Негдгч сөөһин келвр

Манад урднь саалин нег үкр, му заңта нег темән бәәлә. Тер темәнә тууҗ, миниһәр болхла, йир соньн. Урднь бәәсн хойр үкрәс — негнь ахрхн далһа өвртә, шар цоохр зүстә, хамгин үстә, мини экин дурта үкр бәәҗ. Тер, мана мууляр, икрлҗ. Хальмг улст үкр икрлнә гидг — му йорта йовдл. Тегәд мини эцк тер үкрән, кедү үстә, сән тохмта бийнь, яһҗ тоньлһдм гиҗәтл, терүнә кишгәрв, аль муулярв, Бөөрг талас Санзр гидг залу ирҗ. Бааҗаг икр туһлта, сән тохмта үкрән әрлһхәр бәәхиг Санзр соңсад, мана тал ирәд, эн үкринтн ормд темә өгнәв гиһәд, мана шар цоохр үкриг тууһад авад йовҗ одҗ.

Тегәд мини эцк үкр чигн, темән чигн уга үлдҗ. Эцк күләҗ-күләҗ цааранднь тесҗ эс чадад, Тавн Дөчн Баруна һазр-уснас ар үзгт бәәдг Хошуда нутгин Бөөрг хот хәәһәд һарна. Улан элсн, җиигндәтә адрг, гүн хотхр, чагчм-өндр һазрмуд кедә йовҗ, аш сүүлднь Бөөрг хотнас ууҗмд, онц һанцхн ишкә герәрн бәәсн Санзриг олҗ авч. Санзр мини эцкиг цәәһәр тооһад, гертәсн дахулҗ һарад, зөвәр холд идшлҗ йовсн темә бәрәд, ногт зүүһәд, унулад тәвҗ.

Сар болсна хөөн Бөөрг хотнас темәнә йосн эзнь ирәд, мини эцкәс малан некхлә, мана хотна улс мини эцкиг харсад, тер темәг эзнднь өгл уга, Санзрин авч одсн хойр туһлта үкриг хәрү өгәд, тегәд автн гиһәд, герүрнь көөһәд йовулчкҗ. Терүнә хөөн темәнә эзн чигн, Санзр чигн эс ирҗ, темән мана болад үлдҗ.

Тер темән мини эцкәс талдан кү бий талан өөрдүлдго му заңта билә. Дәкәд, күмн алң болхмн, нанд ээлтә билә. Бий талнь өөрдхлә, темән эврән сөгдҗ кевтәд, намаг хойр бөкн хоорнднь мордхла, эвлүнәр босад, залсн талм йовдг билә. Зуг нег му заңнь — күүкд кү үзхләрн, тер кедү холд йовсн бийнь ардаснь көөлдәд, мини татсн җолад күч өглго, гергдиг сүрдәдг билә. Тегәд би кемр темәһән унад сергхәр седхләрн, зуг тег тал һарч гүүлгдг биләв. Эцкм урчар көдлдг учрар темәг тергнд зүүҗ иигән-тиигән юмнд йовдг зав уга билә. Кемр хоша бәәсн әмтнд кергтә болхла, темәнә му заңгас көлтә кенчн терүг көлглҗ чаддго бәәсмн.

Бааҗа нег дәкҗ көдлмшәсн ик байрта ирв. Тер темәһән хамтрлңд өг, ормднь саалин үкр өгнәвидн гиҗ, хамтрлңгин ахлач келҗ. Баав тер зәңг соңсад амрад одв, зуг хамгин һундлта күнь — би болҗ һарув. Темән наадк улст кедү дүңгә әвр үзүлдг болвчн, нанд дегд ээлтә билә.

Дән экләд, кесг дәкҗ мобилизац болад, мана хамтрлңгин залус, көвүд цуһар хортнла ноолдхар йовҗ одцхав. Долан хонг болһн нег тернь, нег эннь алгдсн цаасн ирнә, хотдар эмгдин, гергдин, бичкдүдин чишкәд, энләд, эңсәд уульсн дун тасрлтан уга соңсгдна. Тиим цаас авсн мини эк кесг өдр орна күн болад кевтв.

Немшнр Тең һол һатлад, Хальмг таңһчин деед захар дәврәд орҗ ирәд, тенд бәәсн улусмудыг үлмәдән орулҗ авад, мана Сәәни Экнәс далн-найн дуунад бәәсн Хулхт гидг һазрт күрәд, Хүүвин Әәрмин күчнд тулад, цааран дәврдг арһнь тасрад, амтан барад зогсҗ гинә. Гүртин Хар Усна ар көвәд бәәсн 3-ч зөрлгд, Шикртд, Сәәни Экнд, Чакин Хар Уснд — делгү мана цергчнр ирҗ зогсв.

Тер җилин зун ноха һаңньм халун болв. Өдртнь дала бәәсн дәәчнр зәрмдән сөөднь уга болад йовҗ одна. Бидн, бичкдүд, теднәс сум, гранат, винтовк, автомат сурад ээрнәвидн. Сән заңтань манас: "Терүгәр ю кенәт?" — гиҗ сурна. "Хулхт хол биш, бидн тиигән йовад, фашистнрлә дәәлдхәр бәәнәвидн", — гиҗ зөв-учран күргнәвидн. "Түрүләд хамр дорак нусан хагсаҗ автн, тегәд гитлерин нохасла бәәр бәрлдхт", — гиҗ, инәҗ салдсмуд сүв-селвг өгнә. Му заңта цергчнрчн харһна. Тиимснь маниг: "Фашистин разведчик бәәдлтәт, тадниг гупуд бәрүлҗ өгнәв", — гиҗ әәлһнә. Мана сурсиг өгх биш, нам һартан бәрҗ хәләх зөв негчн салдс зөвшәлхш — цуһар хармч, хатуч, хату зүрктә болҗ тоолгдна. Тиигхд манд, бичкн көвүдт, дәәнә цагин саг болн бат зокал меддг ухан уга бәәҗ.

Сөөд генткн уга болад йовҗ одсн дәәчнрин ормд талдан улс ирнә. Аль нам тер цергчнр дәәнд орад, хортнла ноолдад, амраһан авхар хәрү ирдгнь манд медгдҗ өгхш. Зәрм салдсмуд шавта — көл-һарнь, толһа-күзүнь, чееҗ-көврдгнь цаһан сернҗләр боосн харгдна, зәрмсиннь боодһа һатцас цусн ивтрснь үзгднә.

Нег дәкҗ баав келҗәнә:

— Хойр үкриннь негинь хамтрлңгин хаша тал көтлҗ күргхмн.

— Юңгад?

— Өрк-бүл болһнд неҗәһәд саалин үкр үлдәһәд, наадксинь цергә салдсмудт теҗәлд авчана, — гиҗ баав цәәлһв.

— Тиигхлә би көтләд күргнәв, — болҗ би экән әрвләд, ормднь тер үкрән күргҗ өгхәр шиидүв.

^— Хоюрн йовхмн. Малыннь әм һарһсн күүнд толһа-шииринь, гес-гүзәһинь өгдгчн. Мишг авад йовхмн.

— Манад малын әм һарһҗ чаддг күн угалмн, — гиҗ би келҗәнәв.

— Арһ чамд...

— Уга, уга! Үкрин әм һарһх биш, хулһн алҗ үзәд угав.

— Тер хойр дүүһиннь төлә чадх кергтә.

Мини дүүнр, Альмн Инҗә хойр, ах, арһ танд гисн бәәдлтәһәр, наснь бичкн болвчн, нанур генәртәһәр хәләв. Арһ уга, эктәһән хоюрн нег үкрән өврәснь деес уяд, баав көтләд, би ардаснь тууһад, хамтрлңгин конторин ар хаҗуд бәәсн ик хаша темцәд һарввидн.

