Хөрн доладгч сөөһин келвр

Бичкндк цаг кив болна. Урднь, һазртан бәәхд, манахн нег хөөтә биләвидн. Тер хөөнәс икр хурһд һарв. Би тер хурһдла наадхдан дурта биләв. Мана хурһд өдрәр биш, часар, мисхүләр өсәд бәәв. Кеер һарад, көк ноһа мердг болв. Намаг көөлдәд наадхла, күцгддгән уурв, тедү дүңгә хурдн гүүдг дасв. Тер хойр хурһн нег-негнәсн кезәдчн салдмн биш. Кемр теднә негнь дегд дөгәд, тогляд холагшан гүүһәд йовҗ одхлань, наадк негнь өрәсән хәәһәд, хойр бичкн чикән сертәлһчкәд, мәәләд, иигән-тиигән гүүдг билә, олҗ автлан түүнд амр-заян уга болдмн.

Нег дәкҗ хойр хурһна негнь геедрҗ одв. Талдан сүрг хөд дахад әрлснь, аль нам күн шөл кеҗ уухар авчкснь медгдсн уга — хурһн геедрәд хуурв. Түүнә хөөн... о, дәрк, тер өнчрәд үлдсн хурһна гейүрсн гейүрлһиг, һундсн һундрхлһиг би эндр өдр күртл мартхшив.

Тиигхд би бичкн биләв. Болв бор торлг хурһн сальк өрәд, сальк үрүдәд, энд-тенд үзгдсн хурһд тал эңсч мәәләд гүүхлә — зүркн хорсад, ишкрәд бәәдг билә. Аш сүүлднь тер хурһн өвс иддгән уурад, ус уудгасн һарад — элкн-нурһнь харһтлан эцәд одв. Мини баав сурһулясн ирчкәд, хурһнд агта хальмг цә чанҗ өгәд, өткн үс ууҗад бәәҗ дәкнәс чинә-күч орулҗ авб. Тер бийнь өнчн хурһна нүднд экәршго зөвүртә хәләц үлдв. Мал-адусн болвчн тиигҗ зовдгиг тиигхд, бичкндән медләв.

Ода... ода би бийән тер хурһнла дүңцүлнәв. Зандаг йовҗ одсна хөөн Томпа ээҗ Һалзн ах хойрин хора чигн, мана хора чигн көндәрәд, эҗгорад үлдсн болҗ медгднә. Һарт юмн бәргдхш. Дегтр чигн умшч болхш, һаза һарч бичкдүдлә чигн наадх дурн күрхш.

Зәрмдән Енисейин көвәд ирәд, Занда Мөңкә хойриг авч одсн керм йовсн өмн үзг тал хәләһәд, духуцад кесгтән суунав. Күчтә тер һолын эргцин цааһас минь ода одак ик цаһан керм һарч ирн гисн болна. Күләнәв, күләнәв... хәләнәв, хәләнәв... ширтнәв, ширтнәв... керм уга. Өңгәлтм тасрхла — герәдән һарнав.

Әмтн часар унтад, часар босна. Оньдин өдр, оньдин герл. Би унтхшив, зәрмдән баавин өгсн хотыг уух дурн күрхш.

Бичкн долда зүркм түңшч цокна. Альд цокҗахинь, кедү цокҗахинь меднәв. Луг, луг гиһәд бәәнә. Тиигҗәһәд, унтрҗах кевтә, менрәд одна. Тер цагт нүдән аньчкад, кезә дәкнәс чаңһар цокхинь күләнәв. Нег дәкҗ тиигәд, нүдән аньчкад суутлм, экм әәмшч келв:

— Манҗ, эн күүкән хәләһич. Чирәнь цәәҗ одҗ.

Эцк мини хойр гүрәһәс бәрнә, баавин чикнд шимлднә.

Өмн үзгәс нег ик цаһан керм ирв. Әмтн терүг тосв. Би бас тедн дунд йовнав. Би бас тер әмтнлә әдл кү тосч бәәнәв. Би... Зандаг тосч һарлав. Занда күрәд ирн гисн болҗ медгднә. Эдгәд. Кедү част, кедү цагт усна көвәд зогссан медхшив.

— Күүкн, юңгад ууляд бәәнәч? Чамаг кен һундав?— болҗ нег күн сурв. Мини өмн нигт сахлта медәтә матрос зосгчана.

— Күн һундасн уга,— гиҗ би алң болҗ хәрү өгүв.

Матрос ээмән хүмчкәд, хол-хол алхад йовҗ одв. Нүдән бәрҗ үзхлә — чиигтә. Нульмсн заядар асхрад бәәсн бәәҗ. Эргндән хәләхлә — төрүц күн уга. Матросмуд үзгднә, усна көвәд заһс бәрҗ суух улс харгдна. Нань әмтн уга.

— Кермәш! — гисн зевтә дун генткн мини ард соңсгдв.

Эргәд хәләхлә... Лиҗ. Алчан Лиҗ.

— Менд, Кермәш!

— Мендвт.

Лиҗ темтрҗ ишкәд, нан тал өөрдв.

— Чи кениг күләҗәнәч? — болҗ тер сурв.

Би хәрү өгсн угав. Терүнә амнас һарсн әркин үнрәс мини дотр җигшүрм хутхв.

— Медҗәнәв, кениг күләҗәхичн,— гичкәд, Лиҗ дәәвләд авб.

Урдк кевтән ду һарсн угав.

— Зандаг күләҗәнәч.

Би цааранднь эн күүнә келсиг тесч соңсч чадшго болад, балһсн тал хәләһәд гүүвв. Мини ардас Лиҗ хәәкрв:

— Кермәш, зогс! Зогс гинәв. Би чамд...

"Би чамд" гисн үгмүд, мини өрчд утх шаасн кевтә, зүрким чис гилһәд оркв. Хойр көлм мәәмрәд, негл тушчксн мет оралдад, уралан негчн ишкдл кеҗ чадсн угав.

Лиҗ әмсхсн гүүҗ ирв. Мини өмн уншгон кергт, алцаһад зогсв.

— Би чам... нег зәңг келс-с ги-ги-ләв...— Лиҗ зар-зар гиһәд уульв. Ханцарн чирәһән арчад, толһаһан нәәхлн бәәҗ, түңшҗ зовньв: — Һәргтә элмр, зөнг толһа, ик үүл нанд бәәнә... нанд бәәнә.

Лиҗ генткн уульдган зогсад, нан тал зөрҗ келв:

— Кемр мини келхәр бәәх зәңг соңсхар седҗәхлә... чи, Кермәш, намаг энд күләҗә.

Баахн залу көлинь эрлг тушсн кевтә, ормасн бүдрн түгчәд һарв.

Тедүкнд һарчкад, хәрү эргәд хәәкрв:

— Намаг иртл, эрк биш өөрән күләҗә. Бичгүд авч ирнәв...

Негл ардаснь күн көөлдҗ йовх кевтә, Лиҗ нәәхләд, негт өмәрән өкәһәд, негт иигән-тиигән дәәвләд, уралан шудрад йовна.

Би дор ормдан көндрлго зогсад үлдүв. Бийим әмн-шир таслчксн мет көлм йовҗ өгхш. Лиҗин келсн тоотас зүркм дәәвлҗ цокад, амарм һарч одн алдад бәәнә. Нег дәкҗ деерәсм теңгр унҗ аашх болҗ медгдәд, нүдм эрәлҗләд, доран унн алдув. Зуг бәәсн чидлән, күчән хураһад, тесәд зогсув.

Зөвәр болад, Лиҗ хәрү аашна. Мини өөр ирчкәд, ээм деерәсн киртә бор дорва буулһад, аминь ургшан кеһәд, дотрнь бәәсн тоотыг һазрт асхв. Цаһан, бор, шар, оошг өңгтә дөрвлҗн, һурвн талта, кииһслҗ кесн дугтус (конвертс) һазр деер цацгдҗ асхрв. Тедн дунд Лиҗ Зандад белг авч ирсн шигдәч эрәтә сәәхн сиитц эд халһрҗ унв.

