Хойрдгч сөөһин келвр

Үлмҗин Тарха дәәнд одсн улан цергчнрин өрк-бүлиг хот-хоолар теткхин төлә Шикртин заглюн өвгдиг болн фронтас шавта ирсн көл деерән йовх залусиг хамцулад, шүүгүлин әртүл бүрдәв. Заһс эклҗ аңнхасн урд терүг бәрх зер-зев белдх кергтә. Гергд, эмгд гөлм, шүүгүл, бинтр хатхв, залус, өвгд чичүр, багор, күрзсдт модн иш кеһәд, кесг ут нәрхн модыг ацинь шудрад, һоолад, мөсн дораһур гүүлгдг шовлг кецхәв. Би бас тедниг дахад, бааҗаһас дассн эрдмән олзлад, иш, шовлг келһнд орлцнав.

Зәрмдән нанла Налха харһна. Тер — орһдул Җоңһан гергн. Налха зүркндән гемтәв гиһәд, яхлад-яалад, әрвң урһсн гесән альчурар таг-яг кеһәд татурдсн, толһань даңгин бооһата йовна, тер хамтрлңгин көдлмшт көдлхш. Хаврин, зуна, намрин цагт һурвдгч зөрлг орад, үс, өрм, тос, шүүрмг, хурс һал тергдд сууҗ йовх әмтнд хулдна. Хальмг улс малас һарсн цаһан идәһәр арсм кеһәд, мөңгнд хулддг йосн уга. Кемр цаһан идәнь бийднь күрәд үлдхлә, терүгән хоша бәәсн уга-яду әмтнлә хувацх зөвтә. Налха тиигхин орчд өвкнрин кезәңк авъяс эвдәд, үкриннь ууш-идәһәр арсм кенә.

Налха түрүн харһхдан толһаһан ургшан кеһәд, хаҗуһарм тагчгар давад һарч одла — мини хаҗуд хотна көвүд бәәлә. Түүнә хөөн һанцарн йовтлм харһчкад, хойр ханцан шамлчкад, альхан ташад, һазрас элс шүүрч нанур цацад, ут хувцнаннь хавтхас хустгин герт тәвсн хар кө һарһҗ авад, келндән түркәд, күн сүрдмәр, сеҗәд, седклин гем авмар харал тәвәд, ардасм дахлдн йовҗ хәәкрв:

— Шатҗах һал дән дотрас әмд-менд ирәд, негчн күүнд харш боллго, чирәдән ишкә эс халснас көлтә, шар хулсн дотр хорһлҗ бәәсн мини нүлго залуг милицд бәрүлҗ өгсн Басңга Болдын көвүн Бадм, хавснчн хадаснд дегәлгдҗ, элкндчн хар-яр һарч, хойр көлчн зес шүдтә, зельмн чидлтә шулм эмгнә төмр чөдрт оралдҗ, хойр чикнчн таңхрҗ, хойр нүднчн сохрҗ, амнчн ардчн һарч, хамричн хорха идҗ, оошкдчн садв гем ирҗ, хойр долдачн үмкәрҗ илҗрәд, үрн-садн уга үлдҗ, элгн-садичнь, эк-дүүнричнь Эрлг хаана элчнр ирҗ авад, нарта делкә деер һанцарн шоваҗ үлдәд, наснаннь туршарт зовлң, түрү, зүдүһәс бичә хөөһ...

Әртүлин залус намаг Хар Модта һолын көвәһәр урһсн нәрхн бураһас чавчад, авч ирәд, терүг гүрәд, бинтр кех даалһвр өглә. Урднь эн һолын телтр көвәд Модна Зах гидг һазрт мана тарвсин тәрән бәәлә. Налха нег дәкҗ тенд тарвс хулхалад бәргдлә, тегәд “та хулхачт" гиҗ келхәр седхлә, арһс түүҗ йовад кеер харһсн Налха нанд ам аңһалһ өглго харал тәвҗәнә. Тиигхлә би нег саамд эн тарһн баавһаг һартк сүкәрн шивхәр седчкәд, генткн ухандм орҗ ирсн үгмүдәр өмнәснь хөрлт кеҗ чадув:

— Тана залуһин әмн — мини һарт! Мана үкр хулхалад алҗ идсн, Батутин сурһулин мөр бас алад, танта хоюрн теҗәл кесн, орн-нутган фашистнрәс харсхин орчд орһҗ ирәд, хулсн дотр бултад бәәсн... кемр тер тоотынь намаг илдкәд келхлә, мана йосн тана Җоңһаг халһнла харһулх!

Келндән кө түркәд, һазрас элс шүүрч цацад, күмн сүрдмәр харал тәвҗәсн Налха эн үгмүд соңсчкад, генткн нанур гүүҗ ирәд, мини өмн сөгдәд, хойр көлим теврәд, әәрстә һарим татҗ үмсәд, уульн эңсәд келҗәнә:

— Нег му эгччн генн седклтә, һәргтә тоолврта, зөнг толһата болсн төләдән, хәәртә чамаһан хара зөңдән хараҗ оркув. Көөркү минь, буруһим тәвҗ хәәрл?! Җоңһаг тана үкр, шаңһа мөр хулхалва гиҗ күүнд ам бичә аңһа. Кукн, сурсичн, эрсичн өгнәв, зуг тер орчлң деер ор һанцхн хәләсн күүһим халһнла бичә харһул! Мөн, Нармпан Зурһада келвә: чини залуһин әмн Басңга Болдын сәәхн заңта, экәршго ухата, түрү-зүдүлә харһсн күн болһнд тусан хальдадг Бадм көвүнә һарт гиҗ. Сәәхн иньгм, һәргтә мини чигн, әәмтхә Җоңһан чигн буруһимдн тәвҗ хәәрл...

