Дөрвдгч сөөһин келвр

Чиңглг (вагон) уутьхн болчкад шахр. Чиңглгин (вагона) тал дунд төмр беш бәәнә, хойр талнь кердглҗ доскс делгәд, әмтн деернь кевтх үрглҗ нар кеҗ. Тер кердг-нарин нег хаҗуднь Борҗин Найта өрк-бүләрн, Җолда ээҗ болн Кеедә көгшә эдн бәәр эзлцхәв, наадк нар деер урднь ах хөөчәр көдләд, нернь туурч йовсн Көклдә эмгтәһән, урднь адуч бәәсн Борлда эмгтәһән болн Ар-һуй гидг көгшә эмгтәһән бас бәәр эзлв. Эдн цуһар наснь өтлсн, көгшн улс. Көклдә Амулң гидг уул эмгтәһән, Борлда Ар-һуй хойр болхла, авальмуднь өңгрхлә, белвсн гергдлә ханьцсн учрар, теднд ач-тус күргх баһ наста үрн-садн уга. Өмн герә көвүднь дәәнд мордсн, фашистнрлә ноолдҗ йовна.

Наадк өрк-бүлмүд шуд киитн пол деер орм эзлцхәв. Мана баав бешин өөр бәәр олад, бийләһән авч һарсн зегсн ширдг делгәд, маниг суулһв. Лиҗин Эрдә гергтәһән, һурвн үртәһән, Шохин Болха дөрвн үртәһән, Нәдвдә Девәлә хойр күүкн, нег көвүтәһән, наадк чигн улс нарин дор мөлкҗ орад, нег-негн деерән гишң шахцад, чиңглгт (вагонд) әрә багтад түңшцхәв.

Һаза дала киитн уга. Зуг шүрүн салькн үләһәд, чиңглгин (вагона) заг, шууда, оңһрха олҗ сиигәд, дотрнь хурлзад, полд кевтх әмтнә хувцна өвр, ханцн, хорма хамгар ивтрәд, махмуд заратрулад, цогц даарулна.

Бешин өөр асхсн чолун нүүрсн бәәнә. Зуг арһс, киицс, хулс түлҗ дассн мадн дунд терүг шатаҗ чаддг негнч күн уга. Борҗин Найта манд чадмган үзүлхәр, моһлцг болн үүрмг нүүрсиг хойр альхарн ухрлҗ утхад, төмр бешин секәтә үүдәр дотрнь асхв. Харһа модна тасрха шигшләд нааһаснь тәвәд, хустг шатаһад, һал орулв. Хумха харһа һал авлцад, дула өгхәр бәәх кевтә дөрвкҗ шатад, манд цугтадмдн байр үүдәв.

— Лам мәәдр, олн дунд арһта залу бәәхлә, отгтан түшән болдгнь лавта, — гиҗ көгшә Кеедә Найтаг буульв.

— Көгшн манд дула өгчәх, Найта, зу насл, — болҗ тендәс Җолда йөрәл тальвв. — О, хәәрхн, олн бурхд тус болтха, — гиҗ зальврҗ эмгн мөргв.

Дөрвкәд шатҗасн һал Җолда ээҗин тер зальврлһ күләҗәсн кевтә унтрҗ одв. Чолун нүүрсн уңһдад, паансклад утан һарад, чиңглг (вагон) дотркиг дүүргәд, күн болһныг ханялһад, цәәлзүләд бәәв.

Һал уга — хот кеҗ уудг арһ уга. Нам һал бәәсн болвчн — усн уга. Усн уга — цә буслһдг, хот чандг арһ уга. Арһ угад — зарһ уга. Цуһар бөгдилдәд, бәәр-бәәрндән кевтцхәнә. Экнр көвүд-күүкдән царцашгон төлә цуг бәәсн хувц-хунринь давхрлҗ өмскнә, эцкнрәснь үлдсн девл, күлт, фуфайк хамгар бүгнҗ хучна.

Инҗә Альмн хойриг баав дулалад хучсн деерән, намаг бас хаваста көнҗләр ораһад, салькн энд-тендәс бичә үләтхә гиҗ килмҗән өгнә. Тернь баһ кевтә, баав хойр бичкнәннь хоорнд кевтәд, эврәннь цогцин уурар тедниг халулна. Экин седкләс даву көрң — делкәд берк мөн.