— Энтн юмб?— болҗ би сүрдәд, хәрү цухрув.

— Бичгүд, бичгүд, бичгүд!— гиҗ Лиҗ һалзурҗ хәәкрв.

Алмацсн нанд терүнә цусрхсн улан нүдн, хойр оочаснь цәәрҗ цацгдсн шүлсн торс үзгдв.

— Юн бичгүдви?

— Бадмин, Бадмин, Бадмин!— Лиҗ тер дала дугтусин (конвертмүдин )хаҗуд генткн күрд гиһәд унчкад, үсән үмтәһәд, чееҗән мааҗад, көвән үүрмг чолун деер, аздлсн бичкн күүкд кевтә, көлврәд кевтв.

Би нүдән чигн, чикән чигн иткҗ эс чадад, хойр һарарн чирәһән әәмҗ хавчад зогсув. Лиҗин адрҗ келсн тоот үгмүдин утхиг ода ирҗ медәд, өмнән һазр деер цацгдҗ унсн бичгүд деер зууньрад киисүв.

"Кекеевой Занде", "Лично Занде Кекеевой", "Срочно Кекеевой Занде", "Просьба к работникам связи: пожалуйста, передайте это письмо лично Кекеевой Занде" гиҗ бичәтә дугтус (конвертс) умшад, тедниг хураҗ авад өрчдән шахчкад, хәрү һазрт асхад, дәкнәс неҗәдәр тоолад, хормадан кеҗ цуглулув.

— Негн, хойр, һучн... Һурвн... тәвн... зун... хойр зун...

Яһсн олн бичгүдви! Яһсн олн... кен эн бичгүдиг тосад авад бәәсмб... Зандад эн бичгүд юңгад эс күрсмб?.. — Эн тоот тоолврас мини үүмҗ, әәмҗ одсн ухан цегәрәд, тер сурврмудтан хәрү олҗ авхар седәд, Лиҗ тал хәләхлә... Лиҗ үсән атх-атхар үмтәһәд, өрчән мааҗад-шуучад, улан-явр кеҗ орксн — нан тал муңхг, тенсн, будңһрсн хәләцәр хәләҗ сууна.

— Эн бичгүдиг кен авад бәәсмб? — болҗ би аралдҗ сурҗанав.

— Би, би, би!!!— гиҗ Лиҗ уульңнв.

— Зандад эс күрсмб?

— Һәргтә толһа, зөнг толһа, Лиҗ дәкнәс толһаһан цокад, бийән мааҗад-шуучад орҗ одв.

Эн өршәңгү уга андниг деерәснь девсәд алх седкл нанд орв. Болв тер намаг угаһар чигн бийнь бийән цааҗлҗана.

Зөвәр болад, Лиҗ тогтнв. Бадмин цуг бичгүдиг хормалад зогсчах намаг үзәд, тер догшар закв:

— Тер бичгүдән, өөрк эдән эн дорвад кеҗ ав. Нааран су.

Кедү дүңгә Алчан Лиҗд дурго болдг болвчн, би терүнә заквриг соңсад, бичгүдиг дорвад тәвчкәд, зута залуһин хаҗуд суувв.

— Занда тадн хойр намаг көөһәд һарһлат, — гиҗ Лиҗ эклв.— Тер саамд би кен мини эркн хортн бәәсиг иләр медүв. Мини хортн — Бадм бәәҗ. Тегәд Занда Бадм хойриг наснаннь туршарт хаһцулх андһар бийдән авлав. Юңгад гихлә... би, эх-ма... Зандад, һанцхн Зандад дурта биләв... Бичкнәсн, баһасн авн... Сансн санаһан күцәхдм Дарцг лам дөң болв, почтд көдлмшт ор гиҗ сүв-селвг өгв... Тенд көдлдг нег баавһа хулдҗ авув... Э, э... Хулдҗ авув... Мөңгтә күн тамин амн деер җирһнә гидг үнн бәәҗ. Дарцг лам нанд дала мөңг өгдг билә. Эн тоот бичгүдичн би мөңгәр хулдҗ авад бәәләв, тер көгшн баавһала унтдг биләв... Зуг түүг Занда меддго билә... Би, би, һәргтә зөнг, Зандаг алҗ оркув...— Алчан Лиҗ дәкәд толһаһан цокад, өрчән шуучад, һашутаһар уульв.

Мини чееҗм хорар дүүрәд буслҗана. Лиҗиг дорнь бахлураснь базһх дурм күрчәнә. Кедү дүңгә бийән гемшәһәд, үсән үмтәһәд, толһаһан цокад, чееҗән мааҗад бәәсн бийнь — тер нанд төрүц харм болҗахш. Деерәснь девсх, өрчәрнь шаах, бахлураснь базһх, хазх дурн, седкл орна.

Нанд тер өдр, минь тер саамла күүнд өшәрлһн, дурго боллһн төрлә.

Лиҗ хәрү төвкнәд, номһнар келв:

— Өөрчн Бадмин зург бәәнә. Сәәхн көвүн, йоста залу болҗ...

— Зургнь альд бәәнә?

Алчан Лиҗ дорвата бичгүдиг авад, семрҗ хәәҗәһәд, дотрнь зург йовсн дөрвлҗн бичгиг дарунь олад авчкв.

Бадмиг төрүц үзәд угав, болв Зандан келәд, күсл кеһәд амлад бәәсн тоотас би тер көвүнә зүс-зүркинь чигн, цогц-туруһинь чигн сәәхн меднәв, дотран зурад, күсл кеһәд, негл үзснлә әдл тодлад авчклав. Ода... тер көвүнә зург.

Бадм!... Зандан күсл, Зандан дурн, Зандан әмн!!!

Бадм. Зург. Утулң чилгр чирә. Зеегтә хойр нүдн. Нигт күмсг. Урлан дегд чаңһар хавчснас көлтә, хойр булңгаснь өргн талнь гүүсн татасн һарч. Гедргән цоксн нигт үсн... Нань?.. Күүнә кеерүл... нүдн гидг... Хойр нүднь холагшан, иргчүр хәләҗ. Эн зург цокулхдан юн сана зүүсн?.. Эрк биш Зандан тускар... Зургиг хәләх дутм мини зүркн җөөлдәд, седклм талваһад, көлинм өөр суух, күмн сүрдм догшн, өршәңгү уга андн йовдл һарһсн Алчан Лиҗд уурлсн уурм шантрад, би терүнд келҗәнәв:

— Лиҗ, би эн зургиг, эн бичгүдиг цугтнь Зандад илгәнәв. Наһцхиннь хайг меднәв. Би тер хайгар йовулнав. Мини Занда эн бичгүд, эн зург авхларн — агчмин зуур эдгҗ одх... Занда минь, сәәхн иньг минь, би чамд Бадминчн бичгүд илгәнәв...

— Чи бидн хойр оратҗ одвидн,— гиҗ Лиҗ хәрү бийән цааҗлв.

Одахн тольрсн мини сарул чееҗ дәкнәс задын хар үүлн мет хар тоолврар дүүрәд, буруһинь тәвҗ өгхәр седсн андн баахн залуһин өмнәс дәкнәс, һалв салькнла әдл догшн дурго боллһн һалвлад, арһта болхнь дорнь токрах шиидвр орв.

Лиҗ экрн бәәҗ келв:

— Оратҗ одвидн... Занда уга...

— Занда уга гисн! — Би дорвата бичгүдиг сүүвдчкәд, Лиҗ тал дәврәд, ээмәснь татҗанав.

— Уга гисн... өңгрҗ одҗ...

— Худл, худл келҗәнәч! — гиҗ би Лиҗиг иткҗәхшив.

Кермд ирсн күн келв... Үнн, Кермәш...