Һазрт унсн нег цуцл бураһан ээм деерән үүрәд, деесн бүстән хавчулсн сүкән батлҗ татурдад, би Шикртән хәләһәд, эн андн гергиг дорацулсндан омгшад, чаңһ-чаңһар ишкәд һарув. Налха һазр элкдҗ мөлкәд, усн-цасн энләд уульҗаһад, генткн эңсдгән уурад, хаҗудан кевтсн мишгтә арһсан татҗ үүрәд, мини ардас дең-дең гиҗ гүүһәд, намаг күцхәр адһв. Би эн тоотыг нүдәрн эс үздг болвчн, седкләрн медәд, йовдлан чаңһаҗ өгәд, Налхад күцгдлго Шикртин захар орҗ ирүв.

Мана үкр, Батутин сурһулин мөр Җоңһа хулхалсиг урднь меддго биләв. Тер орһдулыг бәрҗ авсна хөөн би орндан орад кевтчкәд, нүдән секәд, герин харңһу ора хәләһәд кевтхләрн, тер малыг Җоңһа алҗ идсн болвза гиҗ зәрмдән сандг биләв. Эндр Налхаг бийән дегд хараһад бәәхлә, ухаһим эзлдг тер тоолвран бодад келсн — үнн болад, хасн сумн туссн кевтә тарһн баавһан өрчәр тусад, һазр элкдүлҗ унһаһад, мини өмн дорацулҗ мөлкүлв.

Залус, өвгд Нойна Нуурас авн эклҗ шүүгүл шүүх шиидвр авб. Чидл тату әмтн бәәсн невчкн чинән-күчән олзлҗ, хол бәәсн нуурмудас заһс бәрчкәд, сүүләрнь нааран хотн шидр уснд шүүгүл татхмн болҗ үгдән багтцхав.

Нойна Нур ар үзгт Шикртәс долан дуунад бәәнә. Урднь эн нуурин ардк көвәд, Әәдрхнәс Кавказ тал аца, почт зөөдг хаалһин амнд Җуург гидг өртң билә. Ода тер өртң уга, әмтнь Сәәни Экн тал нүүҗ ирәд, мана хамтрлңд орад, хальмгудла хамдан бәәнә.

Түрүн өдр, түрүн шүүгүл шүүлһн, түрүн мөс чичлһн. Багч (бригадир) Борҗин Найта көләрн ишкмнәд, һартк чичүрәрн цоорг һарһх бәәрнд орм үлдәһәд, күн болһныг даран-дарандтнь зогсав. Босхмҗин Хар Түлмҗин Кеедә хойр, өтлсн наста болсн учрар шүүгүл, шовлг, сузһ хамгиг белдҗәнә. Цооргуд эклҗ һарһх улсин нүүрт багч (бригадир) Хасрин Текәг, дарунь Долдан Санҗиг, эднә дару дәәнәс шавта ирсн наадк залусиг болн заглюн өвгдиг, хамгин сүүлд намаг тәвб. Мадн дунд хамгин чаңһ-чииргнь — Хасрин Текә, тер дәәнд күнд шав авад, госпитальд җил үлүд эмнүләд, тендәс эдгҗ һарад, дәәлдҗ чадшго гисн цаһан цааста ирҗ. Теҗәл, хот-хол кедү тату-тартг болвчн, эврә һазр-усна аһар, өрк-бүлиннь килмҗ тус болад, Текә йосндан эдгв.

Көвүһинь дәәнд авсна хөөн цоонгинь усар цутхад һарһҗ авсн бардан бәәдл һарсн Борҗин Найта ода дәкнәс багч (бригадир) болсн, урднь тарвсин тәрә һардҗаснлаһан әдл цорхана. Текә терүнд келв:

^— Найта, түрүләд ходад орулх хәәс малтчкад, тегәд цооргуд һарһхмн болвза?

— Уга. Мини келсиг күцәтн, — гиҗ багч (бригадир) зөвшәрҗ бәәхш. — Кезә ю кехиг би эврән меддв.

— Маниг эргүләд цооргуд малтад иртл, тедн дәкнәс царцҗ одх, шинәс чичлдән кергтә болх.

— Текә, тодлад авчк: мини келсн — таднд закан, медвчи? Өмнәсм өглдлго күцәх зөвтәт.

— Медгдҗәнә. Нойна Нуурас авн экләд шүүгүл шүүҗәх та, бийән нойнд тоолҗанат. Зуг кемр эн цооргуд дәкнәс батар көрхлә, тедниг эврән һариннь хумсар цеврлхт. Киитн ямаран чаңһиг медә бәәнәт, — гиҗ Текә шүрүтәһәр келәд, альхан нульмҗ норһад, төмр чичүрин модн ишәс батар атхад, ууртаһар экләд мөс чичв. Киитн чаңһ гиҗ Текән сергәҗ келсн үгәс мини хөңглдң фуфайкин дораһур киитн ивтрәд орҗ ирсн мет махмудм заратрад одв. Текәг дахад залус, өвгд экләд мөс чичүрдцхәв, би бас цоорг һарһх темдг тәвсн ормиг тедниг дураһад чичүв. Нег-негнәсн хорха-хот булалдад, һазр чоңкҗах чоңнухас кевтә чичүрмүд энд-тенд тоң-тоң гилдв.

Мини чичүр һарим соңсхш, нег энд, нег тенд цокна. Гилгр мөсн шил хамхлсн мет иигән-тиигән цацгдна. Ардас көдлмшән эклсн Текә удлго мини дару ирҗ алцаҗ зогсад, шин цоорг чичҗәнә. Тер энд-тендән хәләхш, гилгр мөсиг ууртаһар чичүрәрн цокна, тернь хамхрад, күүрәд унна, малтҗах цооргнь улм гүүдәд йовна. Текән көдлмшиг хәләхд бахмҗта, терүг чичүрәр мөс чичх болһнд "лһ-лһ" гисн дун соңсгдна. Мини цоорг нег кевтән, ургшан төрүц эс гүүдсн болҗ медгднә. Заратрҗасн цогцм халу дөрәд, заһрмгасм халун цә ууснла әдл көлсн сарҗңнад асхрна.

Текә тер цоорган малтҗ дуусад, дәкнәс шиниг эклхлә, наадк залус, өвгд түрүн цоорган дуусад, намаг күцәд авчкв.

— Дәрк, дәрк, мөсн яһсн зузанар көрсмб, — гиҗ Долдан Санҗ зовньв. — Зузандан күсдундур арчм болх бәәдлтә.