Бааҗаг дәәнд авсна хөөн баав иргч хату-мөтүд белдҗәх мет үкриннь үсәрн әәрг искәһәд, әрк нерәд, аадмг һарһҗ авад, зуни дуусн шүүрмг, хурс кеһәд, сәрсн даальңд дүрҗ хадһлна. Намаг тарвсин тәрәнд көдләд, кир-хуран уһалһхар ирхлә, гөлм үүрәд, Чиичнә Цаһан нуурин көвә тал дахулад һарна. Дорваһас мини киртә киилг, шалвр һарһад усна көвәд уһаһад, ноһан деер делгәд хагсачкад, намаг дахулад гөлм шүүнә. Гөлмд сазн, ботаха, цурх, шөрәкә, цуув, башаңһ, хадрн торна. Кесг дәкҗ гөлм шүүхлә, мишгин ик зууца заһсн торна. Тер хоорнд баавин уһасн мини хувцн хагсҗ одна. Хувц-хунриг онц дорвад дүрәд, баав сүүвднә. Хойр мишгт заһсиг хуваҗ үүрәд, гер талан һарнавидн. Бәрҗ авсн заһсан баав эд-бод кеһәд, борцлдгинь борцлад, хатадгинь хатаһад, давслдгинь давслад, үвлин теҗәлән белднә.

Тарвсин тәрән көтрәд, өвснә хадлһн, хуралһн төгсәд, намаг шүүгүлин багд (бригадт) орҗ көдлснә хөөн мини авч ирсн заһсиг ах-дү һурвна өрк-бүлд хуваҗ өгчкәд, үлдсн заһснаснь бас хатаҗ, давслҗ авна. Баавин тиигәд хумс-хурһан тәәрәд, хоршулад бәәсн хот-хол ода тусан күргҗәнә: Инҗә Альмн хойриг хот сурад уульхла, баав сәрсн уутан уудлад, шүүрмг, хурс һарһад, теднд кемҗәһәр өгнә, аминь бөглнә. Нанд бас күртәнә, бийнь һанцхн хурс авад, әрә-әрә мерәд, шүүс һарһҗ ундан хәрүләд, хотын хорхаг меклнә. Мишгин ик зууца хатасн заһсн болн салдсмудын алад, арстаһинь мишгт дүрҗ өгсн ямана махн одачн көндәһәд уга, бүрн-бүтн кевтән бәәнә.

— Лам мәәдр, юн гидг аюлла харһад одвидн, — гиҗ Кеедә көгшә түңшнә.

— Бүкл келн-әмтиг туухий? — болҗ нүүрлгч хөөч Көклдә хәрүднь саналдна.

— Үр Сталин бурута-зөвтәһинь йилһх, — гиҗ Найта даавртаһар келнә. — Урвач йовдл һарһад, орһад бултҗ йовх улсин өрк-бүлиг йилһәд туух.

— Тиигхлә мана Барунас һанцхн Налхаг туух билә, — болҗ Борлда күүндврт орлцна. ^— Тавн Дөчн Барунд Җоңһаһас талдан орһдул уга.

— Цугтаһинь чиңглг-чиңглгәр (вагон-вагонар) көөҗ орулад, һазаһаснь оньслчксна хөөн юн йилһлдән бәәдв, — гиҗ Кеедә көгшә келәд, хойр һаран намчлҗ зальврна. — Лам мәәдр, деедс тус болҗ, дәәнд йовх мана үрд шулуһар хортан дарҗ, маңнадан диилврин нар мандлулҗ ирәд, эн тууврас гетлгх болтха.

— А-а, хәәрхн, олн бурхд тусан хальдаҗ, Кеедән тальвсн йөрәл бүтх болтха, — гиһәд, Җолда ээҗ бас һаран намчлад зальврна.

Салькна сииглһнәс чиңглг (вагон) дотрк улм-улм киитрәд, махмуд дагҗад, чичрәд, цогц әмнь тасрсн болҗ медгднә. Баав нанд келв:

— Бадм, беш түлдгин арһ хәәхнчн. Эс гиҗ эн әмтн көрәд үкҗ одх.