Көл дорак һазрм чичрәд, эргндк нарта сәәхн орчлңм харңһурад, деерм бәәсн чилгр теңгр мини ора деер унҗ ирв. Цааранднь юн болсиг медхшив...

Зовлң һанцарн йовдго сәнҗ. Тер өдр Санлыг дәкәд бәрәд суулһсн зәңг ирв. Хальмгуд дунд зүсн-зүүл зәңг, бодвр, хов һарв.

— Сән болҗ,— гиҗ Улан тавлҗ харав.— Бурхна йозурта Дарцг ламиг бәрүлҗ өгсн терүг олн бурхд засглҗана. Мини җирһлд харш болсн күн нарта делкә деер амрдго юмн. Алтн болсн ач көвүһим һолсн Занда үклин мууһар — садв гемәр үкҗ. Лиҗ Занда хойрин хоорнд шаанцг болсн Бадм Ямада хойриг чигн, бурхн нүдтә, әмд тәвшго. Санл ода түүрмәс әмд-менд һаршго. Мини салтриг төрәд уга бәәтлнь өнчрүлсн элмр — хойр көлнь өмәрән хәләһәд тусх. Кемр көвүн һархла — эцкиннь нер өгнәв.

Кавкинә Улан Дарцг ламас ацата үлдсн — ода көлән татх болзгнь өөрдҗ йовна.

— Олнд ач-тус күргсн күүг йосна һарт бәрүлҗ өгсн домбр аштнь амршго мөн,— болҗ Харлашк Санлыг тавлна. Кесг җилдән үрн һарлго, терүнәс көлтә даңгин цүүгәтә бәәсн өрк-бүл Дарцг ламин эмнллһнә күчәр үртә болв. Төрүц тохм тасрхв гиһәд һашута бәәсн Булмгин Харлашкт теңгр көвү заясн, тернь бурхн өгсн сетрә үрнд тоолгдна. Үнәртнь келхлә, көвүнәс көлтә Харлашк белвсн үлдн алдв — Җалка заяни йосар көлән татҗ эс чадхла, эмчнр зу наслтха, гесинь керчәд, үринь һарһҗ авб.

Санл баһ наста болвчн ахр цагин эргцд эргндк әмтндән таасгдв, көдлҗәсн модна комбинатдан тоомсрта орман эзлв. Тер учрар Улана, Харлашкин, Җалкан келснә өмнәс мини эцк Манҗ, мини эк Нүүдлә, Томпа ээҗ, Һалзн аав эдн хөрлт кеһәд, теднә тархасн зәңгиг иткхш. Харлашк Санлыг "корпуст" йовхдан хүүвин олн улсин әмнд суусн бәәҗ гинә.

— Манҗ, милицд одад негинь йилһ, — гиҗ баав эцким ээрнә.

— Нүүдлә зөвтә үг келҗәнә, — болҗ Томпа ээҗ баавиг дөңннә.— Кемр чамаг одшго болхла, би тер му өвгән дахулад күрнәв.

— Манҗ, таниг би дахнав, — гиһәд, Ямада эндәснь йовхдан белән медүлнә.

Бааҗа күнд тоолврта. Баракд күүндҗәх улсин зовлң хувацсн мет һаза салькн уульна. Ар үзгин сө эклсн, ода манд сар шахудан нар үздг арһ уга. Йиртмҗ даңгин харңһу болхла, җигтә юмн, чееҗ уутьрсн болна, орчлң агчсн болна. Нарта өдр оньдин үздго сохр күн яһҗ тесдг болхв?

— Шев, одх угаһан кел, эс гиҗ Нүүдлә бидн хойр, эс гиҗ Һалзн...— гиһәд, Томпа ээҗиг дәкәд эклхлә, бааҗа гүүнәр саналдчкад, манахсин эс медҗәсн үн секв: — Санл милицд биш, һурвн үзгт сууна. Тенд бәәх күүнлә харһулх биш, нам авч одсн хот-хол өгүлҗәхш.

— ГПУ-һин һарт орх тер юн догшн үүл һарһсмб?— гиҗ баав, Санлыг дәкнәс бәрәнд суулһснд мини эцк бурута мет гемшәнә.— Санл цеврдәд сулдсн бәәнәлмн, сар болһн хойр дәкҗ һаран цаглаһан тәвдг биләлм.

— Одак андн Дарцг ламас көлтә Улан, Җалка, Харлашк эдн муудхмҗин цаас орулҗ өгсн болҗана, — гичкәд, Томпа ээҗ нульмс һарна, харал тәвнә: — Санлыг муудхсн күүнд моом һартха, ширг гем иртхә...

Хулха кесн күн — нег килнцтә, хулхад өгсн күн — зун килнцтә гинә. Санлыг кен суулһсн болхв, кен муудхмҗин цаас орулҗ өгсмб гиҗ, медәтнр цуһар таана. Дарцг ламиг Красноярскд зарһинь кехәр, тиигән тууҗ гисн зәңгтә. Ермаково гидг селәнд нег ик тосхлтын контор бәәдгчн, тер тосхлтд көдлх улс кергтә болад, Дарцг ламиг тиигән йовулҗ гиҗ зәрмснь келнә.

Һазаһас Прохор Захарович орҗ ирв, терүг Ар үзгин цуг киитн дахсн мет сиигсн салькн, будңһрсн уур, җиң киитн үүдәр делврәд, мана бичкн хора дотркиг үүмүлв. Орс өвгиг үзәд, бааҗан чирә нәәлтәр герлтәд, өмнәснь тосад босв. Бааҗан һар атхчкад, Прохор Захарович зәңглв:

— Дигтә цагла эмведин беш эвдрҗ, тегәд намаг тиигән илгәв. — Прохор Захарович сахлдан хурсн мөсән һарарн шувтлҗ цеврдкв. — Тенд мини өөрхн таньдг милиционер харулд бәәҗ. Үнәртнь келхлә, бидн, эн Игаркд бәәх әмтн, нег-негән цуһар таньнавидн...

— Тертн зөвтә, — гиҗ мини эцк өвгнә келснлә зөвшәрҗәнә. — Балһсн бичкн, бәәрн һазрин әмтнә то цөөкн.

— Манджик, чик келҗәнәч. Зуг һарм (порт), модна комбинат, судоверфь тосхлһнд көдлгҗәх түүрмәс тууҗ авч ирсн улсин то олн.

Томпа ээҗ агч ааһд халун цә кеһәд, Прохор Захаровичд бәрүлв. Баав таавад болһсн һуйрас зүсмәр керчәд, өмннь тәвб.

— Тадн намаг харһнҗ йовна болһҗавзат. Һуйр керго, хальмг цәәг цань угаһар дуран тәвҗ уунав. Нанд икәр таасгдна. Ямада мини эмгнд иим цә чандг дасхва...

— Не, тегәд, Санлын тускар зәңг авч чадвт? — болҗ бааҗа өвгиг адһаҗ сурв. Томпа ээҗин, Һалзн аавин, баавин, Ямадан келсн үгд мини эцк яһад эс орснь ода ирҗ медгдҗәнә. — Санлын туск төриг эн өвгнд даалһсн бәәдлтә.

Прохор Захарович хойр-һурв дәкҗ, хора дотрк улсиг хурц көк нүдәрн харвҗ хәләхлә, бааҗа батлҗ келв:

— Цуһар эврә әмтн. Үг хаҗугшан салшго.

— Санлыг бандеровец бәрүлсн үнн бәәҗ,— гиҗ Прохор Захарович Харлашкин тархасн зәңгиг давтв.— Тер Львовск областьд дәәнә хөөн церглхләрн, Хүүвин йоснд дурго нег гелңлә өөрхн үүрләд, мана орн-нутгт хорлтан хальдасн бәәҗ...

