— Пүрвә, суулһдан хот келгҗ ав! — гиҗ тендәс Хасра Текә хәәкрв. Ик Бааҗан өрк-бүл йовсн чиңглгин (вагона) толһач Текә болҗ.

Суулһ, мишг бәрсн әмтн дунд Савһра Шура, Манҗин Ноһан, Кавкинә Улан эдн харгдна. Занда йовдг болвза гиһәд этүдәр хәләхлә, күүкн альдчн үзгдхш.

— Суулһан тәвҗ өг, Бадм! — болҗ Найта уурлв. Би адһн-шидгн суулһан секәтә ик терзин кердг деер тәвхләм, күнд көдлмшәс һарнь, чирәнь минчиҗ уласн күүкд күн үүл-үүсрго ик далһа хәәснәс ик төмр ковшгар хот утхад, мини суулһин аминь мелмлзүләд кев. Борлда нанас түрүләд суулһдан хот авчксн бәәҗ.

Найта өдмгтә мишг үүрсн өмн йовна, терүнә ард Борлда бидн хойр дегдрәд гүүҗ йовнавидн. Өдмг үүрсн Найта, чидл урһсн мет көлнь чаңһрад, холд-холд ишкәд түргн йовна. Аминь мелмлзүләд кесн неҗәһәд суулһ бәрсн Борлда ман хойрт тиигҗ чаңһар йовдг арһ уга, хот цальград асхрҗ одхмн. Дегдрлго бас болшго, юңгад гихлә, Борҗин Найта маниг ард бичә хоцртн гиҗ закв. Мана чиңглг (вагон) сүүләс хойрдгч болсн учрар зөвәр холд йовх кергтә. Халун хот, өдмг үзсн манахс сүүлин өдрмүдт үзсн зөвүр-зовлңган, даарсн-көрсән мартад, хойр суулһ, нег мишг тал дарцв. Нег үлү бичкдүд: мана Инҗә, Лиҗин Эрдән отхн көвүн Хаҗн, Нәдвдә Девәлән бичкн күүкн Нәәмн, Шохин Болхан көвүн Хурвч.

— Хооран цухртн! Эврән нер-неритн дуудад хуваҗ өгнәв! — болҗ Найта угзадв.

Экнр ааһсан тосҗ бәрәд, сав болһнд хүв будаһан келгҗ авцхав. Зуг өдмг хувалһн деер зүткән һарв. Найта чиңглг (вагон) дотрк улсиг хөд тоолҗах мет хурһарн зааҗ тоолчкад келҗәнә:

— Дөчң дөрвн күүнәс арвн нәәмнь бичкдүд. Миниһәр болхла, бичкдүдт өдмгинь баһар өгхмн...

— Юңгад? ^— гиҗ дөрвн үртә Болха эк эрс сурв.

Юңгад гихлә, медәтә бичкн хойрин өйәнь әдл биш...

— Найта, тиигҗ болшго, — гиһәд, эндәс Кеедә көгшә уурлв. — Теднд, бичкдүдт, эләдәр өгх кергтә. Юңгад? Юңгад гихлә, махмуднь тахшадго, цогцнь батрадго, наснь бадмшадго бичкдүд чинәһән алдхла, теңгр бичә үзүлтхә, мана келн-әмтн иргч уга үлдх.

— Би толһачв, би ю кеҗәхән эврән медҗәнәв, — болҗ Найта сүрәлкв.

— Чамар күн манд толһа тәвсн уга билә, — гиҗ Көклдә хөөч Кеедәг дөңнҗәнә. — Чи бийчн бийән ной кевч. Бидн, кемр манаһар эс болхла, одак цергә толһач ирхлә, келәд, чамаг толһа болдгичн уурулад, ормдчн тер Бадмар чиңглгин (вагона) ахлач тәвнәвидн...

— Бадмар?! Ха-ха... тана Бадмтн мини чигчхәд күршго, ^— болҗ Борҗин Найта әврән үзүлв.

— Не, цүүгәһән ахрдтн, — гиҗ Ар-һуй келв. — Шулуһар өдмгән хуватн, эс гиҗ гесн өлсәд, тасрад һарчана.