Ик хаша күүһәр, малар дүүрң — әмтн шуугна, үкрмүд мөөрлднә. Икнкнь гергд, эмгд, өвгд, бичкдүд. Цергә хувцта улс бас бәәцхәнә. Хашан үүднд бүркәтә машид зогсҗана. Бел кесн махиг машинд дүүргҗ ачад, Әәдрхн тал авад йовад бәәнә. Ик хашаг шитмләд хойр әңглҗ. Цаад хаҗуднь тууһад орулчксн, күзүһән керчүлх селгәһән күләҗәх үкрмүд бәәнә. Эздүд заагтнь эд-бод кедг чидлтә, арһта, чадмг күн уга болсн учрар, тедн хамгин сүүләс алгдхмн. Түрүләд алгдх мал хашан хавчгас, үүднәс хол биш уята бәәнә, эздүднь нерән дуудхиг күләлдәд, хоорндан ю-бис күүндҗәнә. Тедн дунд малым авчана гиҗ бурушаҗах негчн күүнә үг соңсгдхш, юңгад гихлә, парторг Надежда Тимофеевна болн селәнә хүүвин (с/с) ахлач Мухаран Үлмҗ әмтн дунд цәәлһврин көдлмш кеһәд, Хулхт күртл дәврәд орҗ ирсн гитлерин андн нохасиг хәрү шамлҗ көөһәд, диилвр бәрхин төлә мана улан цергчнрт хот-хол кергтә гиҗ тодрхаһар медүлв. Эн өдрмүдт кен негнь болвчн — орн-нутгасн фашистнриг көөх, нааран, Тавн Дөчн Баруна һазр-усн тал тер чонмуд бичә орҗ иртхә гисн, һанцхн күслтә бәәнә.

Шитмлсн хашан хаҗуднь мал алгдҗана, нег саамд кесг үкрин толһа өсрнә. Шитмин цаад хаҗуд бәәсн үкрмүд алсн малын цусна үнр соңсад, эн нарта орчлң деер әмд бәәх болзгнь өөрдсиг медсн кевтә му дууһар мөөрлднә, шитмиг хамхлад, һазаран һарч зулхар нег-негнүрн дарцҗ һәрәдлднә. Терүг үзсн мини өрч урсад бәәнә, эн тоотас зулад, герүрн хәрх дурн күрнә, зуг гертән үлдсн өлн хойр дүүһиннь тускар санчкад, әрә тесҗ бәәнәв.

Селәнә хүүвин (с/с) ахлач Мухаран Үлмҗ мана нер-усиг цааснас умшад, хаша тал үкрән көтлҗ ортн гиҗ келв. Терүг юн аюл күләҗәхиг үкр медәд, дөрвн көлән числәд, уралан йовш угаһар буцад, алг нүдән колылһәд, толһаһан нәәхләд, бийим хәәрлтн гисншң дууһар орклв. Баав өврәснь уйсн дееснәс татна, би һазрт кевтсн модна тасрха авад, ардаснь түлкн цокнав — мана хойрин чидл күрхш, үкр ормдан числәд, чиихтхлзәд, орклад, зогсад бәәнә.

— Шулун, шулун!.. — гиҗ цергә толһач адһана.

— Манахс, Дүүгәд нөкд болтн, — гиһәд, тендәс Мухаран Үлмҗ хәәкрхлә, нег күн манур өөрдәд, үкрин сүүләс шүүрч атхад, хәәр-бәәр угаһар мошкв. Җигтә юмн, дөрвн көлән числәд, уралан йовҗ өглго бәәсн үкр сүүлинь мошкхла, дарвчар (шпорар) хәврһинь хатхсн мөрн кевтә хашаһур гүүҗ орв.

— Дәәдә, танд ханҗанав, — гиҗ баав келв.

Тер Борҗин Найта гидг өвгн бәәҗ. Дарук җилднь эн өвгнә һарт көдлхмч гихлә, би эн саамд иткшго биләв, юңгад гихлә, эн әркнч өвгиг тарвсин тәрәнд багч (бригадир) тәвх гих санан тиигхд мини ухана өнцгт уга билә.

Эн өдр Борҗин Найта манд бас нег тусан хальдав. Салдсмуд мана үкриг өврәснь мошкҗ унһаһад, көлинь күләд, әминь һарһхд белдҗ өгв. Баав мишгәсн ик балг, бааҗан урлдг сүк һарһв. Балгиг нанд өгхлә, би терүгинь авш угаһар хәрү цухрув.

— Яһад болвчн күзүһинь керч, әмнь бийнь һарх, — гиҗ баав сүв-селвг өгв. — Эс гиҗ элк-оошк, толһа-шиир уга үлдхвидн.

Модн иштә, өргн иртә ут балгиг барун һартан атхад, көлнь күләтә үкрин өргинь зүн һарарн бәрәд, мод көрәдҗәх мет үкрин күзүг балгин ирәр нааран-цааран татн-түлкәд керчүв. Генткн үкрин күзүнәс цусн шольгҗ асхрад, иигән-тиигән цацгдхла, үкр күгдләд, толһаһан күчтәһәр хооран саҗв. Би түүнә күдр өврт цокгдад, йовһн суусн ормасн өсрәд, хашан эрст одҗ цокгдад, ялдаһад тусув. Баав сүрдҗ хәәкрв:

— Хәәрн көвүм үкҗ одва!

Әминь һарһсн үкр болһнаннь күш деер зууньрлдсн, шууглдсн, дарцсн әмтн мини экин хәәкрсн дууг төртән авсн уга. Мини өрчәс, үкрин өврмүд туссн һазрас, тер мана үкрин күзүнәс шольгҗасн цуснла әдләр бас цусн һооҗад асхрв.

Эн саамла бүрң-барң гисн нүдндм Борҗин Найта мана үкрин күзүг керчәд, мини өшә терүнәс авчах метәр игзәрләд, толһаһинь хаҗугшан шивснь үзгдв, баавд келснь соңсгдв:

^— Байрта, тер толһаг мишгтән дүрҗ ав.

Селәнә хүүвин (с/с) ахлач гүүҗ ирәд, хашан иргд салдаһад кевтсн намаг баавта хоюрн өргәд босхв.

— Надежда Тимофеевна, эмч нааран дуудтн, — болҗ Монран Үлмҗ парторгт келв.

Урднь даңгин согту йовдг, күмн алң болхмн, дән эклснә хөөн һашун хариг биш, нам үкрин үснәс нердг җөөлн хальмг әрк амндан авдган уурсн Кузнецов гидг медәтә эмч, үкрин өвр туссн шархд йод түркҗ хорсхаһад, цусн һардгинь зогсаһад, му үнртә өткн эм лашад, деернь усн ивтрдго цаас тәвәд, наадг булстрар (лейкопластырәр) нааҗ оркв.

Тер хоорнд хойр салдс мана үкриг өвчәд, күшинь арснаснь салһад, толһа-шииринь, дотр элк-оошкинь, гес-гүзәһинь цугтнь манд өгв. Әмнәс — авлһ гиһәд, тер тоотыг мини эк һанцарн үүрәд, гертән авч ирв. Өрчдән шав авсн би ардаснь дахув.

Дотриг уһаһад, сәәхн үнр һарһад чанхла, тер өдр мана герт хамгин экәршго хөв-кишг учрсн болҗ медгдв. Ууһн көвүнь шав авсн бийнь әмд үлдснд экм тәвсн хөвдән ханлт өргнә. Диилвр бәрхиг угтад, нег үкрән әәрмд дөң өгсндән, экм бас омгшна. Ташр деернь, һурвн үрндән цадтлнь хот өгчәхдән бас байрлна.