— Эргнднь хулсн эс урһсн, ил теегт бәәх нуурин усн зузанар көрлго яах билә, — болҗ Кеедә көгшә гүүнәр саналдв.

Эн залус, өвгд дунд хамгин түрҗ йовхнь — Долдан Санҗ бидн хойр болҗ һарвидн. Санҗ элкндән гемтә болсн учрар ард хоцрад үлдв, би эн көдлмшиг эс медсн деерән, цогцм дегд уйн болад, күнд төмр чичүр нег энд, нег тенд цокад, цооргин мөсн күүрч эс өгсәр цугтаһаснь ик ард үлдүв.

Хасрин Текә цуг цоорган нүклчкәд, наадк улсиг дуусхиг күләһәд, нуурин дунд овалһата шүүгүлин өөр суув. Зуг киитн чаңһ болад, тер ормасн босад, мөс чичүрдҗ йовсн залус, өвгдәс зөвәр холд тасрад үлдсн нан тал ирәд сурв:

— Бадм, чамд шүднә зава һарһх хот бәәни?

— Баавин болһҗ өгсн һуйр бәәнә, — гиҗ би хәрү өгүв.

— Альд бәәнә? Тенд, нуурин амнд үлдәсн мишгдчн бәәни?

^— Уга, өвртм. — Бааҗан фуфайкиг экм хасад, нанд зөвләд уйҗ өглә. Элңкәдән орсн фуфайк дулан болтха гиһәд, баав бөдүн деес томад, бүс кеҗ өглә; тер бүсән бүсләд, экиннь болһҗ өгсн һуйриг бийләһән өөрхн хадһлхар, өвртән тәвләв. Ода тер һуйран өврәсн һарһад, Текән һарт атхулув, юңгад гихлә, тер нанд нөкд болхар бәәхнь ээлтә болн килмҗтә дуунаснь медгдв.

Текә һуйриг авад, һартан эргүлҗ хәләһәд, цеерлсн бәәдлтәһәр соньмсв:

— Энчн юунас болһсн һуйрви?

^— Цурхин түрснд камарчг негдүләд болһсн...

Өцклдүр Ик Бааҗа мана тал ирәд, арсн дорваһас ик цурх һарһад, баавд үлдәчкәд одла. Экм тер цурхин махинь чанад, бидн өрк-бүләрн идвидн. Түрсинь баав болһсн һуйрт олзлсинь би эврә нүдәрн үзләв.

— Цурхин түрсн болхла, энчн сән хот, — гичкәд, Текә таавад төгрглҗ болһсн һуйрас хуһлад, нанд өгәд, ик зууһинь эврән, талдан күн терүнә тасрхаһинь булалдхас әәсн кевтә, адһҗ идчкәд, нанд неквртәһәр келв:

— Альков, тер чичүрән!

Текә мини чичүриг авад, урдклаһан әдл хойр альхан нульмсдад, мини хүв цоонгудыг экләд чичүрдв. Би терүнә хаҗуд дахад, Текә цооргиг яһҗ иим түргн малтдгинь медҗ авхар, чичсн чичлһн болһинь ширтҗ, шинҗлҗ, чирдәҗ хәләһә йовҗ, терүнә нуувчин зәрм-зүрминь оньһув. Тер малтх цооргин дунд нүк һарһчкад, тер нүкән эргүлҗ чичүрдәд, мөсиг күүлҗ-күүлҗ хайчкна.

Текә һанцхн нанд биш, Долдан Санҗд бас дөң болв. Цуг өвгд, залус цоорган малтад дуусчкад, түрүләд Нойна Нуурин тал дунд шүүгүл орулх дөрвлҗн хәәс малтв, дәкәд нуурин көвәд ходад сеглх хәәс бас малтв. Санҗ ман хойрт багор атхулад, бөдүн хаҗуднь арһмҗ төөмдәд боосн ут шовлг модыг цооргас цоорг күртл мөсн дораһур гүүлгх даалһвр өгв. Арһмҗин наадк үзүрнь шүүгүлин деер, дор кецәс уята, тер учрар Санҗ ман хойр шовлгиг уралан йовулҗ өгхлә, залус, өвгд шүүгүлиг хәәснә амар уснд җисүләд орулна.

Текән келсн зөвтә болҗ һарв: түрүн малтсн цооргуд киитнд хурһн зузан мөстә болҗ көрч. Санҗ бидн хойр негмдн барун хаҗуһар, наадкмдн зүн хаҗуһар шовлг гүүлгҗ йовнавидн. Мана көдлмш тер цооргт көрсн мөснәс көлтә хашңгар кегдҗ йовна.

— Анднр, үкс гиҗ өгтн! — болҗ Борҗин Найта хәәкрв. — Таднас көлтә шүүгүл татлһн оратн гиҗәнә!

Багчд (бригадирт) цааранднь харал тәвлһ өгл уга, Текә терүнә һарт чичүр, сузһ атхулад, эврәннь чичүрән авад, маднур һараснь чирәд гишң авч ирәд, Найтаг мини өмнк цооргудын мөс цеврллһнд тәвәд, бийнь Долдан Санҗин өмнк цооргуд чичүрәр чичәд, көрсн мөсинь хамхлад, шуһрмгинь сузһар шүүрдәд, мөсн деер асхна.

Кесн үүл — эзән темцдг. Борҗин Найта, арһнь уга, Текән урднь келснлә эс зөвшәрсн учрар, түрүләд Текән заасн көдлмш тагчгар, дун-шун угаһар кеҗ йовла. Удлго терүнә нурһнь көшәд, өкәчкәд, хәрү өндәҗ эс чадад, Дәрк Мәәдр хойриг эклҗ хараһад, тедн, бурхд, теңгрт амр-тавар суухла, Борҗин Найта энд, килнцәр дүүрң һазр деер, махлата малмуд дунд цань уга зовлң үзәд, муулян эдләд суунав гиҗ, заячдан зарһ бәрв. Тәвсн хөвд Бурхн Багшас сохр, өршәңгү угань берк болҗ һарчана...