Чиңглгт (вагонд) бәәсн әмтн Найтала чигн, Кеедәлә чигн зөвшәрсн уга. Тедн медәтә, бичкн гиҗ йилһлго, өдмгиг цугтаднь әдләр хувах шиидвр авб.

Борлда ман хойрин авч ирсн шиңгн халун хот — давста заһс, давста хавстн тәвәд чансн будан бәәҗ. Терүг уусна хөөн цугтаннь элкн көндрәд, чиңглгәс (вагонас) адһҗ һәрәдҗ буулдад, һал тергнә ца һарч залус, гергд нег-негнәсн ичҗ-эмәлго, шуд төмр хаалһ деер мөрән үзнә.

Найтан ик күүкн Булһниг буута салдс тууһад авч ирв. Хаҗуднь төмр хаалһин хувцта, һартан ут иштә алх бәрсн залу йовна. Салдс Найтад келҗәнә:

— Эн күүкн чиңглгин (вагона) хаҗуд мөрән үзҗәҗ. Эн төмр хаалһин эзн, Болд өртңгин ахлач үзәд бәрҗ авч. Ик ял өгх кергтә. Кемр талдан улс бас тиим бузр йовдл үзүлхлә, би сержантд келәд, киитн чиңглгт (вагонд) суулһнав. Эн күүкнә эк-эцкнь кемб?

Найта нам ду һарчахш, тендәс Киштә ээҗ, Булһна эк, келҗәнә:

— Мини күүкн.

— Тәвн арслң ял!

— Нанд мөңгн уга, — гиһәд, Киштә ээҗ өвгн талан хәләв. — Көгшн зүгдг, тер сурҗасн мөңгинь өгәд оркхнтн.

— Баасн баасндан тәвн арслң өгхлә, толһан үсн күршго, — болҗ Найта уурлҗана. — Цуһар күн кевтәһәр мөрән үзхлә, чи, күүкәрн көгшрсн домбр, нам нүд далд цогцан гииглҗ чадсмн угач.

Ичр-һутрас Булһна чирәнь улаһад, әмтнә нүд хәләхш, чиңглгин (вагона) үүднә өөр, буута салдсин болн һартан ут иштә алх бәрсн залуһин хоорнд эмкәһән зууһад, нүүхлзәд тагчг зогсад бәәнә.

— Мә, Киштә, нанд зуг һучхн арслң бәәнә, нань деншгчн уга. Бәәсн болхла, тәвн арслң кевтнь өгх биләв, — гиһәд, Кеедә көгшә буурха девлиннь хормаг әрәд, бор көрсн бүшмүдиннь хавтхас улан цаасн мөңг һарһад, Булһна экин һарт атхулв. — Эх, Найта, үксн цагтан улан хорхад төрхч...

Өртңгин ахлач тер тоотыг үзәд, Киштән һарарн суңһсн улан цаасиг авлго, цәәлһҗәнә:

— Һал тергн одачн нег частан зогсх. Кемр мөрән үзх улс бәәхлә, тер буудлын (вокзалын) өөр бәәсн уборнд одад бийән гииглтн.

Буудлын ахлач, бәәдлнь, эн экәршго ик зовлңла харһсн улс ямаран түрү-зүдү йовхиг эврә нүдәрн үзәд, уурлсн уурнь тәәлрәд, некҗәх ял асн хооран хәрв. Буудлын ахлачиг дахад, буута салдс йовҗ одв.

Дәрк минь, Борҗин Найта күүкән мууднь орҗ хараһад, терүнә нер һутаснд гемшәһәд, талхм-тачм татв. Теңгр нүдтә гидг үнн бәәдлтә: элкнәсн һарсн ууһн күүкән хараһа бәәтлнь, терүнә бийиннь элкн көндрәд, суусн ормасн хорта моһа хатхсн кевтә өсрҗ босад, нар деерәсн шувтрҗ бууҗ ирәд, чиңглгин (вагона) үүдн тал адһҗ гүүв. Болв, бәәдлнь, бөгцән хавчҗ чадсн уга: сәәр таласнь тарҗңнсн дун соңсгдад, му үнр һарад, буудлын ахлачин заасн үзг тал үкм хурдарн гүүҗ йовад, һаран саҗчкад, хәрү эргәд, һал тергнә ард бултҗ одв.