— Иткҗәхшив, Санл тиим күн биш! — болҗ мини эцк нег мөслсн дууһар келв. — Тер бандеровец Санлас өшәһән авхар тиигҗәнә. Прохор Захарович, Санлд дотр өмсх дулан хувц-хунр, өлг авх хот-хол яһад болвчн шулуһар орулҗ өгх кергтә.

— Би бас тиим тоолврта биләв. Зуг оратҗ одвидн. Өрлә тедниг, Санл бандеровец хойриг, тууһад Ермаково тал авад йовҗ одҗ.

— Эн шуурһн, киитнд тер, көөркү, көрәд үкҗ одхгов, — гиһәд, Томпа ээҗ уульв.

Арһ уга, тәвсн хөвнь тиим болҗана. Баав бас нульмс һарв.— Яһсн аврлт уга бәәдл-җирһлв эн...

— Бәәдл-җирһлд даалһад кергго,— гиҗ, бааҗа нег мөслҗ келв.— Миниһәр болхла, то-томҗго улсиг әмтнә хортнд тоолад, тедниг, маниг, бүкл келн таңһчиг зоваҗах һардачнрт ик үүл бәәнә.

— Манҗ, келән тат, — болҗ баав сүрдв. — Кесндән — үкдго, келсндән — үкдг.

— Би бас Манжиклә зөвшәрҗәнәв,— гиҗ Прохор Захарович бааҗан келсиг дөңнв.— Түүрмәс сулдад, тавн, арвн җиләр сул бәрәнд кедү улс мана Игаркд бәәнә. Тоолхла, толһан үсн күршго. Ямаран әвртә-әвртә залус мод уснас татҗ һарһлһнд, ачлһнд, көрәдлһнд, тосхлтд җиләс җилд әрә тесч көдлҗәнә? Теднә ик зунь гүн номтнр, бичәчнр, җөҗгчнр, инженермүд, эмчнр, багшнр. Тиим улс әмтнә хортн гиҗ иткгдхш... Теднә кедүнь үкҗәнә, хәәртә әмнәсн хаһцҗана.

Ямада урднь тер улсла көдлдг болвчн, юңгад өрк-бүләсн салад, үрн-саднасн холҗад, эн киитн Ар үзгт бәәдг болхв гиҗ ухалдго билә. Занда, Мөңкә эдниг энүнд бәәхд көвүн ээрә бәәҗ тедниг дахулад, тәәзд (театрт) авч одла. Тиигхд дуулсн җөҗгч күүкнә (артисткин) дууна серглң еңсг дун ода күртл чикнднь җиңннә. Зуг тер соньн йовдлын хөөн Занда Мөңкә хойр тәәзәс (театрас), Эрлг хаана нутгас әәснлә әдл сүрднә: тиим сәәхн хоолта болн билгтә дуучиг хойр харулч тууһад авч ирв.

Санлыг хойрдад түүрмд суусна хөөн, Игарк балһснд зүсн-зүүл зәңг һарна: Москваһас авн экләд, нааран Игарк күртл күчтә төмр хаалһ тосхҗана гисн. Зәрмснь келнә: уга, Москваһас биш, Салехардас нааран. Талдан зәңгнь: урднь алдр көтләч (вождь) бәәсн Курейкд ик бәәшң тосхҗана гинә. Улм бәәх дутм зәңг догшн болад ирв: тенд нег лагерьт буцлт болҗ, энд нег лагерьт олн улс алгдҗ. Бодлһин (политическ) гемшәллһнлә харһсн әмтнә өмнәс хулхачнр, алачнр босч гинә. Тиим зәңг ирх болһнд Һалзнад, Прохор Захаровичинд, манад Санлын туск күүндвр һарна, терүг тер ноолданас әмд һаршго, догшн дәәнд орлцад, үкләс мөлтрчкәд, эврәннь һазр-уснд ирәд, толһаһан геенә гидг — хамгин һундлта юмн гицхәнә.

Эс күләҗәсн өршәңгү уга зәңг аш сүүлднь ирв: алдр көтләч (вождь) Сталин өңгрҗ... Күүкд улс эңсч уульна, орн-нутг эцк, эзн, толһа уга үлдв гиҗ залус зовна. Алң болхмн: тер һашута зәңгәс күчәр бәрәнд авгдсн улсин чирәс ямана хорһн кевтә царцад, зовҗахнь, эс зовҗахнь медгдхш.

Алдр үксәр — делкә дутхш. Орн-нутг урдк кевтән делгрлтин хаалһар уралан ишкв. Зуна эклцәр әәмшгтә болн байрта зәңг ирв: Берия бәрәнд авгдҗ, дарунь зарһинь кеһәд, терүг цааҗла харһулҗ. Тәвн һурвдгч җил амнистий һарв.

Октябрин өрәләр мана баракмудт дәкнәс байр эклв. Санл өөрән дөрвн кү дахулсн мана тал ирв: хойр залу кү, хойр күүкд кү, нег дөнтә-тавта бичкн күүк дахулҗ. Тедн цуһарн Курейк гидг бичкн селәнд бәәсн гергд, залус онц-онцдан бәәдг лагерәс сулдад һарч. Манахс хот-хол келдәд ниргв. Кермәш гидг баахн бернь Санлын бергн, Наркан Саврин гергн болҗ һарв. Бичкн күүкнә нернь — Җолда. Тер Кермәшиг суулһхд экиннь геснд бәәсн, бериг Ермаковд авч ирснә хөөн түүрмд төрсн учрар, одачн эцкән үзәд угачн. Цусн татна гидг — үнн болҗана. Тавта Җолда авһ ах Санлан күзүдәд, терүнлә наалдад бәәнә. Хальмгудыг Сивр тал нүүлһснә тускар ду дуулна гиһәд, Кермәшиг муудхсн цаасн орсн, тегәд тәвн нәәмдгч статьяһар гемшәһәд, арвн җиләр суулһсн бәәҗ.

Залуһасн салад, хара зөңдән тавн җилин туршарт зовлңгин гүдүг үзсн бийнь, Кермәш лагерьт төрсн күүкндән хадм экиннь нер өгәд, нилхән тоһрун мет харад-хадһлад, әмд авч һарч. Кермәшт хамгин һундлтань — залуһан ода яһсн-кегсинь, эрүл-дорул, әмд-менд бәәх угаг меддгочн, юңгад гихлә, терүнд ардкслаһан залһлда кех зөв эс хәәрлҗ.

Санл урднь Игаркд бәәхдән ахнран хәәһәд, иигән-тиигән бичг бичлә, зуг цаглаһан хәрү авч чадсн уга. Санлыг хойрдад суулһсна хөөн Хоңһрас ирсн бичг ода Томпа ээҗин авдрин йоралд дүрәтә бәәнә. Терүг эзнь уга болсн учрар негчн күн умшад уга. Томпа ээҗ бичгиг эн шууган, үүмән, ниргән төвкнхлә, өгхәр шиидв.

Бадан Дөнәкәг Тавн Дөчн Баруна әмтн цуһар таньна, зуг эн бичкнәсн авн төвшүн, икчүдән тевчдг, көдлмшт гүҗрмг көвүг түүрмд суух гиҗ кенчн тоолҗасн уга билә. Дөнәкә алдр көтләчиг (вождиг) му келв гиһәд, бас муудхмҗ цаасн орснас көлтә, Кермәшлә хамднь бәрҗ суулһад, арвн җиләр Ар үзгүр тууҗ. Эн бәәх улсин дунд негчн күн Сталинә тускар ам аңһахш, зуг Дөнәкә үкҗ одсн алдр эцк болн көтләч (воҗдь) нанд дәкнәс хорлтан хальдаҗ чадшго гисн бәәдлтәһәр Сталинә тускар ичл-эмәлго, хоргдҗ-әәлго илднь келнә.