Ора шидр мана баг (бригад) тал хамтрлңгин ахлач Үлмҗин Тарха ирв. Шүүгүлиг көвәдк ходад сеглдг хәәснүр татад авад ирхлә, ходаднь заһсар дүүрң — сазн, ботаха, цурх, шөрәкә, цуув, башаңһ, хадрн болн нань чигн олн зүсн заһсн шар, бор, цаһан гилвсәрн эрәлҗрәд, утхсн сузһим амнас хәрү уснур алдрхар һульдрҗ һәрәдлднә. Залус, өвгд тасрлтан, зогслтан угаһар ходадас заһсиг сузһар утхад, гилгр мөсн деер асхад бәәтл, тевкрлсн арһсн кевтә кесг ова тогтв.

Шүүгүлд иим ик заһсн торснд һанцхн терүнә ач-тус бәәх мет Борҗин Найта өрчән күвкәлһәд, бөгчхр нурһан гедәлһәд, хойр һаран селгәдәр саҗад, бакльта көләрн холд-холд алхҗ ишкмнәд, заавр өгәд, нааран-цааран йовдңнад бәәнә. Үлмҗин Тарха багчин (бригадирин) тер бәрциг төртән авлго, манд нөкд болад, көшсн күн болһниг соляд, сузһинь авад, ходад сеглдг хәәснәс заһс утхад, мөсн деер овална.

— Нойна Нуурт амн дала. Заһсн бәәх бәәриг тааҗ медхин төлә күңкл ухан болн насна дамшлт кергтә, — гиҗ багч (бригадир) бийән буульна. — Борҗин Найтаһас биш, тадн, махлата малмуд, нохан әхәчн уснас татҗ авч чадшго биләт...

— Нохан әхә татҗ авсн болхла, белвсн баавһармудт хуваҗ өгх биләвидн, — болҗ Текә тачкнҗ инәв.

^— Хамр дор амн бәәнә гиһәд, болшго тоот келәд кергго, — гиҗ Тарха Текәг шоодв. Хамтрлңгин ахлач багч (бригадир) тал өөрдәд келв:

— Найта, эн шүүгүлин әмтнд заһсиг дааҗ чадмарнь өгтн. Би контор тал одад, тендәс заһс ачх тергд йовулнав.

Бидн заһсан сузһдҗ дуусад, шүүгүлән мөсн деер тевкрлҗ тәввидн. Ходадт дөрү хурһна дүңгә хаһрха һарсиг Кеедә көгшә үзәд, халаста оһтр девлиннь хавтхас хуурта утц һарһад, тер хаһрхаг хатхв. Хавтхан хагин ардк өндр толһа талас мөрд зүүсн һурвн тергн һарч ирв. Тер тергдт йовсн Савһра Шура, Кавкинә Улан эдн мөсн деер овалһата бәәсн дала заһс үзчкәд, хәләчкәд, орчлңд берк юм үзснлә әдл өврҗ, ормаҗ, байсҗ инәлдв. Тедниг ирхин өмн бидн күн болһн мишгүдән дүүргәд гишң заһс дүрәд, аминь бооһад, бел кеһәд авчклавидн.

Залус, өвгд өдрин дуусн кедү дүңгә көшсн бийнь, ирсн берәд, гергдт нөкд болад, шүүҗ авсн заһсиг һурвн тергнд ачад, Сәәни Экн тал йовулчкв. Үвлин өдр ахр, йосндан бүрүл болв. Маниг шүүгүлән, зер-зевән далдлад һартл төрүц харңһурч одв.

Нойна Нуурин өмнк өндриг давад, Хавтхан хагин захар орад ирхлә, мишгин ик зууца заһс шиңгәсндән байсад, үүрсн ацаһан төрт эс авч йовсн өргмҗтә седклм шантрад, мишгтә ацам улм күндрәд, хойр көлм мәәмрәд, иигән-тиигән нәәхләд, залус, өвгдәс ард хоцрад үлдүв. Гүртин Хар Усна деед кецәр болн уснь хагсҗ одсн Батлу һолын көвәһәр урһсн суха модд, ацмуднь арваха-сарваха болҗ харгдад, суха болһна цаад хаҗуһас шулм, чөткр, эрлг һарч ирн гисн болҗ сүрдәнә.

— Текә, намаг күләҗәтн! — гиһәд би хәәкрнәв, болв мини тер дуунд Башлу талас төмр хаалһар аашсн һал тергнә (поездин) ур тергн (паровоз) утар татҗ чишкәд, хәрү өгв. Ур тергнә тер дун нанд чинә-күч немәд, зөрг болн омг белглв.

Һал тергнә чиңглг (вагон) болһна төгәс рельсмүдин ниилврт хардхард гиҗ хәңкнәд, Гүртин Хар Усна ар көвәд бәәсн һурвдгч зөрлгд күрәд зогсхла, эргндк урдк кевтән ә-чимән уга болҗ одхла, кишва әәмшг шинәс әмдрәд, сухан түңг болһнас дәкәд шулмс шаһалдсн болна.

Бурмин Амна ардк өндр толһан накл хаалһиг өөдләд, ургшан бууҗ йовхлам, Хар Модта һол деегүр алхсн тагтын захд сөөһин харңһуд нег хар баран бүрң-барң гиҗ харгдв. Эн бурм дор шулмс бәәнә гиҗ медәтә улсин келсн үгмүд генткн санандм орад, ээмәсм дарад, цогцим бөгчилһҗ йовх мишгтә заһсан хайчкад, деед үзг хәләһәд, Сәәни Экн тал зулх дурм күрв. Эн саамла таньдг дун соңсгдв:

— Бадм, көөркү минь, чи болвзач?

— Баав! — гиҗ байрлҗ хәәкрәд, би экиннь өмнәс тосад, нурһндк күнд ацаһан мартҗ, уралан бүдрн түгчәд гүүвв.

Эн асхн һанцхн мана өрк-бүлд биш, наадк хойр авһ ахинм үрнсаднд ик байр учрв. Ик Бааҗа ирәд, мини шиңгәсн заһсиг мана һурвн бүлд хуваҗ өгәд, бийнь нам нег чигн хадр авсн уга. Ик Бааҗа хойр бердән закв:

— Асхн болһн Бадмиг өмнәснь тосҗ автн, шиңгәсн заһсинь үүрлцәд, нөкд болтн.