Э, таднд мини эк яһад хойр нертә болдгинь цәәлһҗ өгх кергтә. Баавиг күүкн цагтнь эк-эцкнь Дүүгә гиҗ нерәддг бәәҗ, тернь төрхднь өгсн нерн бәәҗ. Хөөннь мини эцк буулһҗ авхла, мана аав ээҗ хойр уңг-тохминнь кезәңк авъясар ууһн бердән, Ик Бааҗан авальд Җирһл гиҗ нер өгсн болхла, хойрдгч бердән, мини экд, Байрта гиҗ шин нер зүүлһҗ. Наадк тохма улс яһдг-кегдг бәәсинь медҗәхшив, зуг мана өвкнр тиим зокалта, берәдиннь неринь хүврәһәд, мөңкинд эврәннь үр-садан кеҗ авдг сәнҗ.

Мини шав әәмшг уга болҗ һарв. Эмч Кузнецовин түркәд бәәсн өткн, дааврта үнртә вишневск эм ик тусан хальдав.

Удлго үлдсн нег үкрмдн геедрв. Шар цоохр зүстә, ик делңтә, сән үс өгдг төләднь, баав терүг зөвәр наста бийнь, әәрмд теҗәлд өглго авад үлдлә. Баав бидн хойр үкрән тавн өдр, тавн сө басл генәртә кевәр хәәввидн. Чиичнә Цаһан өргн нуурин көвәһинь эргҗ кедәд, Дамин Ам күрәд, Ут Усна болн Цаһан Нуурин хулсд шүүрдҗ хәләһәд, Җовалгин өндр давшад, Шаргат һолын көвәһәр урһсн сухас негҗәд, Гүртин Хар Усна хулс әрҗ йовад, нам арһан бархларн, Нойна Нуурин көвә күрәд, чидлмдн чиләд, өңгәлтмдн тасрад, җе гиһәд көшәд зогсвидн...

Үкрин үсәр, чигәһәр, аадмгар, шүүрмгәр, хурсар теҗәл кеҗәсн мана өрк-бүлд келн деерән тәвх хотын зүүтә юмн уга. Манд учрсн зовлңгиг соңсад, Шикртд бәәсн Ик Бааҗа гөлм авч ирҗ өгв. Баав өдртнь хамтрлңгин көдлмшт көдлнә, амрлтд (каникулд) бәәх би дү күүкн көвүн хойран хәләнәв. Бааҗа алгдсн цаасн ирснә хөөн баав кесг хонгтан гемтә кевтлә. Мана хотдар хурсн салдсмудын бәәдл-бәрц болн теднә сурһмҗ ямаран күнд-күчринь үзәд, дәәнд әмән өгсн эцкин тускар баав төрүц ам аңһахш. Урднь үкрин үсн, чигән бәәхд, баав тер салдсмудт цаһан идә өгәд, ундынь хәрүләд, шүүрмг, хурс өгәд, теҗәләр дөңндг билә. Ода үлдсн һанцхн үкрән гееснә хөөн баав араһан зууһад, хамтрлңгин зарсн көдлмш болһнднь көдләд, кедү дүңгә көшәд ирсн бийнь, намаг дахулад, Чиичнә Цаһан нуурин уснас гөлмәр заһс шүүнә. Сазн, ботаха, цуув, цурх, шөрәкә, хадрн — зүсн-зүүл заһсн гөлмд торад, терүгән баав бидн хойр әрә даахарн үүрәд хәрҗ ирәд, баав тер заһсдан эд-бод кеһәд, түрүһинь экләд чанна.

Кемр заһсн гөлмд эләдәр торхла, баав нам өөр шидр бәәсн наадк гермүдәр гүүлгәд, тедниг заһс ирҗ автн гиҗ зәңг өгүлнә. Тедн манд цәәһин үс, тос, зәрмдән шүүрмг, хурс өгнә.

Тиигәд бәәтл урднь мини эцк ах-дүүһәрн хамдан бәәсн Шикрт хотнас зәңг ирв. Эн хотна өмн Сүмин Цаһан гидг ик гүн нур бәәнә. Нуурин дорд үзгт, Бөөрг өндр толһан өмн хаҗуд, Иҗл мөрн һолас Сүмин Цаһан нур тал орҗ ирдг гүн һол бәәнә. Тер һолын телтр көвәд бәәсн ик Шох гидг толһан нигт хулсн дотр мана үкриг күн алад, махинь, толһа-шииринь, гес-гүзәһинь цугтнь авад, зуг арсинь үлдәҗ гисн зәңг болв. Терүг Шикрт хотна үкр хәрүлдг Кеедә көгшә бас геедрсн үкрән хәәҗ йовад олҗ авч. Ик Бааҗа мана үкрин арсиг үзн таньҗ.

— Теңгр нүдн уга сохр биш, мини һурвн үриг өлн үлдәҗ хоосрулхн уга. Далч Аакд белг бәрүлхләм, үкртн нег һазрт уята бәәнә, уяһасн алдрад, аштнь герәдән хәрҗ ирх гиҗ намаг иткүлв, — гиһәд зәрмдән баав ицдг бәәсн болхла, ода Шикрт талас ирсн зәңгин хөөн мана шар цоохр үкр олдх гиҗ баав нәәлдгән уурв. Һурвн үрән болн бийән асрх һанцхн итклнь — заһс шүүдг гөлм болҗ һарв.

Мини хамгин дурта юмн — зург зурлһн. Өдрин дуусн зург зурад, гертәсн төрүц һархшив. Мини үүрмүд Боован Анга, Нәәмнә Арта, Бадан Дөнәкә намаг теднә нааднд орлцҗахш гиһәд, нанд уурлна.

Сурһулин җил эклхлә, бидн, Баруна цөөкн көвүд-күүкд, Батут тал һарад йоввидн. Мана Сәәни Экнд зуг эклцин сурһуль бәәсн учрар дөрвдгч класс төгсәсн бичкдүдин зәрмснь Батутин, Далвңгин, Хальмг Базрин дундын сурһульд одҗ сурһулян цааранднь дасна. Зәрм сурһульчнриг дөрвн классан төгсәһәд, дала медрл авб гиҗ эк-эцкнрнь тоолад, цааранднь сурһульд йовулхш. Тедн өрк-бүлдән заргдад, эк-эцкән дахҗ көдлмш кеһәд, бичкн настаһасн авн хамтрлңд күч-көлсән эклнә.

Хальмг Базрт, Далвңд элгн-саднь, таньл-үзлнь бәәх һартан бәәхтә улсин үрд тиигән, олн-әмтн бүүрлдг, ик медрлтә багшнр дасхдг сән сурһульд одҗ дасна. Бидн, эгл хамтрлңчнрин салтрмуд, һар тату болсар, мана селәнәс һучн-дөчн дуунад, урднь Батутин хурл бәәсн гермүдт бүрдәсн дундын сурһульд даснавидн. Хурла модн гермүдиг чарлагинь халаһар бүркәд, улан ширәр ширдҗ. Тер өндр дүңгәлдсн гермүдин дорд үзгт цөөкн шавр гермүд зуна һаң халунас, намр, хаврин хур-чиигәс, үвлин җиң киитнәс әәһәд бөгдилдсн кевтә нег-негнәсн салңһу таҗрха харгдна. Эн эзнә гермүд, болв гер болһнд хоша селәдәс, хотдас ирсн бичкдүд бәәһәд, сурһуль дасцхана. Сурһулин интернатд зуг өнчн-өвү, эк-эцкнь дегд тату-тартг улсин үрд авна.