Санлыг дахҗ ирсн наадк хойр күнь — залу гергн хойр болҗ һарв. Бадм-Хаалһин Адьян урднь Иҗл һолын көвәд Шамбай гидг йир сәәхн һазрт бәәҗ. Дәәнә өмн өрк өндәлһәд, даран-дарандан хойр көвүн төрәд, эк-эцктәһән, Нәәмн гидг иньгтәһән "Улан малч" хамтрлңд көдлҗәҗ. Дән эклснә хөөн хойрдгч мобилизацла харһад, 110-гч мөртә дивизьд цергләд, Тең һолыг фашистнрәс харслһнд зөргтә йовдл үзүлсндән "За боевые заслуги" гидг медаляр ачлгдад, хөөннь Дөрвдгч гвардейск Кубанск хазг мөртә корпусин 133-гч мөртә бухин (полкин) ханьд гитлерихнә өмнәс ноолдад, "За отвагу" гидг медаляр ачлгдад, дөчн дөрвдгч җилин эклцәр Молотовск область тал туугдад, Косьва һол деер Широковск ГЭС тосхлһнд орлцад, тенд чинә-күчән алдад, "цаарандан көдлҗ чадшо" гиҗ сулдхгдад, Красноярск кизәрин (крайин) Емельяновск районд бәәсн өрк-бүлән олад ирхлә, эцкнь өңгрҗ одсн, наадкснь әмд-менд бәәцхәҗ.

Гергнь — Нәәмн — ценгән нөлго хамтрлңд көдләд, күч-көлснә өдрт төрүц юм эс өгдг болвчн, бәәсн эв-арһан олзлад, бәәрн һазрин улст девл, шалвр уйҗ өгәд, беелә, өөмс өлгәд олсн үсн-тосарн залуһан асрад, көл деернь босхҗ авч. Чинән-күчн орсн Адьян селәнә мал хәрүлдгәр орад, боднцг, өндг, һахан өөк шиңгәһәд, экләд өрк-бүлән асрҗ. Долан, нәәмн нас күрсн хойр көвүнь эцкдән нөкд болҗ. Теднәһәс күүкн һархла, Адьяна эк Хулһнан байрт эң зах уга болҗ.

Хамтрлңд кедү дүңгә арднь орҗ көдлдг болвчн шиңгәвр уга болсн учрар, Нәәмн мишг дорва уйҗ авад, цасн хәәләд, һазр борлхла, хө мөстә күүкән хадм экиннь һарт үлдәчкәд, намраһа цасн дор үлдсн буудя цуглулхар гертәсн һарч йовад, тер көдлмштән дегд улңхдхларн, муулярн, талдан һазрур, Сухобузимск района медләр орад күрч ирҗ. Тенд дигтә комендантын һарла харһад, СССР-н Деед Хүүвин Президиумин 1948 җилин ноябрь сарин 26-д һарсн Зәрлгәс иштәһәр Красноярск тал туугдад, зарһ угаһар Ар үзг тал хөрн җилә каторжн көдлмшт йовулгдҗ Гергән хәәһәд, кизәрин (крайин) цутхлң тал шишлң комендатурин зевшәл угаһар ирсн Адьян бас, шишлң тоод бәәх улсин йос эвдсн төләдән, Ар үзгүр туугдад, гергнәннь бәәсн Ермаково гидг селәнд лагерьт тусч, зуг гергән тенд бәәхиг эс медҗ. Удлго тедниг Курейк гидг бичкн селәнд тууһад авч ирәд, залусинь залу улс, гергдинь күүкд улс бәәдг лагерьмүдәр салһҗ орулад, үйәс үйд келн болх туурмҗта тосхлтд көдлгҗ.

Тер тосхлтнь — урднь алдр көтләч (воҗдь) тууврт тусхдан бәәсн бичкн модн гер деер өргндән утдан дөчн-тәвн метр, өндртән арвн дөрвн метр үүл-үүсрго ик болн әвртә бәәшң. Терүнд хамгин медрлтә тосхлһна урн (архитектормуд), билгтә зурачнр, гүн номтнр көдлцхәҗ. Тиим аһу ик бәәшңгиг хойрхн җилин хоорнд тосхад дуусч. Нертә бәрмлчнр (скульптормуд) хаш чолуһар Енисей һолын зүн көвәд, өндр эрг деер Эзнә дүр делдҗ: һартан соньн (газет) бәрсн Сталин хурц нүдән иргчүр зөрүләд, маңхаҗ дүңгәнә.

Күүнәс бат юмн нарта делкәд берк бәәдлтә: тиим ик зовлң, даҗрлһ үзсн Адьян, хальмг цәәһәс хойр заһрмгарнь көлсн сарҗңнҗ һооҗад, цогцнь йосндан җиңгәс тиниһәд, бәәдлнь, тер ик аюлас гергтәһән әмд-менд һарсндан бахтҗ келнә:

— Сталинд бумблв тәвәд, тер ик бәәшң делдәд орксна хөөн, үнәр келҗәнәв, манд, кедү күчр-түрү болвчн, бәәхд сергмҗтә болв: деерәс ургшан, Ар мөстә далаһас өөдән усчсн кермс эрк биш Курейкин тус зогсад, бүшкүр татад, айс дуулулад, кермд йовсн әмтн буулдад, тер бәәшңгиг, бумблвиг соньмсч хәләдг болв. Таңх-дүлә бәәһәд, түрҗәх манд нам терүнә бийнь ик хәәрн болҗ медгдв...

Нәәмн, Адьяна гергн, бичкн Җолдаг авһ ахиннь һарас дуудҗ авад, өвр деерән суулһад, севгр үстә толһаһинь таалад цәәлһнә:

— Энтн мини күүкн, киитн барак дотр төрхләнь, би эк болад, киисинь керчҗ авлав. Кермәшиг мини нер өг гиһәд ядчкув: зуг хадм экиннь нер өгнәв, Саврлаһан харһсн цагт залудм терүнәс даву кишг уга болх гиһәд, манд шил күзү үзүләд, күүкән Җолда гиҗ нерәдв.

— Хадм экнь мана Тавн Дөчн Барунд икл тоомсрта күн билә,— гиҗ Томпа ээҗ Кермәшин хадм экин тускар келнә: — Бернь, зу нас наслтха, медәд хадм экиннь ачта нер күүкндән зүүлһҗ.

— Мана Җолдад нерн дала: орс гергдин зәрмнь Курейка гидмн, зәрмнь Огдооччуйа гидмн...

— Тернь юн нерн болҗахмб? — гиҗ мини эк Нүүдлә алң болв.

Сталина хамдан бәәсн эвенк гергнә нерн тиим бәәҗ...

— Сахлтл тенд гергтә бәәҗий? — болҗ Томпа ээҗ соньмсв.

— Э. Тер гергнь Сталиниг Уоһук, эс гиҗ Баһылай гиҗ нерәддг сәнҗ.

— Тиигхд алдр көтләчин (вождин) өвкин нерн Джугашвили бәәсмн, хөөннь Сталин гисн нер зүүсмн, — гиҗ Манҗ, мини эцк, цәәлһв.— Уоһук гиснь — нуувч нерн бәәсн болҗана.

— Бәәрн һазрин әмтн Йосиф гисн нериг Уоһук гидг сәнҗ,— болҗ, ода күртл тагчгар цә ууҗ суусн Дөнәкә цәәлһв.— Баһылай гиснь — Василий. Сталиниг хамдан тууврт бәәсн нөкднрнь зәрмдән тиигҗ нерәддг сәнҗ.

— Сталин эрт үксн болхла, бидн энүнәсн эрт сулдх бәәҗвидн,— гиҗ Адьян иләр байрлна.— Кемр тер эс үксн болхла, мана нәәмн цаһан чимгн Курейкд үлдх билә.

Җигтә юмн, Санл чигн, Кермәш чигн олна күүндврт орлцхш: тедн намрар сулдсндан икәр зовҗах бәәдлтә, юңгад гихлә, май сарин чилгчәр мөсн көндрәд, Енисейәр эклҗ керм йовхиг күләх кергтә. Мини тиигҗ сансн хаҗһр бәәҗ. Хәләхләм, Һалзн аавин хорад Кавкинә Улан, Булмгин Җалка нилхсән теврсн сууцхана.