Нойна Нуурин хөөн Хавтхан Хар, Җуургин Цаһан, Товин Экн, Чиичнә Цаһан, Чакин Хар Усн, Цаһан Усн, Ут Усн нуурмудт кедҗ шүүгүл шүүһәд, Тавн Дөчн Барунан заһсар теткәд йовҗ, аш сүүлднь Шикрт хотна өмн хаҗуд бәәсн Сүмин Цаһан гидг нуурт ирҗ хошан буулһвидн. Эн көдлмштән йосндан тахшув, урднь Хасрин Текәһәр дөң авдг бәәсн болхла, ода цооргиг, Текәлә әдл дунднь нүк һарһчкад, мөсинь энд-тендәснь күүчҗ хамхлад, үүд-түүд күрглго малтҗ оркнав. Өвгдт күчр. Теднд дамшлт, даслт бәәдг болвчн, чидл тату.

һол йосна өдрлә, декабрь сарин тавнла Үлмҗин Тарха хамтрлңгин клубд олн-әмт хураһад, байрин нәр кев. Парторг Надежда Тимофеевна илдкл кеһәд, мана баатр Улан Әәрм фашистнрин күчтә сөрлтин өмнәс зөргтә дәврлһ бүрдәһәд, Белоруссин һазр-уснд бәәх областин цутхлң Гомель гидг балһс сулдхсн, Киевд кесг миңһн әмтн хурад, Украина хотл балһсн гитлерихнәс сулдхгдснд байрин митинг болҗ, ниицсн һурвн орн-нутгин — СССР-н, США-н болн Англин һардачнр Тегеранд харһҗ күүндвр кеһәд, фашистск Германя өмнәс хамдан ноолда бүрдәһәд, дән төгсснә хөөн эн һурвн орн-нутг хоорндан ни-негн бәәх Декларац авсна тускар цәәлһәд келҗ өгв. Надежда Тимофеевнан илдкл күн болһнд нәәлт үүдәһәд, аюлта дәәг төгсхиг түргдүлҗ өгхин төлә улм сәәнәр, гүҗрмгәр, чидлән нөлго көдлх уха зүүлһв. Хамтрлңгин ахлач күүкд улст, өвгд-эмгдт, бичкн көвүд-күүкдт ценгән нөлго көдлҗәхднь ханлт өргәд, сәәнәр көдлдг хамтрлңчнрин нердиг онц-онцднь тодрхаһар келәд, тер нерәдсн күүнәннь ач-тусинь тодрхаһар цәәлһәд, эн әмтнә нериг хөөтк үйнр бичә марттха гиһәд, Тоомсрин дегтрт бичхмн, эдниг түүнәс талданар ачлдг эв-арһ манд ода деерән уга гиҗ келв. Тер ончлсн әмтнә нерн дунд мини нерн бас йовна.

— Басңга Бадм эцкән дәәнд мордхла, дарунь сакманд одла. Түүнә хөөн тракторн багд (бригадт) тоочар (учетчикәр) көдлв. Кергтә цагла мотористин эрдм дасад, Найтан багд (бригадт) тарвс усллһнд өдр-сөөһин кемҗә мартҗ гүҗрв, байн урһц авад фронтд дөң күрглһнд тусан хальдав. Өвс хадлһна, хуралһна багд (бригадт) йовад, хулсн дотр бултҗасн орһдул Җоңһаг бәрлһнд зөргтә йовдл үзүлв. Ода шүүгүлд көдләд, эдл-ахун әмт хотар тетклһнд дөң болҗана. Тиигхлә, манахс, Бадмиг бас, баһ наста болвчн, тер Тоомсрин дегтрт неринь орулхмн, — гиҗ Үлмҗин Тархаг келхлә, ахлачин буульмҗас зүркм бульглҗ цокад, әәвлхәм дәәвләд, махмудм менрәд, ә-чимән уга әрә әмтә суунав.

Тархаг мини тускар келәд дуусхла, залд суусн әмтн, наадк улсин нерд соңсад альхан ташснла әдләр, бас чаңһар альхан ташлдв. Нег хаҗудм баав, наадк хаҗудм Савһра Шура суула. Баав намаг бичкн цагтм таалдглаһан әдләр толһаһим илв. Терүгинь залд бәәх мини үүрмүд үзх гиҗ әәһәд, ургшан бөгчиҗ одув. Бөгчисн намаг сүүһәсм өргәд, Савһра Шура чаңһар келв:

— Бадм, бос, олнд бийән үзүл!

Шуран келсн зөвтә. Хамтрлңгин ахлачин неринь келсн күн болһна өвк-эцкиннь нер Надежда Тимофеевна дуудад, ормаснь босхад, олн-әмтнә нүүрт терүг мана хамтрлңчнр цуһар таньдг, өөрхн меддг болвчн, чирәһинь үзүлнә. Савһра Шураг сүүһәсм кедү дүңгә өргәд бәәсн бийнь, би ормасн көндрҗ өгсн угав, юңгад гихлә, негдвәр, баав намаг босад әмтнд чирәһән үзүл гиҗ келсн уга, хойрдхла, нааран зал тал орҗ аашад, күүкд дунд Зандаг суусиг үзләв... Зандаг залд бәәтл босна гидг — цааҗлхар делдсн өндр модн тал дөрәһәр давшснла әдл юмн мөн. Би Зандан өмн экәршго ик бурутав.

Дәәнә күнд цагла болсн эн байрин нәр күн болһнд чидл, омг, чадмг белглв.