Найта зөвәр болад тендәс һарч ирәд, Киштә ээҗ тал адһҗ хәәкрв:

— Хей, шивгчн, цевр шалвр ас!

Чиңглг (вагон) дотрк әмтн тер хәәкрлһ соңсад, медәтнр, бичкдүд цуһар хаңһуртаһар инәлдв. Җирһл гидг юмн — дегд җигтә. Минь ода элкнь көндрәд, чиңглгәс (вагонас) Найтала әдл адһҗ һәрәдлдәд, мөрән үзчкәд, дарунь һар-һаран суңһад, хәрү чиңглг (вагон) тал нег-негән татҗ авад, маңсиһәд, бирчиһәд, зөвүрләд түңшҗәсн әмтн эн медәтә күүнлә учрсн гүрмтә йовдлар зог кеҗ, элк хатҗ инәлдв. Инәдн уульлһн хойр, кишг гүрм хойрла әдл хоорндан залһлдата сәнҗ.

Һал тергн көндрәд, ар үзг хәләһәд һарв. Харбали гидг өртңгин дару Михайловк өртң харһв. Һал тергнә эрвлзҗ гүүсн гүүлһнәс зәрм станцмудын нерд торс гиһәд күцц умшгдхш. Терз-нүкәр шаһаһад, сүүлин өртңгин нер амлхлам, Кеедә көгшә келв:

— Эн алднд Ик Богд уул бәәх зөвтә. Кезәнә мана өвкнрин эзлҗәсн һазр-усн бәәсмн. Хәрнь, тегәд, хальмгуд хол Зүн һар нутгасн нааран нүүҗ ирхләрн, Богд уулан бийләһән авад һарсмн.

Эн сетрә уулыг нааран авч ирхиг хамгин чидлтә хойр гелңд даалһсмн. Тедн уулыг хойр таласнь дамҗлад, Әрәсән һазр-усн тал авч ирәд, Иҗл мөрн һолын көвәд делдх бәәсмн. Зуг негнь алдад көл деерән унһана, цусн һарна. Тегәд Ик Богд уулын нег хаҗудкнь улан болдмн, наадк хаҗудкнь цаһан болдмн. Урднь хальмг улс Зә һолас авн Тең һол күртл, Самарин һурвн Толһаһас авн Ар Кавказ күртл тег бүтәҗ, эзлҗ, эдлҗ бәәсн саамлаһан, эн Богд уул тал ирҗ гем-шалтган, шарх-шаван эмндг бәәсмн, юңгад гихлә, сетрә Ик Богд уул ямрчн өвчн-гемәс, җид-саадгин сумнас шавинь эдгәдг бәәсмн...

Кеедә көгшән келсн тоот ик соньн. Өндр деер һархла — нүднә хуҗр хандг, өвгн күүнлә харһхла — чикнә хуҗр хандг. Эн төрүц чик. Болв өндрт — өндр бәәнә, өвгнд — өвгн бәәнә. Җовалгин өндр деер эс гиҗ Бөөрг толһа деер һархла, дөгәҗ келхлә, Тавн Дөчн Баруна һазр-усиг бүклднь харвҗ болм дүңгә билә. Батлугин өндр эс гиҗ Дамин толһа деер һархла, өөр шидр зуг хагсу һолмуд, усна көвәһәр урһсн нигт хулсн үзгддг билә. Тер мет Борҗин Найтаһас негчн соньн тууҗ, сидтә тууль соңсад угав.