Би кевтрәсн босад, төмр бешин өөрәс нег мод авад, Найтан һарарн утхҗ тәвсн чолун нүүрсиг хучлад, заг һарһад, харһа модыг Найтала әдл нимгнәр биш, невчк зузанар шигшләд, зааглсн нүүрснәннь дор кирслҗ тевкрләд, зорсн зорһсан нааһаснь эвлүнәр тәвәд, хустг шатаһад, һал өгүв. Зорһсн дөрвкәд, тевкрлсн моднд заль залһад, төвшүнәр шатв. Тер һалас чолун нүүрсн түрүләд бас уңһдад, дәкәд йосндан улаһад, дарунь ширд-пирд гиҗ әмрлҗ шатв.

Удсн уга цө беш улагчрад, энд-тендән дула тархаҗ, чиңглг (вагон) дотркиг халулв. Бешин үүднә өмн нохачлҗ суух би тер дөрвкәд шатҗах һалыг унтрашгон төлә чолун нүүрсиг Найтала әдл альхарн утхад, бешин амиг секәд тиигән шивнәв. Түрүн эшндән дамшлт уга болсн учрар һаран шатачкн алдув.

— Кукн, Бадм, зу насл, — гиҗ Җолда ээҗ йөрәл тәвб.

— Басңгахн тохмарн арһта болдмн, — гиһәд, Борлда эндәснь буульв.

— Арһта биш, билгтә, — болҗ Кеедә көгшә эврәһән келв. — Арһта мектә хойр гисн әдл үг. Басңгиг би сәәнәр меддг биләв. Һартан эрдмтә болдмн, зуг олнд терм, үүд, харач, унь өңгәр кеҗ өгдг төләдән, даңгин уга-яду йовдг билә...

Би медәтнрин келснд чикән өгч соңсад, һал бичә унтртха гиһәд, цог улаһад ирхлә, деернь арһс тәвдг биләв. Тиигхд дассн авъяс ода ирҗ тусан хальдаҗана. Әмтн баахн юмнас хар седкләсн гетләд, сән тоолвр зүүдг сәнҗ. Чиңглг (вагон) дотрк дуладхла, урднь гейүртв, һаслңта, һашута бәәсн улс цуһар негл мөстә нуурин уснас мөлтрсн кевтә, келтә-амта болад, хала савд хот-хоолан хүүрәһәр болвчн халулад, күүкд-көвүдиннь гесинь цадхад, бийснь теҗәл авад, әмрләд одцхав.

Инҗә мөрән үзнәв болҗ мундаслв. Мини дүүг күләҗәсн кевтә наадк бичкдүд бас тиигх биләвидн гилдәд уульцхав. Экнрнь сав олад, үрдиннь дор тәвҗ өгв. Цө бешәс дуладҗ одсн чиңглг (вагон) дотр тер бичкдүдин сүүрәс үнр һарад, аһар өткрсн болна. Экнр тер саван альдаран тәвхән медхш.

Борҗин Найта уурлҗ закв:

— Бадм, тер савмуд дотркиг һазаран терзәр асх!

Чиңглг (вагон) дөрвн бичкн терзтә, тернь шил уга оңһрха. Көклдә, Борлда, Ар-Һуй эднә суусн нар деер һарув, цуг экнр нанд саван өгцхәв, би тер савсиг терзәр һазаран һарһад, дотркинь даран-даранднь асхув.

— Эй, деермч, что выливаешь! — гисн догшн дун һазаһас соңсгдв. — Буду стрелять!

Чиңглгин (вагона) һазак оньс хәңкнәд, төмр үүдн харҗңнад секгдв. Цааһаснь һартан автоматта хойр салдс манур теднән зөрүләд, догшар сурв:

— Кто это сделал?

Чикинь буулһад, өргн доран боосн бор махлан орад амтн уга, мини асхсн сав дотрк, һацата кевтә, терүнә толһа деер тусҗ. Наадк салдсин хувц-хунр цевр, тер нөкдән харсҗ йовх бәәдлтә.