Эн җил намаг бас эцкнь дәәнд алгдсн гиһәд, интернатд авб. Урднь би Пүрвәтә хоюрн Лееҗнә Саңһҗ гидг күүнә герт бәәдг биләв. Манла хамдан нань арвн көвүд бәәдмн. Пүрвә, мини ах, Ик Бааҗан көвүн. Талдан хотдас, үзг-үзг болһнас ирсн арвн хойр көвүд нег герт бәәнә гидг — арвн хойр экәс һарсн нохан кичкүдиг нег хашад бәрснлә әдл юмн. Мана хоорнд өдр болһн гишң ноолдан һардмн. Аар уга болсар биш, чидлән сөрҗ үзәд, кен ямаран орм эзлхин төлә, тиим ноолдан болна. Зуг би көвүдин ноолданд орлцхшив.

Батутин сурһулин дегтрин саңд мини урднь умшад уга дегтрмүд дала бәәҗ. Би ховдглхларн, теднәс хошадар, һурвадар авад, герин даалһвран кечкәд, кеерәгшән тег тал һарад, эс гиҗ Батутин өмн бәәсн нигт хулста, цевр уста һолын көвә орад, тенд тер дегтрмүдән умшнав. Дегтр умшдгиг би сурһульд орад уга бәәҗ даслав. Ик Бааҗан хойр көвүн, мини ахнр, нанас түрүлҗ Сәәни Экнд бәәсн сурһульд орв. Теднә дегтрмүд хәләһәд, үзгүд таньдг болад, дәкәд тер үзгүдиг ниилүлҗ умшад, үгмүд медәд, хөөннь нам бүкл зәңгсиг даралдулҗ умшдг болув. Терүг медсн бааҗа зәрмдән нанд дегтрмүд хулдҗ авдг билә.

Мини эцк бийнь сурһуль уга, зуг нертә урч билә. Маниг урднь Бурмин Амна көвәд бәәхд, Сәәни Экн тал йовад, тенд хамтрлңгин модчин урлдг герт (столярн мастерскойд) көдлдг билә.

Көдлмшәсн ирчкәд, асхнднь һос уйдг, кемтрсн башмгт ул, давхрг цокдг, шуурсн, салврсн түрәднь халас тәвдг билә. Баав үүл бәрдмн. Нег дәкҗ эцкм бичкн дегтр хулдҗ авч ирәд, намаг умш гиҗ келв. Тер дегтриг экләд умшхла, бааҗан чирә задын теңгр кевтә маңсиҗ одв. Баавин нүднәс нульмсн заядар асхрв. Экиннь нүднд нульмс үзәд, мини нүднәс бас нульмсн цәәрнә. Гүүлгҗ умшдг дасад уга, үзгүд болһныг ниилүләд, үгмүд болһнынь хамцулад, зәңг болһнынь утар татад, мөлкҗ йовх күн мет хашңгар умшҗасн нанд нүдндм делврсн нульмсн бас харш болна. Басңга Баатрин үүдәсн "Өңгрсн цагин үнн" гидг хураңһуд барлгдсн "Булһна үкл" гидг түүк ик биш, тер бийнь би тер түүкиг кесг хонгтан умшув. Энүнә дару бааҗа Сәәни Экнә лавкд шин дегтр орхла, эрк биш хулдҗ авч ирәд, даңгин умшулдг билә. Хөннь эврән сурһульд орад, экләд сурһуль дасхлам, эцкм дегтр хулдҗ ав гиһәд, мөңг өгдг болв. 1937 җил орсин алдр шүлгч Пушкин өңгрәд зун җил болсн өөнд нерәдгдсн, хальмг келнд орчулгдсн кесг дегтрмүд барас һарв. Дәкәд мана хальмг келн-әмтнә экәршго зөөр, баатрлг эпос "Җаңһр" үүдәд, тавн зун җилин өөн темдглҗәхд нерәдгдәд, "Җаңһрин" онц бөлгүд, хальмг туульс, тууҗс элвгәр барлгдв. Дөчдгч җил "Җаңһрин" арвн хойр бөлг барлгдсн ик дегтр, хальмг улсин келнә урн үгин зөөр туульс барлгдсн зузан хураңһу барас һарв. Бааҗа эн дегтрмүдиг эврән хулдҗ авч ирәд, нанар түрүн халхаснь эклүләд, сүл халх күртлнь умшулдг билә.

Мини наһц ээҗм болхла әвртә олн тууль-тууҗ меддг, йир соньн сәәхн дуд дуулдг, өнр-өргн билгтә. Әмтн наһц ээҗиг генн, ухань татуд тоолна. Нанд болхла, мини наһц ээҗ хальмг келн-әмтнә урн үгин зөөриг бийдән шиңгрүлсн, уурхан саң болҗ медгднә. Тууль келхләрн, йир мек һарһна. Хамгин соньн һазртнь ирчкәд, наһц ээҗ келнә: "Не, унт, наадкинь маңһдуртан соңс. Туулиг нег һазр соңсхла — тусан хальдадмн биш, нохад шар тосн зокхш, тер мет һульдрад һарч оддмн. Түүнә орчд мини келсиг тодлад, ухандан шиңгрәҗ ав, цаарандкинь маңһдур асхн соңсхлачн, улм-улм әмтәхн болх". Әмтәхн гисн наһц ээҗин үгәс хара зөңдән шүлсн делврәд һарч ирәд, һолд гиҗ хоолар зальггдна.

Тиигҗ дегтрмүдт сүзгән өгсн учрар, дәкәд соньн болн сидтә туульс келүлҗ авдг наһц ээҗәсн салсн би тегәд чигн Лееҗнә Саңһҗинд бәәх көвүдин ноолданд орлцхшив.

Батутин ар хаҗуһар нәрхн, хәр уста һол моһа кевтә һодһлзҗ гүүнә. Тер һолын телтр көвәд Трудпоселк гиҗ бәәнә. Урднь угатя йовад, нэп-н цагла малта-гертә болад байҗсн середнякуд тер хотнд бәәнә. Кезәнә-кезәнәс нааран байн бәәсн, харчудыг зарад, теднә күч-көлс олзлҗасн кулакудыг хол дорд үзгүр, Сивр тал тууҗ гинә.

ТрудХотна әмтн шишлң комендантын хәләврт бәәдг болвчн, урдк кевтән сәәнәр көдләд, эдл-ахунь элвг орута, элвг зөөртә, эңгин улснь күцц бәәх-бәрцтә, идх-уухта, геснь цадхлң, ээмнь бүтн бәәнә. Бидн, сурһульчнр, гесән өлссн цагт тер хотн орад, тендәс тарвсин яс хулдҗ авад, кемләд, идәһинь җаҗлад, өлн элкән аадрулнавидн.

Алдр Хулһн сарин (Октябрин) хөрн тавн җилин өөн өөрдҗ йовна. Мини ах келҗәнә:

Сурһулин һардач (директор) манд сән өдрлә хәрх зөв өгчәнә. Зөв өгсн деерән, сурһулин мөрн тергәр йовтн гиҗәнә.

— Мөрн тергәр? — болҗ би алңтрҗанав. — Йовһар йовҗ дассн манд тергн керг уга.

Зөнг толһа! — гиһәд, Пүрвә мини цохар чичв. — Йовһар йовснас тергәр йовсн ямаран сән болдгинь — хәрсн цагтан медхч.

— Манд яһад мөрн терг өгчәхмб?

— Тер чини ухана төр биш.

Пүрвә хойр насн ах. Нанас түрүлҗ сурһульд орла. Би терүг дөрвдгч класст күцәд авчкув. Зуг терүг гем-шалтгин зүүһәр, аль сурһулян хоомаһар дасдг төләдән тиигсинь ода медҗәхшив. Пүрвә нанас ухаһарн чигн, медрләрн чигн, бәәдл-җирһлин авц меддгәрн чигн һавц. Ахм тиигҗ келҗәхлә, би түүнә үг тевчәд, сурһулин мөр зүүсн тергнд сууһад, Тавн Дөчн Баруһан хәләһәд һарув.