Саратовск областин медлд бәәсн Пушнаадн (кино) гидг өртңгәс мана һал тергн дорд үзг хәләҗ һарад, зөвәр удан йовад, Урал һолын көвәд бәәсн балһснд ирҗ зогсв. Кеедә көгшән келәр, болхла, эн балһсн урднь хальмгар Зә гиҗ, орсаһар Яик гиҗ нерәдгддг сәнҗ. Генн Увш хан хальмгудын дөрвнә кесн һурвн хүвинь Әрәсәһәс хәрү Алта тал тууҗ нүүлһәд, зуурнь ик зууһинь хорасна дару, зун далн җил хооран Пугач гидг күн харчудын сә хәәһәд, хаана йосна өмнәс босад, ардан орс, хальмг, башкир, талдан чигн келн-әмт дахулад, ик буцлт татсн бәәҗ. Тер әвртә залуһин дәәг дарад, бийинь Москвад цааҗлсна хөөн Эзн цаһан хан хатн Екатерина эн һазрин, һолын нериг олна ухан седкләс әрлһхәр соляд, һолынь Урал, балһсинь Уральск гиҗ нерәдҗ.

Мана һал-тергнә тал дунд йовсн, дөрвн көшүртә, нәәмн төгәтә чиңглг (вагон) тал хойр тергн ирәд зогсв. Эн ут болн ик чиңглгин (вагона) хойр үүднь задһа, зуг өрәлцәһән хавтха модар хадата, деерк хаҗунь ил. Тергнәс халаста фуфайкта, шуурха-буурха хувцта залус бууһад, нег-негән дөңнәд, зәрмснь тер ик чиңглг (вагон) тал давшҗ орв. Тедниг хаҗуднь буута салдсмуд хәрүлҗ йовна.

— О, лам мәәдр, түүрмд суух муультнр бәәдлтә, — гиҗ Кеедә көгшә һашутаһар келв.

^— Эн юн чиңглгв (вагомб)? — болҗ би соньмсув.

— Юн чиңглгинь (вагонынь) ода нүдәрн үзхч, — гиҗ Борҗин Найта хозрв.

Чиңглгт (вагонд) давшҗ орсн дөрвн залу хошадар әңгрәд, тендәс үксн улсин цогциг селгәдәр шивәд, дор зогсчасн залуст өгхлә, теднь хавлҗ авад, тергн тал хайна. Тер әәмшгтә бәәдл үзәд, мини дотркм хутхлдад, бөөлцм күрв, дегд сүрдхләрн, эврәннь чиңглг (вагон) тал гүүхәр седүв. Эн саамла Үлмҗин Тархан келсн үгмүд нөр дотрас соңсгдҗах мет соңсгдв:

Залус, буйн болтха, невчк хәәртәһәр эн цогцсиг ачхнтн.

— Үксн күүнд өвдкүртә биш, яһад шивснь йилһлго, — болҗ өздң бәәдлтә залу хәрү өгв.

^— Өвдкүртә эс өвдкүртә болвчн, келн-әмтнә зокал бәәнә, кен күнчн өңгрсән хәәрлдг, сүүлин хаалһднь күндтәһәр үдшәдг...

— Чи, фраер, толһадан эрмдгтә болвзач?! — гиһәд, өздң залу карҗңнад инәв. — Үкхләнь, чиңглг (вагон) дотр хураһад йовсн улст юн күндтә үдшәлһн бәәдв. Эднчн цуһар чамас, нанас кишгтә әмтн. Юмнд зовшчн уга, анднрас даҗрулшчн уга, даарч көршчн уга, өлсҗ энлшчн уга, цуг тоотас сулдсн, таварн мөңкинд унтад кевтх, Эрлг номин хаана нутгт күрч, эн нарта делкә деер үзсн зовлң, түрү, даҗрлһ хамган мартад, тенд сәәхн җирһләр дүрклх. Терүг, фраер, медҗәнчи?

— Кацап, ду таср! — гиҗ буута салдсмудын негнь өздң залуг хөрв.

— Заткнись, а то и тебя, стукач, заодно на тачку кину!

Эн саамла бахнд өлгәтә, таавала әдл төгрг хар репродукторас Левитана дун соңсгдв:

— Совинформбюро зәңглҗәнә: миңһн йисн зун дөчн һурвдгч җилин декабрь сарин хөрн дөрвнд 1-ч Украинск фронтын 1-ч гвардейск, 18-ч болн 38-ч Әәрмс хортна өмнәс дәврлһ экләд, өргндән һурвн зун дуунад, уралан зун дуунад диилвр бәрәд, декабрин һучн негнд Житомир сулдхад, шин җилин январин эклцәр НовоградВолынск, Белая Церковь, Бердичев сулдхх төр тәвәд, тиигән дәврҗ йовна. Эн күчтә бәәр бәрлдәнд 3-ч гвардейск болн 1-ч танков Әәрмс орлцв...