— Җалка, энүнд һарчах күүндвриг чини залу һурвн үзгт бичәд, Санлыг суулһснлаһан әдл, маниг цугтнь суулһхн уга гиҗ нәәлҗәнәв! — болҗ Ямада ода йоста залуд хүврсн, догшн дууһар келҗәнә. — Кемр дәкәд тиим андн йовдл һарһхла — Енисейд мөснь кедү зузан болвчн цоорг һарһад, толһаһинь тоңһалһад чивәнәв!

— Мал асрхла амн тоста, кү асрхла толһа цуста гидг эн болҗана. Цагтан түрҗ-зүдҗ йовтлчн, Харлашк чамаг дүүһән кеҗ авад, көличн — дөрәд, һаричн — һанзһд күрглә, — болҗ Җалка баахн көвүнә өмнәс аралдв.

— Мууд — сә бичә ке, медхн уга гидг, Җалка, төрүц үнн, — гиҗ Улан Харлашкин гергиг харсв.

— Мөн, Улан, нанд сә келәч: өлсч йовсн гесим хотар цадхлач. Зуг, үнәртнь келхлә, өңгәр биш: Дарцг лам тал бийим дахулҗ од гиһәд ээрдг биләч, юңгад гихлә, би зөнг толһа, тиигхд Дарцг ламин барун һарнь, хойр нүднь, хойр чикнь биләв, — гиһәд, Ямада олнд өршәңгү уга үн цәәлһнә. Җалка Улан хойр мини нилчәр Дарцг ламас негнтн күүктә, наадктн көвүтә болсндан ачлх йостат...

— Худл, худл !— гиҗ Җалка чишкв. — Мини көвүн мини Харлашкин салтр, түүнә цусн-махн!

— Мөн, мөн, Харлашкин цусн-махн, — болҗ Ямада хортаһар инәв.— Чамаг Дарцг лам өдрт хойр дәкҗ — өрүн өрлә, асхн ора эмнәд бәәснәс көлтә чамас көвүн һарсиг цуһар меднә!

— Олна нүүрт намаг худлар шарсн Ямада, элкндчн хар-яр һарг, көл-һарчн тәкрг, келнчн ардчн унҗтха...

— Дарцг ламас дассн харалан мартх кергтә, цаачн, Җалка, талдан цаг ирҗ йовна! — гиҗ Санл догшар келв. — Тертн фашистнрт цергләд, Гитлерәс зес кирс зүүһәд, орн-нутгиннь өмнәс ноолдад, йосндан засгла харһад түүрмд суусн күн...

— Йо, дәрк! — болҗ Томпа ээҗ сүрдв. — Йоста күн-мус бәәҗ!

— Тиим анднас һарсн үрн кениг амрахв, — гиһәд, Һалзн ах хуухан мааҗв.

— Дарцг ламд үлү үзәд, түүрмд суулһлач. Ода терүнд зөрц му нер өгхәр бәәнәч, — болҗ Кавкинә Улан, нилхән өрчдән улм ээлтәһәр эңкрлҗ теврәд, һарч одв. Ардаснь Җалка адһв.

— Иим шулмс бәәдви, — гиҗ Томпа толһаһан зәәлв.

Санлыг сулдад ирсиг Ямадаһас соңсад, маңһдур асхнднь Прохор Захарович ирв. Тедн, негл ах-дүүнр, эцк көвүн хойр мет теврлдчкәд, кесгтән салҗ эс чадад бәәв. Санл урднь Игаркд бәәхдән, баһ цогцта күн, модна комбинатын көдлмш кедү күнд болвчн, теҗәл сән болад, ахр цагин болзгт чинә-күч авад, цогц-махмуднь ясрад, йоста күүнә бәәдл һарла. Ода тер урдк, түрүн лагерәс сулдҗ ирснләһән эдл шанань хавчгдҗ, нүднь оңһаҗ, цогцнь шовлг болҗ.

Ясн бәәсн хөөн гемго, махн урһх, — болҗ Прохор Захарович, сахлдан хурсн мөсиг шүүрдҗ унһаһад, маасхлҗ инәһәд, эцкин килмҗәр келв: — Сталиниг өңгрхд, юуһинь нуухв, орн-нутг өнчрәд үлдв гиһәд, һундл төрәд, һашудад нульмс һарһлав. Ода дүңнәд бәәхнь, нам чидхнь, терүг угаһар әмтнд кииһән авхд гиигн болҗана.

— Прохор Захарович, урднь тана уха салвлшгон төлә келдго биләв, — гиҗ Санл эклв. — Тәвн нәәмдгч статьяһар суусн учрар, әвртә-әвртә залусла хамдан йовув. Сән уга — му уга гиһәд, нег зүүдән бәәдл-җирһлин экәршго ик сурһмҗ авув. Тенд суух нертә, цецн, күңкл улсин келәр болхла, мана орн-нутгин мууд орҗах күн — сахлтл гидг билә. Би иткдго биләв, мана төрскнд йоста “әмтнә хортд" бәәҗ гиҗ тедниг дотран харт бәрдг биләв. Орн-нутг толһалҗах, цуһар бурхнд тоолҗах алдр көтләч (вождь) болн эцк олн-әмтндән хар саната гиҗ кенә уханд орхв. Зуг әмтнә хортд тиигҗ тоолҗах болһлав. Тиигҗ харлсм, Прохор Захарович, ик буру бәәҗ. Кемр та тер Курейкд мана тосхсн аһу ик бәәшңгиг болн билгтә бәрмлчнрин (скульптормудын) делдсн бумблв үзхлә — теднд йосндан көлднь мөргхт. Хаш чолун бумблвин өмн хара зөңдән сөгдәд унхт...

Эндрк Санл — өцклдүрк Санл биш. Томпа ээҗин авдрасн һарһҗ өгсн бичгиг умшчкад: "Хойр ахм әмд-менд! Ик ахинм өрк-бүл Наркахна тохм утдулх хойр көвүтә болҗ! Хоңһрин ууһн күүкнь сурһульд орҗадгчн! Дунд бергм, ач күүкм хаҗудм! Тиигхлә нанас кишгтә күн бәәхий?!" — гиһәд, Санл сөөнь өрәллә хәәкрәд, манд цугтадмдн омг үүдәлә. Ар үзгин ут сө ирсн болвчн, дасчксн улст кезә асхн, кезә сөөнь өрәл, кезә өр цәәснь сәәхн медгднә.

Наркан Санлын бәәдл-җирһлин хаалһ, наснь баһ болвчн, даңгин утхин ир деегүр йовснла әдл. Польск партизанмудас салҗ һарад, тер генерал Плиевин һардҗ йовсн 1-гч гвардейск мөртә-механизированн багд тусад, Кутузов ордентә Днестровск 31-гч онц истребительно-противотанков багин (бригадын) ханьд фашистнрин өмнәс ноолдад, Будапешт сулдхлһнд орлцад, тендәсн Чехословакин һазр-усар орҗ ирәд, Братислав, Брно, Прага сулдхлһнд бас орлцад, наадк салдсмуд Диилврин өдриг дөчн тавдгч җилин 9-д темдглхлә, Санлын церглҗ йовсн баг (бригад) 4-гч танков әәрмин әңгслә негдәд, Пльзень тал кесн дәврлһнд орлцад, Германь капитулировать кесн цааснла зөвшәрлго, сүл күртл Улан Әәрмин өмнәс сөрлцсн гитлерихнә багмудла бәәр бәрлдәд, зуг май сарин арвн дөрвнд хортна хогинь таслад, майин арвнд хүүвин болн американск цергүд харһлдсн Пльзень гидг балһснас һучн дуунад бәәсн Уезд гидг бәәрнд зуг майин 15-д Диилвр темдглҗ байр кецхәв. Тендәс 1-гч гвардейск мөртә-механизированн багиг Румынь тал һарһв, теднә командлгч генерал Плиевиг дорд үзгүр, Японя өмнәс кех ноолданд авад йовҗ одв.