Батутин ардк нәрхн һол деер делдсн тагтар йовад, ТрудХотна уульнцар давад, Мөңгт хотна ардк хаалһар хатрулад, Хашатин Керәд хотна дундаһур керчәд, ардк толһаһинь өөдләд, толһан ардк гүн уста һолар орҗ ирвидн. Эн һолын һатлһиг бидн сәәнәр меднәвидн — урдк хойр җилин эргцд бидн кедү дәкҗ энүгәр нааран-цааран һатлсн болхв! Эн һолыг һатлхла, Тавн Дөчн Баруна һазр эклнә, түрүн болҗ Боһрда хотн зуур харһна.

Боһрдаһас деегшлҗ һарсн һо хаалһд орхла, мана зүүҗ йовсн мөрн экләд буцв: нег ормдан зогсчкад, уралан йовхар седхш. Пүрвә ташмгар шавдна, би тергнәс бууһад, хазараснь авад, уралан чирнәв, мөрн дөрвн көлән числчкәд, ормасн көндрхш. Арһан бархларн, тергән тәәләд, мөрән тушад, өвс идүлвидн.

Тиигҗ түрҗ ирчкәд, хәрү йовлһн деер ик аюлта йовдл учрв. Ноябрин 10-д мини ах мөрн тергәр Сәәни Экн тал ирәд, өмн орамд, усна көвәд бань болн бичкдүдин садикин дару бәәсн мана гер тал орад, үвл өөрдҗ йовх учрар, дулан хувц-хунр тергнд тәвүләд, намаг суулһад, хамтрлңгин цутхлң селәнә дунд орамар деед зах тал бәәсн делгүрүр (магазинүр) көндрәд һарв. Саллһн деер баав намаг дәәнд мордулҗах мет һашутаһар ууляд, әмән саглҗ йов, сурһулян сәәнәр дасад, маңна деерән сар, нар мандлулҗ ир, гиҗ йөрәһәд йовулв.

Лавкд хулдач болҗ Аҗган Увш көдлҗәлә. Мини ах хавтхан уудлад, дөрвҗлҗ эвксн цаас һарһад, терүнә һарт атхулв. Увш цаасиг дун-шун угаһар умшчкад, толһаһан гекәд, Пүрвәг дахулад, делгүрин (магазинә) цаад хораһур орад, өрәл мишг һуйр дамҗлҗ өргәд, һазаран һарад тергн деер ачцхав. Батутин дундын сурһулин һардач манд юңгад мөрн терг өгснь нанд ода ирҗ медгдҗәнә — Аҗган Увш урднь терүнә һарт дасад, медрл авсн сурһульчнь бәәҗ. Увш көлдән эрмдгтә, сүзглзҗ ишкнә, тегәд энүг дәәнд авхш.

Шикртин хотнд ирәд, Ик Бааҗанд хонад, маңһдур өрүнднь мөрән тергнднь зүүһәд, Сүмин Цаһан нуурин ар көвәһәр деегшән хәләһәд һарсн хаалһд орад, Батутин сурһульд күрхәр һарад йоввидн. Ик Бааҗа маниг үдшәчкәд, герүрн орлго, мана ардас хәләһәд, хашан өөр зогсад бәәнә.

Дөрвн-тавн хонгтан цадтлан өвс идәд, чинә-күч авсн мөрн түрүн эшндән экләд хатрҗ йовад, генткн Боһрдан деед бийд манд үзүлсн аалян һарһад, әмтн бәәсн хотнас холагшан йовш угаһар буцад, хойр көлән тулад, уралан йовҗахш. Пүрвә бидн хойр селгәдәр тергнәс бууһад, мөриг ташмгдад, хазараснь татҗ чирнәвидн, тиигх дутм мөрн улм му заңнад, ардк хойр көлән чичҗ ишкләд, ормасн көндрҗәхш.

Тиим йовдл һархиг урдаснь медсн кевтә мана ардас гердҗ хәләһәд, хашан һаза зогсҗасн Ик Бааҗа ирәд, мөриг кесг эргҗ шинҗлчкәд келҗәнә:

— Гесн-гүзәнь цадхлң, чинән-күчн бәәнә, зуг дегд му заңта бәәдлтә. Ода хәрү эргтн, энтн төрүц уралан йовшго. Маңһдуртан хойр нүднднь хоһнг өвсәр хааһул кечкәд, хотнас холд авч һарцхатн. Эндр энтн ут хаалһд йовшго деерән һарчкҗ.

Бидн Ик Бааҗан келсиг соңсад, хәрү эргәд һархла, көлән числәд йовҗ өглго бәәсн мөрн дор ормасн хатрад, ик хашан секәтә үүдәр орҗ ирв. Тергән тәәләд, мөриг Пүрвә бидн хойр хотна дорд захд күргәд, һурвн көлинь төмр чөдрәр чөдрләд, идшләд, теҗәл автха гиһәд тәввидн.

Мини эцк ах-дүүһәрн дөрвн билә. Бидн, бичкдүд, ик ахинь — Ик Бааҗа, мана эцкиг — Бичкн Бааҗа, дарук дүүһинь — Ээҗин Җааҗа, отхн дүүһинь — Аавин Дәәдә гиҗ нерәддг биләвидн. Теднә күүкд улсиг ^— Ик Аак, мини экиг — Бичкн Аак, дарук берәдинь — Ээҗин Җааҗан Җааҗ, Аавин Дәәдән Җааҗ гиҗ келнәвидн. Мана өөрхн садн-элгн улс, нег үлү берәд бас маниг дураһад, тедниг тиигҗ нерәднә.

Сөөднь намрин түрүн будн бууҗ. Бидн ахтаһан хоюрн ики эрт босад, хазар авад, мөрән авч ирхәр һарвидн. Мана һазрт һолмуд, нуурмуд бәәсн учрар өвсн сәәнәр урһна. Шикртәс доргшан һархла, өвдгин нүдцә өвснә чиигәс мана шалвр усн болҗ норв. Угатя күүнә ухан — үдәс хооран гиһәд, Пүрвә бидн хойр шуңһрцган җе гиҗ норхла, өвдгтән күргҗ шамлвидн.

Үд күртл хәәввидн, мөрн олдҗ өгчәхш. Йосндан көшәд, өрүнә хот угаһар һарсн учрар гесн өлсәд, Ик Бааҗан тал хәрҗ ирввидн. Маниг хот ууҗ суутл, генткн төвшүн бәәсн теегин бәәдл хүврәд, негл оһтрһу үрглҗдән күрҗңнҗәх мет гиинсн кермсин (самолетмудын) дун тасрлтан угаһар сүртәһәр соңсгдад, дарунь һазр чичрәд, теңгр шу туссн болҗ медгдв. Бидн ууҗасн хотан хайчкад, һазаран һарч гүүлдвидн.

Төмр хаалһин һурвдгч зөрлгд, Гүртин Хар Усна эргнд немшин кермс (самолетмуд) йосндан бомбс хайҗ йовхнь иләр медгдв, дару-дарунь кесг бомбс хаһрв. Удлго тер зөрлг бомбдҗ йовсн элкн доран ик-ик хар кирстә немшин һурвн керм (самолет) Шикрт тал нисҗ ирәд, холаһар эргәд, деед үзгәс ургшан орад, пулеметар мана хотыг һал шатдг сумар экләд хав.

Шикртихнә хөвәр, негчн күн шав авсн уга, негчн шавр гер шатсн уга, зуг Кеедә көгшән саалин һанцхн яманд сумн тусад, лу хәәрлсн кевтә дор ормдан үкҗ одв.

Немшин һурвн керм (самолет) манд тиим сүртә йовдл үзүлчкәд, ар үзг хәләһәд, нисәд йовҗ одв. Тенд юмн хаһрсн ик ә дәкнәс соңсгдв, зуг эн саамд негчн бомб хаһрсн уга.