Мана шүүгүлин баг (бригад) Сүмин Цаһан нур тал һарч ирсн дару нег дәкҗ манаһур Ик Бааҗа ирв. Баавла ю-бис күүндҗәһәд, авһ ахм нанд келв:

— Бадм, хамтрлңгин ахлач олн-әмтнә нүүрт буульва гиҗ деегүр сана зүүхм биш. Деглә гер — өркән бәрҗ, деегүр санан — бийән барҗ гиһәд мана өвкнр келчксмн. Чамаг ик сана зүүх гиҗ келҗәхшив. Буульмҗиг цеврәр эс эдлхлә, баһ күүнд тушаһанчн хальдаһад бәәдмн. Терүг тодлад авчк. — Ик Бааҗа девлиннь хавтхас цаһан мөңгн цокурта хар модн һанзан болн зеегтә кенчр түңгрцтә тәмкән һарһад, һанзд тәмк нерәд, һал орулад, төөнгрсн көкрңгү ута амнасн пүргүләд, цааранднь келв: — Хойр дола хонад шүүгүлин көдлмш төгсҗәнә. Чамд талдан көдлмш олув. Төмр хаалһ арчдгар орхмч. Эн бар сарин хөрн доланд Бурмин Амнд мана герт бәәх Золотарев гидг урч тал од. Тер чамд цаас бичҗ өгх. Тер цаасан авад, һал тергнд сууһад, Харул гер орад, тенд көдлмшт орулгдсн цаас өгх, чамд болн экдчн, дүүнртчн өдмг, талданчн хот-хол авх талон бас өгх. Төмр хаалһд көдлдг улсин теткврнь элвг. Зуг арвн тавта күүг тиим дааврта көдлмшт авшго, тегәд нег насан немәд орк.

— Соңсҗанав, — гихәс талдан хәрү нанд уга.

Декабрин хөрн зурһанд мана шүүгүлин багд (бригадт) ик соньн йовдл учрв. Сүмин Цаһан нууриг эргәд урһсн, өндртән дөрвн-тавн арчм нигт хулсн ода шарлад хатурҗ одсн ө-шүһү модншң бүтү. Зуг зәрм һазрт өргндән тавн зун ишкм бәәрнд хулсн уга ил амн бәәнә. Тиим көвәд шүүгүл татҗ һарһх, ходад сеглх хәәсн мөснд малтгдна.

Сүмин Цаһан нуурин тиим ил амн болһиг эргүләд, шүүгүл шүүһә йовҗ, нуурин деед өмн көвәд, Көглтин толһан ар хаҗуд бәәсн сүүлин амнд көдлмшән эклвидн. Шүүгүл татҗ һарһлһиг эрт, өдрин гегәтә деер дуусхин төлә бидн өр цәәһәд уга бәәтл, харңһула ирнәвидн. Мана Шикрт хотн эн нуурин ар көвәд бүүрлсн учрар бидн эндр, негл хоорндан үгцсн кевтә, цуһар эрт хурцхаввидн.

Шүүгүл орулх болн ходад сеглх ик дөрвлҗн хойр хәәс малтчкад, цооргуд экләд эргүләд чичүрдҗ йовхла, бүрң-барң гиһәд гегән орв. Сүмин Цаһан нуурин ардк толһаг Сүмин толһа гиҗ нерәднә, юңгад гихлә, эн толһан хамгин өндр бәәрнд Тавн Дөчн Баруна кезәнә мөргдг, сәәхнәр сииләд дүңгәлһсн, модар тосхсн сүм одачн бүрн-бүтн бәәнә. Сүмин толһан деед үзгт Баруна өндр толһа дүңгәнә. Ода эн өндриг әмтн Сад-һарудын толһа гиҗ нерәднә, юңгад гихлә, энүнд альмн, кедмн, шар өрг урһдг хамтрлңгин ик сад болн кумадур, хаяр, хавстн, морков, мәңгрс талдан чигн темс тәрдг тәрән бәәнә. Сүмин болн Сад-һарудын толһан хоорндк хотхриг керчәд, өмн үзг темцәд, әмтн, көлгн, машид йовдг накл хаалһ болн җил хооран тосхад дууссн Әәдрхн-Кизләр хоорндк һал тергн гүүдг төмр хаалһ һарна. Эн хаалһ Дорҗин Бора зәәсңгин өрк-бүләрн онц мөргүл кехәр кезәнәһә делдсн улан чолун сүм бәәх, Дорҗин Боран толһа гиҗ ода күртл нерәдгддг толһан ар ташуһар болн Чиичнә Цаһан нуурин өмн көвәһәр деед үзг хәләһәд, Чакин Хар Усн нуурин көвәд бәәх, бас тиим нертә хотна хаҗуһар давад, орс Башлу селә хәләҗ җиинә.

Бүрң-барң гисн гегән орснас авн тер накл хаалһар, ик бүгнгнь нашарар бүркәтә американск "студебеккер" машид нааран-цааран тасрлтан уга гүүлднә. Дәәнә зер-зев болн нефть ачсн һал тергд чигн дару-дарунь Әәдрхн—Кавказ хоорнд йовна.

Залус, өвгд амраһан авад, тәмк татхар завср кехлә, Кеедә көгшә беерсн һаран бееләһәсн һарһад, оһтр девлиннь өврт чикәд, сү доран дулалн бәәҗ келв:

— Лам мәәдр, шин җиләс авн хот-хол элвхмн гиҗ һарсн зәңг үнн болад бәәв. Эн бүгнгтә ик-ик машид селәд, хотн болһнур олн-әмтнд теҗәл зөөҗәх бәәдлтә.

— Кемр шин җиләс авн хот-хол элвҗхлә, нег дәкҗ болвчн гесән цадтл өдмг идчкәд үкхмн бәәҗ, — гиҗ залусин күүндврт орлцдг уга, эмкәһән зуусн кевтә даңгин тагчг бәәдг Долдан Санҗ келәд, гүүнәр саналдв. — һолм харлад, сөөни дуусн унтҗ чадхшив.

— Һолчн харлдг болхла, заһсна тос у, — болҗ Кеедә көгшә сүвселвг өгв.