Теднә сурврт хәрү өгдг орс келтә күн медәтнр дунд уга. Найта сурсн сурврин утхинь медәд, нанур заахар седхлә, мини хаҗуд суусн Көклдә келв:

— Би асхув. Хахас түрүләд үүд секәд, әмтнд мөрән үзх зөв хәәрлх кергтә.

Ах хөөчин хальмгар келсиг эс медсн бузр махлата салдс улм уурлҗ хәәкрв:

— Чего ты гавкаешь? Я тебя спрашиваю: кто меня опоганил?!

Би чадс-чидсәрн юн болсиг салдст цәәлһҗ өгүв. Зугар тер мини келсиг төртән авлго некҗәнә:

— Кто додумался опрокинуть на мою голову всю эту гадость?

Би...

— А ну-ка, выходи! Я тебе покажу, как хүүвиного воина гавном обливать.

Би, арһ уга, нар деерәс бууһад, чиңглгин (вагона) үүдн тал йовхлам, баав чишкәд уульҗана:

— Көвүм, бичә һар. Эднчн чамаг хаһад алчкх.

Эн саамла һаза талдан дун соңсгдв:

Аника-воин, ты с кем это воюешь?

— Товарищ капитан, гляньте, как этот косоглазый меня нечистотами осквернил.

— Каким образом? — гиһәд, капитан бас уурлв.

Салдс мини асхсн терз тал зааһад келв:

— В ту дырку...

— Нечего под окошечком прохлаждаться, — гиҗ толһач салдсиг шоодв. — Кондыба, беги в вагон-коптерку, пусть тебе новую шапку выдадут. — Толһань лашата салдст капитан иигҗ закчкад, наадк салдсас догшар сурв: — Почему в этом вагоне нет параши? Немедленно доставить!

Хойр салдс төмр үүдиг хәрү хаахар седхлә, би адһмтаһар сурув:

— Товарищ командир, нас скоро из вагона выпустят?

— Когда всех со степи соберут.

Төмр үүдн харҗңнад хәрү хаагдв, медәтнр цуһар дегц нанас сурв:

— Одак ахлачас юуна тускар сурвчи?

Чиңглгәс (вагонас) кезә һарһнат гиҗ...

— Кукн, Ядм, гер тал кезә тәвнәт гиҗ сурхмн билә, — болҗ Җолда ээҗ намаг гемшәв.

— Таниг гер талтн хәрү тәвх биш, теегт бәәсн цуг хальмгудыг хураҗана гиҗ ахлач келв, — гиһәд, Борҗин Найта наадкстан цәәлһв. Найта орсар келҗ чаддго болвчн, теднә келсн тоотыг цугтнь оньһдг сәнҗ.

— Лам мәәдр, таңһч бүклдән дәәвләд одсн болҗана, — гиҗ Кеедә көгшә гүүнәр саналдв.

Толһачин келсн "параша" гидг үгин утхнь нанд медгдҗ өглго генүлҗәнә. Тер хоорнд Көклдә келҗәнә:

— Одак ахлач бәәсн деер манд, медәтнрт, һарад мерән үзх зөвшәл сурхмн билә.

— Йир гиһич, — болҗ Борлда һундл төрҗәнә. — Хәләцнь җөөлн, сән залу бәәдлтә...

Дарунь төмр үүдн дәкнәс харҗңнҗ секгдәд, салдс ээм деерән үүрәд авч ирсн оһтр модн бочкиг мана чиңглгүр (вагонур) орулад хайчкад, үүдиг дәкнәс хааһад, һазаһаснь оньслҗ оркв. Борҗин Найта нар деерәсн шувтрҗ бууһад, хойр нудрмарн үүдиг селн чаңһар цокад хәәкрв:

— Хей, салдс, наадк үүдән тәәл, кеер одх зөв хәәрл!

Гүүһәд йовҗ одсн салдсин көлин ә соңсгдв. Һаза тагчг, зуг Гүртин Хар Усна телтр көвәд мөөрлдсн үкрмүдин, инцхәсн мөрдин, буульсн темәдин, мәәлсн хөөдин дун дүүрән болҗ соңсгдна.