Удлго Гүртин Хар Усн талас һашута болн байрта зәңг ирв. Һурвдгч зөрлгд төмр хаалһ ясхар авч ирсн үүрмг чолу ачсн хөрн тавн платформ чирсн ур тергн (паровоз) зогсҗасн бәәҗ. Ур тергн чолун нүүрсәр биш, нефтәр йовдг болсн учрар ур тергнә тендер деер мазутар дүүрң ик күв (бак) ачата бәәҗ. Немшин нисәчнр (летчикүд) согту болсарв, аль дегд дөөглснә үүләрв, теднә негнь кермән (самолетан) дегд ургшан орулад, цаглаһан өөдән һарч эс чадад, ур тергнә тендер деерк ик күвлә цокгдад, хамх тусад, үзг-үзгтән цацгдад тусҗ — тер манд экәршго ик байр үүдәв. Тендер деерәс кермиг (самолетыг) цокҗ унһасн, мазутар дүүрң күв (бак) шатад, көлврәд, һацата кевтә зөрлгин (разъездин) ахлач Апалимов болн нань чигн әмтн бәәсн гер деер ирҗ хаһрад, түүмр авлцҗ. Һанцхн Апалимовин хувц-хунрнь шатад, күнд шав авч, наадк әмтнд кенднь чигн нам чимк сөрв эс өгч. Күнд шав авсн зөрлгин ахлачиг дарунь Әәдрхн тал госпитальд йовулҗ — тернь манд цугтадмдн һашута седкл зүүлһв.

Немшин һурвн нисәчин (летчикин) хойриннь әмн дор ормдан һарч, негнь әрә киитә үлдҗ. Үксн хойринь һарзрт булад, әрә киитәһинь әмдрүлҗ авад, сурлһ сурхар седәд, мана Тавн Дөчн Баруна эргнд бәәсн 28-ч Әәрмин нег әңгин дәәнә эмч арднь орҗ эмнҗ — эд эс болҗ. Терүгинь бас наадк хойр немш нисәчин цогц деер булҗ.

Пүрвә бидн хойр геедрсн мөрән генәртә кевәр хәәввидн, зуг тер илм-җилм уга болҗ одв. Батутин сурһульд сурһульдан одх мана болзг давад кесг хонг болҗ одв. Генткн Шох толһан шар хулсн дотр нег мөрнә арсн кевтнә, күн алад — алтынь авад, авдринь хайҗ гишң, махинь авад, арсинь хайчкҗ гисн зәңг ирв. Ик Бааҗа одад, тер арсиг авч ирхлә, тернь мана мөрнә арсн болҗ һарв.

Ик Бааҗа арсиг давслад, почт зөөдг өвгәр Батутин сурһулин һардачт илгәһәд, манар бичг бичүләд, болсн йовдлын учр-утхинь цәәлһәд зәңглв. Тер почт зөөдг өвгәр Аҗган Увшин багштан илгәсн мишгтә һуйриг бас йовулв.

Намаг гертән үлдснд — мини экин байрт теңкән уга. Хоюрн гөлмәрн заһс шүүһәд, урдклаһарн әдл хоша бәәсн әмтнләһән хувацад, үлүһинь баав хатаҗ, давслҗ авна, үвлдән теҗәл болх гиҗ хөөткән батлна.

Ноябрь сарин чилгчәр байрта зәңг ирв. Сталинградск болн ДеедӨмн үзгин фронтс хортна өмнәс күчтә дәврлһ экләд, эн сарин 23-д Калач гидг балһсна дорд-өмн хаҗуд, немшин 6-гч Әәрмиг болн 4-гч танков Әәрмин әңгсиг, өшәтнә һурвн зун һучн миңһн күүг бүслҗ авад, тедниг хамх цокх төр тәвсн деерән, деед үзгүр, Тең һол тал дәврлһ кеҗ йовхин тускар.

Тернь үнн, юңгад гихлә, мана Тавн Дөчн Баруна хотдар бәәсн дәәчнр нег өрлә босхла, уга болҗ одҗ. Тедн сөөнәһә машидтән сууһад, деед үзгүр йовҗ одцхав гиҗ, медәтнр хоорндан нуувчар күүнднә, дәврлһ эклсн хөөнь удлго диилвр бәрх болҗ захан негнь байсна.

Дөчн һурвдгч җилин туула сарин нег шинлә Хальмгин хотл Элстиг хортна үлмәһәс сулдхсн улм байрта зәңг ирв. Диилвриг түргдүлҗ өгхин төлә медәтнр нөр-хоолан хасад, кесг күүкд улс манад хурад, беелә, өөмс өлгцхәнә, махла, девл уйцхана. Баав эднә күүнддг һол төр — дәәнд одсн залусиннь, көвүдиннь, ахнр-дүүнриннь туск. Теднән алгдсн цаас авсн тоотас зәрмснь тиим өршәңгү уга йовдл учрснго болх гиҗ бийән аадрулна, зәрмснь ирсн цаасан үнн болҗана гиһәд, һашутаһар эңсҗ уульна. Уульсн берәд, гергдиг наадкснь тогтнулна, әмд ирх гиҗ седклинь төвкнүлнә.

Хаврин эклц йир түрү болв. Баавин хатаҗ, давслҗ авсн заһсн, кедү хумс-хурһан тәәрәд, әрвләд бәәсн бийнь чилҗ одв. Гөлмәр заһс шүүдг арһ уга, һолын, нуурин усн киитн. Кү заясн теңгр — күмс заяна гидг үнн бәәҗ.

Усна кевән ширкг һарарн мааҗҗ малтад, деерк һазринь әрәд, хоорагшан кехлә, дорнь өвснә бор-күрң өңгтә экн, бурцг мет үрглҗдән эрәтрҗ илдкгднә. Тер экиг альхан ухрлад, мишг дорвад кеҗ авнавидн. Дорва дүүргәд авч ирсн тиим экиг баав таавад тәвәд, чиигинь һарһад, невчк хатурулҗ шарна. Терүнә хөөн күрңтҗ өгрсн өвснә ясиг модн цокурт тәвҗ цокурдад, деернь камарчг немәд, баав таавад болһна. Зөвәрт бешин һалын үмснд бәрҗәһәд, тааваг секхлә, тернь салмла әдл хар болн нааклдсн һуйрин бәәдлтә теҗәлд хүврнә. Дарунь идхлә, шүднлә, таңнала наалдад, хоолд орҗ өгхш. Тегәд баав тиим "һуйриг" йоснднь көргәһәд, күццднь хатурулчкад, Альмн, Инҗә мадн һурвнд зүсм-зүсмәр керчәд өгнә. Гесн өлн, арһ уга, тер нааклдсн "һуйр" өлг болна.

Зуг мана тиим "соньн" хот уданд бәәсн уга. Дола хонад өвснә экн дуланла экләд хаһрад, һазрин көрсиг цумлад, нарна гегән тал девшхлә, тер бурцг экн күн амндан авч болшгоһар һашурҗ одв.

Хаврин тәрәнә көдлмш эклв. Хамтрлңгин ахлач Үлмҗин Тарха намаг дуудулад, мастерской тал дахулҗ ирәд, механик Халитовд келв:

— Гали, чи эн көвүнә эцкинь таньдг биләч, модна урч билә, һартан эвтә, билгтә күн билә...

— Тарха, би Болдла ах-дүүлә әдләр өөрхн үүрлдг биләв, түүнә юуһинь келәд бәәнәт. Би Бадмиг чигн таньнав, мини Нариман Ильгам хойр көвүнлә үүрлнә. Энүг яахар нанур авч ирсән келчктн, цаарандкинь би эврән медхв.

• Бадмд мотористин эрдм дасхх кергтә. Тарвс тәрә эклҗ услхла, манд моторист уга биший.