Күүнә һашудх чигн, байрлх чигн агчмин зуурин юмн. Эн чиңглгәс (вагонас) буулһҗах, зуур хаалһд өңгрсн улсин цогцсиг хәәр-бәәр угаһар авад шивҗәхиг ода нүдәрн үзәд, зүркн хорсад, седкл эвдрҗәсн саамла, фронтд тиим күчтә, сүртә, зөргтә диилвр Улан Әәрм бәрсиг радиоһар соңсад, эврә бәәдл-җирһлиннь зовлңгиг, зөвүриг, түрүг дор ормдан мартад, байрлад хәәкрх, еңсүләд дуулх, һәрәдәд нисх дурм күрв.

Урал һолыг һатлад һархла, Деед-Хасгин һазр-усн төгсәд, Южн Урал — Чкаловск область эклв. Кеедә көгшә келҗәнә:

— О, лам мәәдр, манахс, маниг Хасгин нутг тал биш, Сивр орулҗ авч йовна.

— Олн бурхд манас буру хандсн болҗана, — гиҗ Җолда ээҗ зальврв. — Хальмгуд киитн һазрт тесҗ чадхий?

Уулта, модта һазр ил теегт хүврв. Теңгр улаһад, салькн үләһәд, киитн чаңһрв. Өртңгәс өртң күртл хол, хотд, селәд, әмтн бәәх бүүрн цөн харһад бәәв.

Казахстан гидг өртңд һал тергн удан зогсв. Хот өгчәсн һазрт зүсн-зүүл күүндвр һарв.

— Кемр мана һал тергн Илецкәс Оренбург тал һархла — Сивр орна гидг тер.

— Уга, Сивр тал туухар седхлә, иим хол хаалһар эргүләд йовшго билә. Маниг Хасгин нутг тал, эс гиҗ Киргиз тал авч йовна.

— Хәәрхн, тиим болтхал.

Халун хот уусн, гесән цадхсн мана чиңглгин (вагона) улс кесг хонгин йовдлд дасад, ода хоорндан ю-бис күүнднә. Зуг һанцхн Җолда ээҗ уха туңһаһад, медәтнрин күүндврт орлцҗахш. Күмн алң болхмн, тиигҗ тагчг йовсн Җолда ээҗ генткн еңсүләд дуулв:

— Уральск өртңгәс һархла,

Улаҗ теңгр уурлв, Өмсҗ йовсн хувцн Угала әдл болв...

— Йириндән түрҗ-зүдҗ йовх улст уйдлһта ду бичә дуул, — гиҗ Борҗин Найта эмгнд закв.

— Дуул, дуул,— болҗ Кеедә көгшә Җолда ээҗиг дөңнв. — Зовлһ чанхла — хәәсн дүүрдг, зовлң санхла — чееҗ дүүрдг. Зовлңгиг чееҗдән хадһлад керг уга. Лам мәәдр тус болтха, Җолда, чини эн дуунас наадк әмтнә чееҗ чигн уудх. Дуул, дуул.

— Улан ширтә чиңглгнь (вагонь)

Уутьхн болчкад шахр.

Уусн теҗәл хот

Усн болчкад күртхш...

— Җолда, иим дуунас көлтә һанцхн эврән биш, маниг цугтаһимдн буһшт суулһдг болвзач, — гиҗ Найта сүрдв. — Буһшт суулһх биш, нам һазрин захд күргҗ хайх.

— Сиврәс цааран хамаран авч одна болһнач, хәәмнь, Найта... — Сиврин орчд киитн Мөстә дала тал көөһәд авч одхла, медхч... Җолда ээҗ Борҗин Найтала улм һацсн кевтә урдкасн һашута ду дуулв:

— Җиң киитнә догшнд Җирһл зовлңд хүврв, Җигтә сәәхн таңһчм Җирлһән болад үлдв...