— Дәрк минь, эннь юн савв? — гиҗ Җолда ээҗ алң болҗана. — Таниг мөрән үзтхә гиһәд авч ирҗ йовна, ^— болҗ Ар-һуй шүвтрлв. — Иим савд мөрән үзхәр, күзүһән боорлнав, — гиҗ Җолда ээҗ андһарлв. — Намаг иим савд мөрән үзтхә гиҗ мини көвүд немшин нохасла ноолдҗ йовхш.

Чиңглг (вагон) һазаһасн оньслата, төмр үүдн хааһата. Невчкн теҗәл авсн, мини түлсн цө бешәс дуладсн әмтн ора шидр духуцад, унтад одв. Мини нөөрм күрчәхш, олн зүсн тоолвр негл салькнд догдлсн Сүмин Цаһан нуурин усна дольган мет ца-цааһасн һарч ирәд бәәнә. Зовлһ чанхла — хәәсн дүүрнә, зовлң санхла ^— чееҗ дүүрнә гидг. Мини нүднд Зандан зүс-зүркн, бәәдл-бәрц болн хәләсн хәләц тодрхаһар үзгдәд, сангдад һарч ирнә. Эн тодлврмудыг чикн деер җиигсн бөкүн мет бийәсн көөнәв, юңгад гихлә, Зандан туск тоолвр нанд цань уга өвдкүр, һашудлһ үүдәнә.

Хориг — хорн дарна гинә. Тер учрар седкл алдсн күүкнәннь гускар ухалшгон төлә нарта делкәд, орн-нутгт, мана таңһчд болн өрк-бүл болһнд учрсн гүрмин тускар уха туңһанав. Андн Гитлер Деед үзгт бәәсн орн-нутгудыг дорацулчкад, мана һазр-усн тал дәврәд, хальдврта гем кевтә түгәд, дәврәд аашсиг ода мана баатр улан цергчнр шамлад хәрү көөҗ йовна. Тиим аюлта цагла, дөчн негдгч җилин сентябрь сарас авн экләд, Әәдрхн-Кизләр хоорнд төмр хаалһ тосхгдв. Эн тосхлтд мана таңһчин цуг улусмудас күч-көлсчнр ирҗ орлцв. Сәәни Экн селән, Шикрт, Хар Усн хотд олна хошт хүврв. Холас ирсн улс дулана цагт бийләһән авч ирәд делдсн ишкә гермүдт бәәцхәв. Серүн эклхлә, төмр хаалһ тосхачнриг манахна өрк-бүлмүдәр тархав.

Мини эк эцк хойр бас төмр хаалһ тосхлһнд көдлв. Нутг-нутг болһна көдлх һазринь хуваҗ өгч. Нутгуд эдл-аху болһнд кех бәәринь, күцәх зураһинь зааҗ өгсн — цуһар орм-орман эзләд көдлнә. Мана селәнд Ик Цоохрас ирсн улс бүүрлв. Тедн Чиичнә Цаһан нуурин өмн көвәд, урднь Дорҗин Бора зәәсңгин суврһн бәәсн ик толһа керчәд малтҗана. Мана барунахн болхла, Сүмин болн Садһаруд бәәх толһасин хоорнд көдлҗәнә. Залус күрзәр, чичүрәр һазр малтна, күүкд улс тачкар, цар тергәр шавриг хотхр тал зөөнә.

Дөчн хойрдгч җилин июль сарин чилгчәр ик му зәңг ирв. Фашистнр Тең һолыг һатлҗ һарад, хойр әңгрәд, нег әңгнь Сталинград балһсн тал, наадк әңгнь Ар Кавказ тал дәврлһ кеҗ йовна гиҗ, Совинформбюро зәңглв. Деед үзгәс туусн то-томҗ уга олн мал цуһар мана хотдар дәврәд һарцхана. Мана колхоз бас малан Хасгин нутг тал туух шиидвр авад, малд йовсн улст деернь немр нөкд өгәд, үкрмүдән, адуһан, хөөдән тиигән йовулв.