• Болдг үг. Мини Нариман сад-һарудт көдлгүрчәр (мотористәр) экләд көдлсн цагтан Бадмиг дарунь сән медрлтә моторист кех.

Мана Сәәни Экн ик соньн бүүрт бәәнә. Деед-өмн үзгтнь, арвн хойр дуунад, Башлу гидг орс селән, дорд-ар үзгтнь, арвн хойр дуунад, Кәәмн гидг маңһд селән бәәнә. Урднь мана Сәәни Экнәс ардарлад, долан дуунад, Җуург гидг ула зөөдг өртң бәәҗ, терүнд украин улс бәәдг сәнҗ. Тедниг мана барунахн "хохолмуд" гилднә. Колхоз тогтсна хөөн Сәәни Экнд почт секгдхлә, ула зөөдг хохолмуд Җуург гидг өртңгән үлдәһәд, нааран нүүҗ ирәд, хальмгудла әдл шавр гермүд бәрәд, мана хамтрлңд орцхаҗ. Тегәд Сәәни Экнд орсмуд чигн, маңһдмуд чигн, хохолмуд чигн бәәнә, тедн хальмг келиг, усн деер өрм урһамар, сәәхн меднә.

Сад-һарудт багч (бригадир) болҗ Марк Николаевич Кравченко көдлнә, хальмг келнь бас уснла әдл. Механик Халитов намаг терүнә бригадур дахулҗ ирәд, Наримана һарт мотористин эрдм даслһнд өгхлә — маңһд көвүн ман хойрин байрт теңкән уга! Марк Николаевич Гали хойр хоорндан хальмгаһар күүнддм.

^— Бадмиг кемр мотористин эрдм сәәнәр дасхла, мини багд (бригадт) үлдәтн. Манд сад-һарудасн элвг урһц авхин төлә өдр сө уга тәрәһән услх кергтә. Нариманд һанцарн көдлхд күнд, терүнд нөкд кергтә, гиҗ Кравченко келв.

— Нариманд нөкд олхвидн. Күнд болад бәәҗ гихлә, отхн көвүн Ильгаман илгәнәв. Бадмиг Борҗин Найтан тарвсин тәрәнд көдлгүрчәр (мотористәр) көдлхд белдхмн, — гиҗ Тарха закв.

Нариман ман хойрин байр ахр болҗ һарв. Тер долахн хонгин хоорнд нанд сән медрл өгәд, ямрчн кев-кецтә моторт көдлҗ чадх эрдм дасхв.

Борҗин Найтан багд (бригадт) көдллһн нанд көдлмшин дамшлт, бәәдл-җирһлд бадмшллһ белглв. Тенд учрсн хамгин әрүн йовдл — мини өрчд кезәдчн унтршгоһар мөңкинд падрҗ шатсн дурни заль. Амр-тавар бәәсн мини зүркн бульглҗ цокад, төвшүн бәәсн седклдм һалв көдләд, эргндк йиртмҗ соньн сәәхн дууһар дүркләд, олн-әмтнә бәәдл-җирһл җигтә айсар күңкнәд, күн болһна өңг-зүсн, заң-бәрц, кев-янз тодрхаһар үзгдәд, нарта делкә улм герлтҗ мандлв. Кеҗәх көдлмш — җирһлин көрңд хүврв, сансн санам — холд нисх сетрә күслд тохрв, бәәдл-җирһлм — күнд-күчрән, түрү-зүдүһән мартад, һанцхн эврәннь өрк-бүлдән биш, эргндк цуг әмтнд ач-тусан хальдах төрт хүврв. Урднь Гитлериг болн түүнә салдс-нохасиг зута бәәдлтәһәр, алач-махч анднрин дүртәһәр, аралҗна, манҗ-авһан, моһамеклән өңг-зүстәһәр зурдг бәәсн болхла, ода мини зурдг зургуд — мандлсн герлтә нарн, цецгүдәр кеерсн тег, мана хамтрлңгин өнр-өргн эдл-аху, диилвр бәрҗ ирсн, өрчдән дала орден, медаль зүүсн улан дәәч... — дәкәд — Җаңһрин хатн Аһа Шавдл, Хоңһрин иньг Зандн Герл, мини седкл авлсн Көкән Занда...

Тарвсин тәрәнә багч (бригадир) Борҗин Найтан көвүн Очр бас нанла әдл Балдра Мөңкә гидг күүкнд дурта. Теднә наснь күцц болсн учрар иньглтнь чигн ил сәәхн. Занда нанас хойр насн ах, тегәд би күүкнд гүн уснд көл алдсн мет дурлсн бийнь, тер санан-седклән илдкҗ келҗ чадхшив, холас хәләҗ бахтад, өдрин киләс, сөөһин зүүд кеһәд бәәнәв.

Очриг дәәнд авхд бидн тедниг, фронтд мордҗах көвүдиг, Гүртин Хар Усна ар көвәдк һурвдгч зөрлгд күргҗ үдшәввидн. Тер саллһн деер Мөңкә эргндк әмтнәс ичл-эмәл уга, Очриг күзүдчкәд, усн-цасн эңсҗ ууляд, салҗ чадлго бәәсн — мини чееҗд кезәдчн мартгдш угаһар тиизлгдәд үлдв.

Тарвс услдг уурхла, намаг мотористәсм авад, Очрин ормд тәрәнд тоочар (учетчикәр) тәвб. Көвүһән дәәнд мордулсн Борҗин Найта, урднь гергд, бичкдүд, өвгд хамгт чоһ болад, нерсн хальмг әрк уучкад, кенинь болвчн хараһад, му келәд, хәәкрәд, иигән-тиигән ишкмнәдйовдңнад бәәдг бәәсн болхла, ода сү доран түшҗ йовх тайган геесн доһлң күүнлә әдл арһ тату, сүрә уга, эрчмнь хәрсн олсн-деесн.

Тәрәнә көдлмш төгсхлә, хамтрлңгин ахлач Үлмҗин Тарха мана бригадур ирәд, намаг тергндән суулһад, Дамин Амнд өвс хадҗ, хураҗ йовсн багд (бригадт) күргәд, тенд тоочар (учетчикәр) тәвб. Тенд Занда көдлҗ йовна. Седкл туссн күүкән өөрхнәс үзәд, өдр болһн терүг нүдәрн харад, зүркн күгдләд, өрч шарклад, седкл һашудад бәәсн дорхнь, терүг үзлго, холас күсл кеһәд, нуувчар зургинь зурад суусн — долан деер бәәҗ. Юңгад гихлә, седкл-зүркм Занда тал көтлсн бийнь, ухансанам хәргәс көлтә күүкн тал өөрдхәс сүрднә, хойр көлм хооран хәрнә.

Урднь тарвсин тәрәнд көдлҗәсн Савһра Шура Кавкинә Улан хойр ода өвс хуралһнд йовна. Савһра Шура келнә:

— Тавн Дөчн Баруна әмтн дунд Зандаһас сәәхн болн һольшг, ухата болн цецн, билгтә болн эрдмтә күүкн уга, һартан бәрсн тоотан кенә, захан дууг йир чимгтәһәр дуулна, наадк күүкд дунд төвшүн заңгарн, тогтун бәрцәрн йилһрнә...

Зандан тер тоотынь би эврән меднәв, тегәд чигн седкл алдад, нөр-хол угашң бәәнәв. Болв зөргшҗ өөрдхд нанд дегд күчр, үлү үг келәд һутагдхв, бийән хаҗһр бәрәд һәәлгдхв... тер цагт өңгәлт уга болх... Харһҗ күүндәд, өңгәлтән геесн орхнь — холаһар эргәд, сетрә күслтә бәәсн деер...