Йириндән эццн Долдан Санҗ шүүгүлд эклҗ көдлснә хөөн улм чинәһән алдад, элкн-нурһнь харһҗ одсн, терүнә әмнь юунд торад тесәд йовснь медгдхш. Санҗин келсн эн һашута үгмүдәс серл орсн мет залус, өвгд таарта күүндврән уурад, күн болһн эврә көдлмшән эклв. — Долдан Санҗ бидн хойр цооргас цооргур мөсн дораһур шовлг мод гүүлгнәвидн, Кеедә көгшә Борҗин Найта хойр хәәснд шүүгүлин деерк, дорак кецинь чикләд, җисәрүлҗ уснд орулна, Хасрин Текән һардврта залус, өвгд багорар цооргас арһмҗиг һарһад, шальшгин үзүртк чолуһар эргүлҗ ораһад, уралан татна. Тер татад сулдхсн арһмҗинь Санҗ бидн хойр шовлгарн улм цааранднь, нуурин көвәдк ходад сеглдг хәәсн тал гүүлгнәвидн.

Шин җиләс авн хот-хол элвхмн гиҗ келсн Кеедә көгшән үгмүд нанд байр үүдәнә — экм, хойр дүм цадхлң болх. Кузовдан өндрөндр бүгнгтә машид тасрлтан угаһар йовад бәәцхәнә. Тедниг үзх дутм чееҗ уудна, килмҗ гидг сетрә юмн: эн машид фашистнрин өмнәс дәәлдх сум, снаряд, бомбс зөөхин ормд олн-әмтнд теҗәл өгх хот-хол зөөҗәцхәнә.

Үдәс хооран хамтрлңгин ахлач парторг хойр манур ирв. Надежда Тимофеевна байрта зәңг соңсхв: Днепр һолыг һатллһнд күцәмҗ бәрсн, эн һолын барун көвәд хәрү цухрш угаһар батрсн, тер бәәр бәрлдәнд баатр болн зөргтә йовдл үзүлснднь 171 инрлмүдт, офицермүдт, сержантмудт, эгл салдсмудт Хүүвин Холван Баатр (Герой) нер зүүлһсн СССР-ин Деед Хүүвин Президиумин Зәрлг декабрь сарин 21-д һарсн "Известия" гидг соньнд (газетд) барлгдҗ, тедн дунд намын (партин) гешүн, гвардь сержант Манҗин Лиҗ болн ах лейтенант Санҗирә Николай гидг хальмг көвүдин нерд йовна гив. Эн зәңгәс манд, күн болһнд җивр урһад, кеҗәсн көдлмштән улм сүзгән өгх күсл, омг зүүгдв.

— Тең һол деер болсн күчтә бәәр бәрлдәнд хальмгуд дундас хамгин түрүн болҗ Хүүвин Холван Баатр нер зүүсн баатр — шиңкән хөр орсн Делгә Эрднь билә, — гиҗ Үлмҗин Тарха немҗ келв. — Төрскән харсад, әмән өгсн хальмг улсин үрн Делгә Эрдньд Элст балһснд болн төрскн хотнднь бумблв тәвх тогтавр мана Хальмг таңһчин Келн-Әмтнә Комиссармудын Совет эн җил авб. Дәкәд төрскн хамтрлңднь болн Элстин нег уульнцд терүнә нер зүүлһәд, үйас үйд неринь мөңкрүлҗәнә.

— Мана хальмг улс дундас тиим баатрмуд һарх зөвтә, — гиҗ Кеедә көгшә парторг хамтрлңгин ахлач хойрин кеҗәх күүндврт орлцв. — Хальмг келн-әмтн орсин һазрт ирҗ түшснәсн авн Әрәсәһән һазадын орна деермчнрәс харсата юмн. Урднь дәәнә көлд нернь туурсн Мазн-баатр, Цө-Манҗ болн талдан чигн олн баатрмуд йовсмн. Тер Эрднь, Лиҗ, Миколай гидг баатрмудла әдл басчн олн салтрмуд мана хальмгудас эн Төрскән харсгч дәәнд һарх. Һазр-усан немшин нохаст өгч болдви?! Дәрк, дәрк, Иҗлин көвә күртл, хальдврта гем кевтә, түвәд ирсн тер нохасиг мана олн келн-әмтн, атхсн нудрм мет чидл-күчән агсад, ямаран әвртә кевәр хәрү көөҗ йовна?!. Лам мәәдр тус болҗ, мана зөргтә үрд түргн диилвр бәртхә...

— О, хәәрхн, Кеедә, келснчнь дарунь күцх болтха, — гиҗ аминь шидчксн кевтә даңгин тагчг йовдг Босхмҗин Хара гидг өвгн әмтнд соңсхад, чаңһар зальврв.

Тер Манҗин Лиҗ, Делгә Эрднь, Санҗирә Николай гидг баахнбаахн көвүдт икәр бахтҗанав: кемр би теднлә әдл дәәнд одад, баатр йовдл үзүләд, Хүүвин Холван Баатр нер зүүсн болхла... Занда нанас зулад, өвс хураҗ йовсн багас (бригадас) әрлшго билә... Занда, Занда, Занда... Тиигхд, Сталинә һол йосна өдр темдгләд, клубд нәр болхд, намаг Үлмҗин Тарха буульхд... би Занда тал яһад эс өөрдсн болхв?.. Ичг, хәрг, һольшг болна гидг — үкснәс дор юмн бәәҗ...

Парторг Надежда Тимофеевна йовҗ одв, хамтрлңгин ахлач манла үлдв. Тер Долдан Санҗин һартк багор авад, нанла әдл мөсн дораһур шовлг мод гүүлгнә. Санҗиг амраһан авад, хәрү көдлмшән эклхлә, Тарха Кеедә көгшән шальшг авад, шүүгүл татна — нуурин дунд бәәсн хәәснд ходадыг орулчксн залус, өвгд ода цуһар шүүгүл татлһнд йовна.

— Дәрк, дәрк, яһтлан күндрҗ йовхмб, — гиҗ Босхмҗин Хара бозлгта көләрн мөс числәд, маңнаһасн чиихсн көлсиг бееләннь нурһар арчад, чирдәглҗ келнә.

^— Заһсна кевтрлә харһсн болҗанавидн, — болҗ Кеедә көгшә бодна.

— Заһсна кевтрлә биш, замгин нигтлә харһна гидг эн! — гиҗ багч (бригадир) сүүкннә.