Минь эн үүмәтә цагла Әәдрхн-Кизләр хоорнд тосхсн төмр хаалһар түрүн һал тергн Баку талас ирв — ик-ик бочкта нефть ачсн һал тергн чирсн ур тергн, негл күчңдсн темән кевтә хәркләд, сүүкнәд, төгәснь таш-таш гиҗ харҗңнад, 3-ч зөрлгд ирҗ зогсв. Һал тергн гидг юмиг түрүн болҗ үзҗәх бидн — ик бичкн уга, хойр-һурвн дуунад бәәсн өртң орҗ гүүлдвидн.

Бәәдл-җирһл өршәңгү уга. Эн байрта цагла мана өрк-бүлд экәршго ик зовлң учрҗ одсн бәәҗ: Тең һол эргнд болсн догшн ноолданд мини эцк өмән өгч гисн цаасн күләҗәҗ. Баавин эңсәд уульсн уульлһ дахад, бидн һурвн үрнь усн-цасн болҗ орклнавидн. Хоша бәәсн әмтн ирәд, баавиг аадрулна. Дарунь Үлмҗин Тарха, Надежда Тимофеевна, Мухаран Үлмҗ эдн ирәд, мана зовлң хувацв.

Хамтрлңгин ахлач нанд келв:

— Эцк угад — ах эцк болдмн. Эцкчн һазр-усан, тадна иргч бәәдл-җирһл харсад, улан әмән өгвә. Ода чи өрк-бүлдән толһа болҗанач. Насм бичкн гиҗ бичә уйд. Бидн чамд чигн, чини экд чигн үрүдлһ өгшговидн. Көдлх кергтә. Көдлмш ямрчн өвдкүр, зовлң, шав эдгәҗ чаддмн. Экдән түшг болад, хойр дүүһән олна ээмд күргдгин арһ хә. Сакманд сәәнәр көдлвч, Явһана тәрәнд тоочар (учетчикәр) көдлҗ чадвч. Сурһулин җил эклхлә, сурһулян дасхар седхлә — дас, көдлмш кенәв гихләчн — көдлмш олхвидн. Хәрнь тер, эндрәс авн йоста залу болсан бичә март.

Баав кесгтән гемтә кевтв. Үлмҗин Тарха келсндән күрәд, чадснчидсәрн мана өрк-бүлд тусан күргнә. Хамтрлңгин ахлачд гиигн биш — залуснь алгдсн күүкд улсин то өдр ирвәс өснә, өнчрәд үлдсн бичкдүд теднәс олн. Дәкәд болхла, мана Сәәни Экнд, Шикртд церг ирҗ зогсв. Эн тоотын туск ода чиңглгт (вагонд) кевтх нанд дәкн-дәкн сангдна, тодрхаһар төөнрәд һарч ирнә.

Зуг цуг тодлврмудас Зандан туск нанд хамгин ик өвдкүр үүдәнә, зовлң болна, чееҗин мах барна. Арвн тавна сар кевтә өмнм мандлад һарч ирәд, хаалһим герлткәд, җирһлим җивртә кечкәд, генткн геедрҗ одна гидг — терүнәс даву харалт делкә деер бәәхий? Зандаг үзсн күн бәәхлә, нанд зәңглтн гиһәд, бичг бичәд, Тавн Дөчн Баруна һазр-усар, бүкл хальмг теегәр делгү тархах күсл урднь нанд ордг билә. Ода, тегәд, Занда альд йовдг болх? Маниг тууһад авч ирәд, эн чиңглгт (вагонд) орулад хаачксиг медҗәдг болхий?... Одак цергә ахлач хальмгудыг цугтнь теегәс хураһад авч ирхлә, тадниг чиңглгәс (вагонас) һарһнавидн гиҗ келв...

Чиңглг (вагон) дотр һанцхн би серүн кевтнәв гиҗ санҗасн — тиим биш бәәҗ. Нар деер кевтсн Көклдә, Борлда, Ар-һуй эднә шимлдсн дун соңсгдв. Дарунь тендәс нег күн шувтрҗ бууҗ йовад, доран унад, чиңглг (вагон) дотрк әмтиг цугтнь гишң серүлв. Болв терүг юн кергәр бууҗ йовхиг медсн кевтә, негчн күн ду һарсн уга. Гүрмлә харһсн улс нег-негнәннь мууг дархдан, тәвҗ өгхдән кезәдчн белн бәәдлтә.