Дөчн тавдгч җилин октябрь сарла 31-гч мөртә-механизированн бригадыг Деед Украинд авч ирәд, түрүләд Станиславск областин Галич гидг балһснд штабинь, Большевцы гидг селәнд Санлын церглҗәсн бухиг (полкиг) зогсав. Хойр сар болад, теднә бухиг (полкиг) Львовск область тал йовулад, Букчевск района цутхлңд штабнь зогсад, Санлын батальон Лопань гидг селәнд бәәр эзлв.

Дән төгсәд долан-нәәмн сар болсн бийнь, Деед Украинә һазрт төвкнүн уга. Бандеровцнрин багмуд бәәрн һазрин, шин-бәәдл җирһл тосхад, дөчдгч җил ирсн хүүвин йосан батлхар сән төр тәвҗәх улсин өмнәс бослһ кеһәд, активистнриг алад, әмтиг сүрдәһәд, амр-зая өгхш. Теднәс бәәрн һазрин харчудыг, намын (партийн) болн хүүвин үүлдәчнриг харсх кергтә. Ташр деернь, энүнд колхозмуд бүрдәхин төлә бәәрн һазрин әмтн дунд цәәлһврин көдлмш өнр-өргәр кегдҗәнә.

Дөчн зурһадгч җилин февралин арвнд СССР-н Деед Хүүвин суңһвр болх тогтавр һархла, суңһврин туск цәәлһвр келһиг бас цергчнрт, нег үлү, комиссармудт даалһв. Наркан Санл огневой взводын толһач болсн деерән, дәәнә гарнизона бодлһин әңгин ахлачин дарукд суңһгдла. Тер учрар, Санл даңгин бәәрн һазрин улсла залһлда кеһәд, теднә ухан-седкл соңсхла, харчуд цуһар хүүвин йосн хәрү тогтснд бахтна, зуг тедн бандеровцнрас болн ксендзәс икәр әәцхәнә. Деед Украин урднь Польшин медлд бәәсн учрар бәәрн һазрин әмтн костелд одҗ мөргнә, бурх икәр иткнә.

— Мана ксендз һазаран элктә, әмтиг хүүвин йосар әәлһнә, хәрү Польшла негдхмн, бандеровцнр олна сә хәәҗәнә, теднд дөң күргх кергтә, бу дааҗ чадх залус, көвүд теднә зергләнд орх зөвтә гиҗ мана уха салвлна, — нег ууһр (украинец) Санлд иигҗ ик нуувчар цәәлһҗ өгв. — Мана өвкнр йоста ууһрмуд (украинцнр) бәәсмн, эн һазр-усн — кезәнә кезәнәһәс нааран мана келн-әмтн эзлҗәсн бәәрн. Хамгин әәмшгтә күн — ксендз Кароль.

Санл талданчн улсас ксендз Кароль дораһур хорлтан хальдаҗахиг соңсад, онц әңгин (отделын) ахлачд келхлә, тернь әмтнә келәр биш, бийснь бәәрн һазрин улсин хувц өмсәд, хорһн шам шатаһад, һартан бәрәд, ксендз Каролин келсн тоотыг эврәннь чикәрн соңсҗ. Бурхн-шаҗна төр һарддг католическ толһачнрт цаас бәәрн һазрин нерн деерәс бичсн, Каролин орчд дарунь талдан ксендз ирв. Тер баһ наста болсн деерән сегән-серглң, өңгтә-зүстә, күңкнсн хоолта — бурхнд мөргдг улст икәр таасгдв. Терүнлә эрк биш таньлдад, келн-әмтиг ни-негн бәәлһх, теднд бәәхтә җирһл теткх, харчудыг баячудт мухла болдгиг уурулх, теднә үрн-саднд сурһуль-эрдм дасхад, гегән-герл өгх мана йосна өмнән тәвсн төриг тохнятаһар цәәлһҗ өгәд, баһ наста ксендзиг бий талан унһаҗ авх шиидвр Санл авб.

Ксендз Тадек нүүрлгч хәләцтә күн бәәҗ, тер Санлын кеҗәх цәәлһврин көдлмшт икәр тусан хальдав. Киевәс намын (партин) дааврта көдләч ирәд, суңһврт белдвр ямаран болҗахиг медхәр, цуг бодлһин көдләчнриг, цергә комиссармудыг, агитатормудыг хураһад, теднә көдлмшин тускар соңсв. Баһ наста Санл босад, суңһврт цуг әмтиг орлцулхин төлә һанцхн мана цәәлһвр биш, селәд болһнд бәәх ксендзмүдлә залһлда кеһәд, тедниг бас эврәннь көдлмштән олзлх кергтә, юңгад гихлә, бәәрн һазрин улс цуһар костелд одҗ мөргүл кенә. Тер учрар би ксендз Тадекла залһлда кеһәд, терүг бий талан унһаһад, мана хүүвин йосна һол бодлһ (политик) цәәлһәд, көдлмштән олзлҗанав гиҗ, тер цәәлһв.

О, Санлын эн келсн үгмүдин хөөн терүг бухсин (полксин) комиссармуд бурушаһад, марксистск-ленинск-сталинск сурһмҗиг бурхн-шаҗна үлмәһәр сольҗана гиҗ гемшәһәд, дәәнә гарнизона бодлһин әңгин ахлачин дарук, һалын (огневой) взводын толһач Наркаевиг цааранднь Бодлһин (политическ) көдлмшәс сулдхад, олн дунд агитац кедгинь уурулхмн гиҗ эрс төр тәвб. Киевәс ирсн, Украинә намын (партин) Төв (центральн) Зөвллин (комитетин) сегләтр босад, шүрүтәһәр теднд хәрү өгв:

— Һууҗмулмудыг — намрлад тоолдмн. Миниһәр болхла, комсомолец Наркаев цәәлһврин көдлмшиг чикәр кеҗәнә. Терүнәс үлгүр авцхатн. Львовск, Станиславск, Череповецк областьмүдт бандеровцнрин үлдлиг бидн тохм таслад угавидн, тедн әмтиг юуһар болвчн әәлһнә. Учр тиим болсар, кемр ксендзмүд чик ухан-седкләр манд тусан күргхәр бәәхлә — терүг олзлх кергтә.

Лопань гидг селәнд суңһврин көдлмш арвн хойр час өдрәр төгсхлә, наадк зәрм һазрмудар әмтн бандеровцнрас болн ксендзмүдәс әәһәд, сөөнь өрәл давсна хөөн нам эс ирцхәҗ — цергчнр илгәһәд, тедниг күчәр, тууҗ авч ирәд, суңһврт орулҗ.

Суңһврин ашлвриг Львов балһснд кесн, Наркаевин толһач еврей Михаил Голин тер хургт одсн ик байрта ирв. "Санл, чамаг цугтаһаснь икәр буульв", — гиҗ Миша зәңглв. Терүнә хөөн дола хонад, Санлыг урднь "корпуст" церглҗ йовҗ гиһәд, бәрҗ суулһад, Ар үзг орулснь тер. Тендәс польск партизанмудын болн Людово Әәрмин толһачнрин некврәр, мана хүүвин толһач партизан Терентий Новакин нилчәр лагерәс сулдчкад, дәкнәс түүрмд тусна гидг — Санлд дегд һундлта болв. Күүнә жирһлин хаалһ зәрмдән ухана өнцгт уга тамар орулад авч ирнә. Иткхд берк, болв үнн: Игаркин модна комбинатд Санлла тер урднь ксендз бәәсн Кароль харһҗ, Санлла әдл, бас СССР-ин Деед Хүүвин Зәрлгин нилчәр лагерәс сулдад, бас тавн җилин тууврла харһад, эн балһснд ирсн бәәҗ.