— Ай, Найта, сән седклиг хәрү цокдг, әмтнд һашута уха зүүлһдгән кезә уурхмт! — болҗ Текә уурлна.

Кеедә көгшән келсн зөвтә болҗ һарв. Мана шүүгүл җаалмудын кевтрлә харһҗ. Шүүгүл көвә тал өөрдх дутм татхд күчр, күнд болв. Ходад сеглдг өргн хәәснә амнд ик-ик җаалмудын бор зо күриҗ үзгдәд, гилвсн уга махмударн нааран-цааран һульдрлдад, сүүләрн ус шавдҗ туульцхана. Үлмҗин Тарха, Борҗин Найта хойр сузһ авад, заһсдыг ходад сеглдг хәәснәс шүүрдҗ һарһхар седнә, теднә сузһд негчн заһсн торч өгчәхш, хәрү уснур һульдрна.

— Найта, сузһар юмн болҗ өгшго, багорар татхмн! — болҗ хамтрлңгин ахлач байртаһар хәәкрнә.

Тарха бийнь түрүләд багор авад, нег җаалын зооһас дегәләд татхла, терүнә чидлнь күрч өгчәхш.

— Кеедә көгшә, нөкд болтн?!

Кеедә көгшә ахлачин келсәр багор авад, Тархан дегәлсн җаалыг чичн дегәләд татхла, терүнд хойраннь чигн чидлнь күрчәхш. Найта тер тоотыг үзәд, багоран зөрүләд тедн тал гүүв. Һурвн күүнә чидл эс күрхлә, Хасрин Текә шальшган шүүгүлин кецәс сулдхад, бас теднд нөкд болхар багор авад нааһаснь адһв. Дөрвн күн чирдәгләд бәәҗ җаалыг татад мөсн деер һарһхла, тер бүрү бухин бәәдл һарад, көрә шүдәрн харһсан хазхар бәәх мет ик аман аңһаһад, сүүкнәд бәәв.

— Утдан, баһ гихдән, һурвн-дөрвн делм, — гиҗ Үлмҗин Тарха өргмҗтәһәр келв. — Хойр центнер бәәх бәәдлтә.

— Би энүнд җаалын кевтр бәәхиг урдаснь медләв, — болҗ багч (бригадир) цорхахар седв.

^— Найта, та җаалын кевтр биш, замгин бут бәәнә гиҗ зәрлг боллат, — гиҗ Текә боз нүдтә багчиг (бригадириг) хордхав.

Найта Текә хойрин мөтклдәг төртән авлго Үлмҗин Тарха келв:

^— Өөр шидр бәәсн Шикртәс, Сәәни Экнәс чадмг тоотынь хурахмн, эс гиҗ эндр торсн заһсиг ходадас сеглҗ авлһнд мана чидл күршго...

— Чама угаһар бәрсн заһсан үрәһәд угавидн, — гиҗ Найта багчин (бригадирин) кергт хамтрлңгин ахлач орлцҗахд дурго болад шүрүлкв. — Эндрчн күч күрч чадхвидн.

— Бадм, Сәәни Эк орад, Надежда Тимофеевнаг олад, шүүгүлд торсн дала заһс сеглҗ авлһнд нөкд болх әмт — гергд, берәд, гиҗгтә күүкд хураһад авч иртн гиҗ зәңгл, — Тарха нанд тиим заквр өгчкәд, Кеедә көгшә тал эргәд келв: — Та Шикртин әмт хуратн...

Хамтрлңгин ахлач Кеедә көгшә ман хойриг зархларн, маниг эн өдрин дуусн көдлсн күнд көдлмшәс невчк амртха гиһәд килмҗән өгчәнә. Дигтә эн саамла Шикрт талас ноха-цанмуд чирсн кесг бичкн көвүд гүүлдҗ ирв. Найта зөвән Үлмҗин Тархад булагдшгон төлә Кеедә көгшә ман хойрин ормд тер көвүдиг Сәәни Экн, Шикрт тал йовулв, закаһим сәәнәр күцәхләтн, заһс икәр өгнәв гив. Багчин (бригадирин) келсиг шулуһар күцәһәд, теҗәл заһс авх күслтә көвүд Сәәни Экн, Шикрт тал тарвалдад, гүүлдәд йовҗ одцхав.

Тер өдр торсн җаалмуд, хөөн-хөөнән келн болхар бәәх мет ходад сеглдг хәәснә амар татҗ авад, мөсн деер зерглүләд тәвсн, негл асхни кевтртән кевтх хотна бод мал кевтә, тертәлдәд бәәнә. Үлмҗин Тарха күн болһнд неҗәһәд җаал өгүлһв. Наадк заһсинь һурвн тергн тасрлтан угаһар хамтрлңгин көмрг (склад) тал зөөнә. Гергд, берәд аца ачсн сүүлин тергн көндрҗ һартл, манд нөкд болад, шүүгүлән тевкрлҗ, хураҗ авхд бас дөңгән күргцхәв.

Мини хойр бергн маниг шүүгүлән шүүһәд дуусхин алднд цанта ирәд, намаг тосҗ авдг билә. Эндр тедн болн мини эк хамтрлңгин ахлачин, шүүгүлин багчин (бригадирин) дуудврар эрт ирәд, ходадас заһс багорар татҗ һарһлһнд нөкд болцхав. Хойр бергн онц-онцдан эврә хүв заһсан шиңгәв. Найта нанд нег ик җаал өгсн, терүгинь баав бидн хойр әрән гиҗ өргҗ ноха-цанд тәвәд, гилгр мөсн деегәр чирәд хәрҗ ирвидн. Тер өдр мана Тавн Дөчн Барунахн делгү нәрҗирһлинәр бәәв, цуһар цадтлан хот-хол эдлв. Манаһас нег гер һатц Җолда гидг белвсн эмгн бәәнә, терүнә һурвн көвүнь дәәнд мордла.

Тер эмгнд баав җаалын зөвәр мах илгәснд, көгшә кесгтән йөрәл тальвад, ут нас эдл, кесн, келсн тоотчн цаһан хаалһта болтха гиҗ, намаг маңнаһасм үмсв.