— Сәәхн күүкдин тәвсн хөвнь генәртә, сана тәвдгнь олн, седкл туссн күүнләһән ханьцх берк мөн, — гиҗ Шура мини зүркнә шарх деер давс цацна. — Зандад Алчан Лиҗ саната. Кавкинә Улан тер көвүнә наһц эгчнь, тер учрар Зандан өөр һуря өлгчн кевтә даңгин эргәд бәәнә...

Сохр бишив, терүгинь бас үзәд, медәд бәәнәв. Ода Лиҗәс би төрүц әәҗәхшив, тер Борҗин Найтан Очрла хамдан фронтд мордҗ одла.

— Алчан Лиҗ угалм, — гиҗ би цааранднь тагчг бәәдг арһ уга болад, Шурад хәрү өгчәнәв.

— Лиҗ хәрү күрч ирҗ. Зүркндән гемтә бәәҗ. Би бодҗанав, тер эмчд орхиннь өмн шиләр дүүрң шар тос уусн бәәдлтә...

Савһра Шуран келсн тоотас мини зүркн догдлна, хорсна.

Миниһәр болхла, залу улсас күүкд улс зөргтә. Нег дәкҗ Занда маниг, баһчудыг, устглсн өвснә өөр амраһан авчатл, мини һарт цаас атхулв. Тер намаг Манҗин Ноһанд бичг бичнәч, тер күүкн түүнә тускар манд келҗ өгв, цуг соңссн күүкд чамаг наад бәрәд инәцхәв гиҗ гемшәһәд, һашутаһар болн шүрүтәһәр бичҗ.

Манҗин Ноһан?.. Ноһанла нег селәнд бәәдг болвчн, терүг өөрхн медхшив... "Чини бичгүд умшҗ өгв?.. Би Манҗин Ноһанд биш, Зандад бийднь бичхдән эмәнәв. Ноһанд кен бичдг болхв?" Хар гөрлә харһна гидг — экәршго зовлң бәәҗ...

Ода Зандан нүднд сәәнд үзгдхин төлә баатр йовдл һарһх кергтә. Баатр йовдлыг зуг дәәнд орад, немшин анднриг кудад үзүлҗ болхмн. Дәәнд одад, алгдсн эцкиннь, ахиннь, Ик Бааҗан көвүнә өшә авнав, намаг фронтд йовултн гиһәд, хойр дәкҗ селәнә хүүвин (с/с) ахлач тал одув. Мухаран Үлмҗ намаг керлдхш, наад бәрхш, эвләд келнә:

— Бадм, наснчнь күцәд, болзгнь ирхлә, чи чигн Төрскән харсхар босхч. Тенд, дәәнд йовсн мана салдсмудт теҗәл өгхин, тедниг хувц-хунрар теткхин төлә бидн энд сәәнәр көдлх зөвтәвидн. Мана эндрк кеҗәх көдлмш диилвр бәрхд бас ик ач-тусан хальдаҗана.

Иим үгмүдин хөөн дәәнд йовулшгоһинь медә бәәҗ дәкәд селәнә хүүв (с/с) орлһн — теегин салькна ардас көөлдснлә әдл мөн. Түүнә орчд талдан сән йовдл үзүләд, нер туурх кергтә, тер цагт Занда... Мини хөвәр, урднь гелң йовад, бурхн-шаҗн буурхла, гелңгәсн хар болад, гер авад, хамтрлңд орад, сәәнәр көдләд, нер туурч йовсн Җоңһа орһҗ ирҗ гисн зәңг җиркләд һарв. Зандан нүднд сәәнд үзгдхин төлә Җоңһаг эрк биш бәрҗ авх төр өмнән батар тәвүв.

Көөсән — күцдг, хәәсән — олдг гидг төрүц үнн бәәҗ. Би Җоңһаг асхн, сө болһн һолын, нуурин көвә кедәд, хулс шүүрдҗ хәәһә йовҗ ик ора ирүв.

Дамин Амна эргнд бәәсн өвсиг хадад, хураһад овалчкад, мана баг (бригад) Цаһан Нуурин экн тал нүүв. Тер асхн багин (бригадын) цуг улс хәрҗ одҗ, олнд хот кедг эгч Томпа, цармуд хәләдг Кеедә көгшә болн Занда шин бүүрт үлдҗ. Багд (бригадт) хойр ишкә гер бәәнә, негнднь — залус, наадкднь күүкд улс хонцхана. Залус гиснь — нанла әдл бичкдүд, өвгд, дәәнәс шавта ирсн доһлң-дөрв улс.

Намаг ора ирвч гиһәд, эгч Томпа икәр шоодад, цә халулад, нег зүсм һуйр өгв. Һаза зуух малтсн, эгч Томпа хотан терүнд кенә. Цәәһән уучкад, залус хондг ишкә герүр һархлам, эгч Томпа келв:

— Тенд һанцарн яһнач, мана герт хон, ор ясҗ орклав. Кеедә цармудан хәрүлҗәнә.

Би күүкд улс бәәдг ишкә герт орад, эгч Томпан яссн орнд орад кевтхләм, нанас хол биш Зандан кевтр өркәр тусҗасн сарин герлд харгдв. Эгч Томпаг сүркләд унтсна хөөн Занда нанас шимлдҗ сурв:

— Серүн бәәнчи?

• Э.

Тер сө Занда ман хойрин хоорнд күүндвр һарв. Занда намаг маңһдур асхндан нуурин көвәд, ик чолуна өөр харһхмн гиҗ келв. Эрк биш ирх болҗ би үгән өгүв. Зуг маңһдуртнь болсн йовдл Занда ман хойриг мөңкинд хаһцулв.

Һацата кевтә би тер асхн хулсн дотр Чон гидг күүнлә харһув. Тер намаг маңһдуртан харңһу болхла, хот-хол авч ир гиҗ некв. Чон орһдулнь нанд медгдҗәнә, тегәд терүнә тускар өрүнднь Үлмҗин Тархад келхләм, хамтрлңгин ахлач Хальмг Базр тал җиңнүлв. Тендәс улусин милицин ахлач Нармпан Зурһада кесг милиционер дахулҗ ирәд, орһдул залуг тер сөөднь бәрҗ авб.

— Пө, манахс, энтн Чон биш, Җоңһа бәәҗлм! — болҗ Үлмҗин Тарха орһдул залуг таньв.

Нармпан Зурһада келв:

— Эн көвүнә үзүлсн баатр йовдлын тускар соньнд (газетд) бичхмн.

Баг (бригад) талан ирәд, өдрин дуусн Зандаг нүдәрн шүүрдҗ хәәнәв, өвс хураҗ йовсн улс дунд күүкн үзгдхш. Мини һаслңта бәәдлиг медәд, Савһра Шура асхнднь цәәлһв:

— Занда өр цәәһәд уга бәәтл босад, хувц-хунран авад йовҗ одв. Мини сурврт альдаран йовҗахан келсн уга. Зуг нүднәснь хара зөңдән нульмсн һооҗсиг үзүв.

Шуран келснәс мини зүркн изрәд, өрчәсм хаһрад һарн алдсн болна. Келдг үг уга, болсн тоотыг цәәлһдг күн уга. Дарунь района соньнд (газетд) мини тускар буульмҗта очерк барлгдв. Багин (бригадын), хамтрлңгин улсин харһсн тоотнь намаг магтна, зуг һанцхн күн эн тоотыг медхш Занда.

Күслм күцв, нерм туурв, болв Зандаһас зәңг-зә уга.

Өвснә хадлһн, хуралһн төгсв. Берәд, күүкд, бичкн көвүд, өвгд, доһлң-дөрв залус хотн-хотарн тарад, гер-гермүдән темцәд йовҗ одцхав. Мана өрк-бүлд Сәәни Экнд бәәхд дегд күчр болв. Ик Бааҗа темән тергтә ирәд, маниг Шикрт тал нүүлһҗ авб.