Нүд чичм харңһу, болв деерәс буусн күн үүднә өөр салдсин тәвсн бадьяла әдл бочк савиг олад, шорҗңнсн ә соңсгдв. Зуг тер эмгн хәрү нар деерән һарч эс чадхла, Көклдән шимлдәд келсн дун нанд соңсгдв:

Бадм, буйн болтха, наадк эмгндән нөкд болчкич....

Көклдән эмгн Амулңгиг дөңнәд өөдән һарһхлам, цааһаснь Борлдан эмгн бууҗ ирв, дарунь — Ар-һуйин эмгн. Теднд цугтаднь хәрү нар талан һархднь нөкд болув.

Бичкдүд сүркләд кевтнә, медәтә улс селгәдәр босад, гиигнәр "һарч ирцхәнә". Цө бешин һал унтрсн, чиңглг (вагон) дотр дәкнәс серүн. Бадья талас шүвтр үнр һарад, кииһән авхд күчр болсн болҗ медгднә. Цогцан гииглдәд, девл, көнҗл доран орсн медәтнр бичкдүдлә әдл бас сүркләд, хорҗңнад, нөөртән орцхав. Зуг һанцхн мини нүдм аньгдхш: минь ода болсн йовдлын хөөн тоолврмуд урдкасн олар дарцҗ ирнә... Нариман нанд тарвс услдг мотор йовулдгиг дасхла... Борҗин Найтан тарвсин тәрәнд көдлгүрчәр (мотористәр) көдлләв... Хасгин нутг тал эцктәһән мал тууһад хәрү ирсн Зандаг тенд түрүн болҗ үзләв... Явһана тәрәнд Зандала харһлһн... Одак андн орһдул Җоңһаһас көлтә Зандаһас салад үлдсн... Занда тиигхд юңгад альдаран йовҗахан кендчн келлго генткн әрлсмб?.. Тер нанд седклдм кедү зөвүр, зовлң, түңшлһ үлдәв. Кемр шүүгүлин күнд көдлмшт Ик Бааҗа намаг эс орулсн болхла, нанд Зандаһас көлтә киивр гем ирх билә... Золотарев маниг туухар машид ирсиг медчкәд, намаг көдлмшт эс авсн болҗана, Харул Гер тал маңһдуртан одхч гилә. Кемр тер цергә улс төмр хаалһин мастерин герүр эс ирсн болхла, о, тәвсн хөвм, өрк-бүләсн салад, бааван, дүүнрән һанцардулад үлдәх бәәҗв...

Борҗин Найтан догшн дун соңсгдв:

— Бадм, босад беш түл, чиңглг (вагон) дотрк киитрҗ одв!

Тер заквриг урдаснь күләҗәсн кевтә, би көнҗлән әрҗ босад, бешүр темцүв. Өр цәәһәд, шин өдр төрҗәнә. Эн өдр манд юн сәнму, байрта-һашута зәңг авч ирнә?

Чолун нүүрсн шарҗңнад шатхла, чиңглг (вагон) дотраһур дулан делврв. Унтҗ кевтсн әмтн цуһар — ик бичкн уга серцхәв. Дәрвкәд шатҗах һалын улан кел үзәд, нанд һашута тоолвр орв: "Мини эк-эцкин, мана теегин олн-әмтнә күчәр тосхсн эн төмр хаалһар маниг, хальмг улсиг, хол дорд үзгүр авч йовхмн болхий? Терүнә төлә манахс эн хаалһ тосхсн болхий?"

Эн һашута тоолвран бийәсн көөхин төлә бешин цө үүдиг ууртаһар цокад хаавв. Мини тер бәәдл оньһад, баав нан тал ормаҗ хәләв. Борҗин Найта тесҗ чадлго, намаг әәлһҗ келв:

— Кемр беш түлхдән залхурҗахлачн, экдчн хот-хол кех зөв өгхшив, беш тал шидрдәхшив!

Җолда ээҗ, Кеедә көгшә, Көклдә, Борлда, Ар-һуй эдн намаг харсад, Найтан өмнәс сөрүд үгмүд келцхәв.