Баав, Очрта, Болха, Девәлә эдн тесҗ чадсн уга, цуһар меекәрҗ уульцхав. Киштә ээҗ, Көклдән, Борлдан, Ар-һуйин эмгд бас нульмсндан күч күрч чадхш. Булһн, Найтан ууһн күүкн, Лиҗин Эрдән Сәәхә Монтха эгч-дү хойр күүкн, Шохин Болхан — Булһаҗа Мирдә хойр, Нәдвдв Девәлән — Маруск күүкн икчүдәс давуһар эңсҗ, энлҗ уульцхана. Булһна келсн күргнь наснь харһад, дәәнә өмн цергт мордсн бәәҗ. Тер дөчн негдгч җил цергәс бууҗ ирәд, хүрмән кехмн бәәҗ. Булһна тату хөвәр, күргнь әәрмәс ирх җил аюлта дән экләд, деед үзгт Брест балһснд, меҗә деер түрүн өдрмүдт әмән өгч — тиим цаасн көвүнә эк-эцкт ирҗ. Тегәдчн эн һашута дуунас Булһн наадк эмгд, берәд, күүкд хамгас һашутаһар уульҗана.

Цааранднь дуулх зөв Найта Җолдад өгсн уга, тууҗ йовх салдсмудын ахлач ржанд чамаг келәд, бәрүләд өгчкнәв гиҗ әәлһв. Хамгин һундлта юмн, Җолда ээҗин дуулсн тер дунь — сүүлин дунь болҗ һарв. Эрүл-дорул йовсн эмгн рүнднь босхла, әмнь һарсн, намаг ода кентн чигн суулһҗ, тууҗ, зоваҗ чадшгот гисн бәәдлтә, цогцнь һоорсн, чирәнь тинисн, нүднь анята, әмн-ширго кевтнә.

Өрүн болһн соньмсдг нег толһач, хойр салдс ирәд, урдк кевтән сурв:

— Мертвые есть?

— Тута, тута, — болҗ Найта орсаһар "күчтә” хәрү өгв.

^— Ну-ка, Кондыба, полезай в вагон, — гиҗ толһач нег салдст закв.

— Манахс, Җолдаг бидн эврә һарарн өргәд, одак чиңглгт (вагонд) күргхмн, — болҗ Кеедә көгшә нег мөслҗ келв. — Бурхнла әдл цевр күн билә. Сүүлин хаалһднь эврсән үдшәхмн.

— Үр ржан, — гичкәд, Найта нан тал хәәкрв: — Бадм, Кеедән келсиг үр ржанд орчулҗ өг!

Мини цәәлһсиг баһ наста толһач сәәнәр меддг болвчн, чирәнь ямана хорһнд хүврәд, догшар келв:

— Не положено. Мы сами управимся. Кондыба, кому сказал — залезай!

Салдс адһмтаһар һәрәдәд, чиңглг (вагон) дотр орҗ ирәд, маңхаҗ зарлсн Җолдан цогциг авхар седхлә, Кеедә көгшә терүнә һариг хооран кечкәд, халаста девлиннь хавтхас эркан һарһад, негчн күн буру гишго дууһар шүрүтәһәр келв:

— О, лам мәәдр, нег цөөкн маань умшнав.

Кеедә көгшә эркән эргүләд, урлнь гүвр-гүвр гиҗ көндрәд, медснчадсарн ном умшад, эркәрн Җолдан маңнад әдс өгәд, бийнь бас әдс авад, эркән хәрү девлиннь хавтхд дүрчкәд, эмгнә цогцд һар күрв.

Җолда ээҗ өңгрсн зәңг агчмин зуур цуг һал тергәр тарад, Тавн Дөчн Барун кевтән мана чиңглгт (вагонд) хурҗ ирв. Һаза зогсчасн толһач салдс хойр тер әмтиг хәрү көөхәр седхлә, Мәчиһә Дорҗ шүрүтәһәр келв:

— Үр сержант, чи бас экәс төрсн болхч. Энчн мана әәмгин цугтамдн эк. Һурвн көвүнь дәәнд одсн көгшән цогциг бидн эврән үдшәх зөвтәвидн...

— Нельзя, не положено, — болҗ сержант маңнань буугдад, һартк йосан үзүлхәр, догшар хәрү өгв.

Борҗин Найта эн баһ наста залуг “ржан" гихлә, эн толһачин нериг альдас медсн болхв гиһәд алң болҗалав. Ташр деернь, ик ямта толһач гиҗ тоолсн, хойр салдс дахулҗ ирдг толһач, Дорҗин келсәр болхла, сержант бәәҗ. Сержант келсндән күрәд, Тавн Дөчн Баруна әмтиг мана чиңглг (вагон) тал өөрдүлшгоһар седхлә, Надежда Тимофеевна нег мөслҗ келв:

— Отг толһалсн хаанас — олн күчтә болдмн. Олн-әмтн эврәннь экән күмни зокалар оршахар седҗәхлә, сержант, терүнд чи биш, чини ик толһач чигн харш болҗ чаддмн биш. Хооран цухрад, әмтнд хаалһ һарһҗ өг!

Сержант, арһнь уга, хооран цухрад, баруна әмтиг уралан тәвәд, чиңглг (вагон) дотрк салдст хәәкрв:

— Кондыба, слезай! Пусть они сами старуху несут!

Киштә эмгн, Амулң эмгн, баав, Болха, Девәлә, Очрта эдн Җолда ээҗин цогциг даарх гиһәд саглсн кевтә, цуг бәәсн хувцинь деернь давхрлҗ өмскәд, бел кев. Найта, Эрдә, Борлда, Ар-Һуй эдн эмгнә цогциг өргәд, дор бәәсн улст өгхлә, терүг тендәснь Хасрин Текә, Пүрвә, Үлмҗин Тарха, Мәчиһә Дорҗ эдн тосҗ авад, ээмдән үүрәд, одак дөрвн көшүртә, нәәмн төгәтә чиңглг (вагон) тал авад һарв. Җолда ээҗиг сүүлин хаалһднь Тавн Дөчн Барун кевтән үүдшәҗ йовна, күн болһн эн хәәртә болн күндтә күүнә цогцд һаран күргхәр бәәх мет дару-дарунь нег-негән сольҗ, ээм деерән үүрәд, тер чиңглгт (вагонд) күргв.

Текә, Пүрвә, Эрдә, Борпда эдн дөрвн көшүртә, нәәмн төгәтә чиңглгин (вагона) задһа үүднд көндлң хадсн досксиг давшҗ дотрнь орад, Җолда ээҗин цогциг эвлүнәр болн ээлтәһәр әмтнә һарас тосҗ авад, тенд урднь өңгрсн улсин цогцин хаҗуд тохнятаһар тәвб. Йириндән болхла, өңгрсн күүг хойр салдс үүрч ирәд, толһа, көл таласнь бәрәд, нааран-цааран хүрүлҗәһәд, чиңглг (вагон) тал шивдг билә. Җолда ээҗин цогциг Тавн Дөчн Барунахн йоста кевәр үүдшәв.

Җолда ээҗ өңгрхлә, мана чиңглг (вагон) көндәрәд, күн болһна седклд өвдкүр, һаслң, һашудлһн үлдв. Терүнә дуулсн дунь, эврәннь ухалҗ һарһсн үгмүднь, айснь медәтнрин, баһчудын, бичкдүдин уханд мөңкинд унтршгоһар тодлгдад, тиизлгдәд үлдв.

Чкаловск областин Илецк балһснд ирхлә, энүнд Җолда ээҗин цогциг наадк өңгрсн улсин цогцла хамднь машинд ачад авад йовҗ одв. Эн өртң деер һал тергн зөвәрт зогсв. Һал тергн аль үзгүр һарна гиҗ манахс үүл-хүүв кев: ардаран йовхла, Оренбург күрәд, хаалһ дорд үзг тал эргх, тер цагт Сивр орулҗ туух, кемр шудтан дордөмн үзгүр һархла — Хасгин нутг, дулан һазрт тусхвидн.

Һал тергн Ак-Булак өртң хәләҗ һарв. Манахс дулан һазр тал, Хасгин нутг орулад авч йовна гиҗ байрлцхав.