Күүнд нүк малтсн күн тер нүкндән эврән унна гиһәд, Санлыг дәкәд суулһхла ксендзин керг-цаасинь шинәс авч хәләһәд, бас шинәс түүрмд суулһад, тендәс Ар үзгт Салехард-Игарк хоорнд тосхгдҗах төмр хаалһин көдлмшт Каролиг йовулҗ.

Санлын эн келвриг соңсад, мини эцк Дорҗ-Һәрән Манҗинд хурсн әмтн цуһарн зовлңгин гүдүг һатлад һарч ирсн баһ наста дәәчин бәәдл-җирһлин хаалһар өврмҗ кев, тиим ик зөвүр-зовлң дааснднь бахтв.

Наркаев урдклаһан әдл Игаркин модна комбинатд одҗ көдләд, хальмгуд бәәсн баракмудас хол биш онц модн герт бәәр авад, Кермәш бергтәһән, Җолда ач күүктәһән бәәв. Дәәнд зөргтә кевәр церглснләһән әдләр, Санл көдлмшән бас гүҗрмгәр кеһәд, шиңгәврнь сән болад, бергән, ач күүкән, бийән хувцлв. Дулан ирәд, зун экләд, Енисейин мөсн көндрхлә, тедн түрүн кермд сууһад, Козульск район тал йовхар урдаснь белдвр кеҗәнә — Сталиниг өңгрснә хөөн хальмгудт цугтаднь кизәр (край) дотр дурта һазртан йовх цаас өгв.

Бадм-Хаалһин Адьян гергтәһән хоюрн мини эцк, Һалзн эднә сүв-селвгәр, судоверфьд көдлмшт орад, мана бәәсн баракд хора авб. Олн ни-негн болхларн — буйнта юмн бәәҗ. Өрк болһн Адьян Нәәмн хойрт девсх, дерлх өлг-эдәсн хувацад, көндә хораднь модар нар кеһәд, кирслсн көлтә ширә тулад, ааһ-сав тәвх тәвц болн хувц-хунр дүрх үкүг (шкаф) кеҗ өгв.

Санл, Кермәш, Җолда, Адьян, Нәәмн эдниг бидн түрүн кермд суулһад үдшәввидн.

Тедн йовад хойр җил давб. Бәәдл-җирһлд ик хүврлт һарв. Алдршсн Хөрдгч чуулһн (съезд) болв. Хальмг әмтнә автоном хәрү бүрдв...

...Болв би тиигхд, минь тиигхд, дурн гидг юмн ямаран гүн, әрүн, мөңк бәәсиг түрүн болҗ зүркәрн медләв. Тиигхд эклҗ өшрлһ, цөкрлһ, дурго боллһ уйн ухандан шиңгрәләв.

Бадм — гисн мөңк дурн билә.

Лиҗ — гисн дурго боллһни эклц билә.

Түүнә хөөн арвдгч класс чиләвв, эк-эцкиннь урд кеҗ йовсн керг-төриг цааранднь утдулхин кергт педагогическ күрәлңд орув. Күрәлң (институт) төгсәһәд, багш болҗ һарч ирүв.

Бадм, урднь таньдг-үздг күн мет оньдин сананд орад, даңгин харһн гисн болад бәәв. Зургинь герин эрст өлгчкәд, өрүн көдлмштән одхларн, асхн көдлмшәсн ирхләрн, хәләдг биләв. Күрәд ирх гиһәд күләдг биләв.

Хальмг чигн, орс чигн көвүд үүрлхәр, иньглхәр седдг билә. Би теднд кендньчн тиим зөв хәәрлдго биләв. Һанцарн нааднд (кинод), концертд одад, һанцарн хәрҗ ирдг биләв.

— Цеертә күүкн, — гиҗ тер көвүд хордхларн, бийдм нер өгв.

Би эс соңссн, эс медсн болад бәәнәв. Бадмин дүр-зүс, терүнә кев-янз мини уханас һархш. Зәрмдән терүг хәәһәд йовх дурн күрнә. Болв... күүкн күн көвү яһҗ хәәхв... Көвүн күн... Тегәд Бадм ода күртл... көвүһәрн бәәһә болхий?.. Уга, уга болх... Ода тер һуч күрч йовна. Залу күн һуч күртлән һанц йовх зөв уга... Болв Зандан келсн үг бәәнә: Бадм ухаһан сольх күн биш. Ухаһан сольх?.. Ухаһан сольх... Тернь үнн чигн болх. Тернь лавта чигн болх. Зуг... Бадм ода күртл һанцар бәәшго. Түүнд бас учр бәәнә. Кемр Занда әмд бәәһәд, тедн хоорндан бичгәр залһлдаһан эс алдсн болхла — Бадм күләх билә... Зандаг өңгрсиг Бадм меднә... Тиигхлә тер ода эврәннь өрк-бүл босхсн. Эврәннь өрк-бүлтә болх...

Не, тегәд, Бадмиг күләх — би терүнә кень биләв? Кень биләв, а?.. Тер намаг таньх биш, мини нериг соңсад уга болх, нарта делкә деер Кермәш гидг күүкн бәәхиг меддго болх. Тиигхлә би юн болҗ һарчанав?

Кедү дүңгә бийән тиигәд гемшәсн бийм, Бадмиг мартхар седсн бийм — болҗ өгхш, зүс-зүркнь мини өмн зургдад, илдкгдәд һарч ирнә. Нернь хара зөңдән амлгдна. Нам бийән яһҗахиг медҗәхшив.

Аш сүүлднь тесч чадсн угав: Зандан үлдәсн бичгүдиг кирслҗ боосн шидминь тәәләд, экләд умшув. Алчан Лиҗин өгсн бичгүдиг умша-умша бәәтлм, тер бичгүдин зәрмснь нуһласарн эләд, тасрад ирв. Ода Зандан үлдәсн бичгүд умшдг болув.

Тер бичгүдиг умшх дутм теднд бичәтә үгмүдин утхиг бийдән шиңгрәх дутм, мини өрч өвдкүр, зөвүр, байр, күсл хамгар дүүрнә, цаг түдл уга Бадмиг үзх дурн күрнә, түүг хәәһәд йовх тоолвр орна.

Бадм, Бадм, Бадм... Мини күсл, мини нарн, мини җирһл ода Бадм болҗ һарв. Акад юмн... Дотрк дурн-седклән эврән бийәсн нуухар седнәв. Болв болҗ өгхш. Бийәсн нуувчта бәәҗ болдго сәнҗ. Юнчн юмиг эврә нерәрнь нерәдх кергтә. Эн тоот мини күсл, зөвүр, өвдкүр тегәд юн гидг юмн болҗ һарчана?.. Дурн!..

Би эн әрүн, мөңк үгиг амлчкад, түрүн эшндән әәмсәд, менрч одув. Дурн! Не, тегәд, күүг үзәдго, медәдго бәәҗ урдаснь дурн төрдг болхий? Җигтә юмн...

Нанд Козулькин өртң сангдна. Тиигхд Занда ик генәртәһәр нег кү күләһәд бәәлә. Тернь — Бадм болҗ һарла. Тиигхд би һурвдгч класст дасдг биләв. Түүнә хөөн Енисей өртң. .. Ар үзг тал кермәр йовлһн... Игарк...

Занда оньдин Бадмин тускар келәд, күсл кеһәд һардг билә, терүнәс ирсн бичгиг, бәәдлнь, дегд байрлад, нанд умшч өгдг билә. Тиигхд... тер цагас авн мини зүркнд дурна буудя туссн болхий?.. Занда Бадмас көлтә байрлдг билә, терүнәс бичг ирхлә, җивр урһсн мет делсәд, цервәд, тачкнад инәһәд бәәдг билә. Занда Бадмас көлтә гейүрдг, зөвүрлдг, зовдг билә. Би... би бас Зандаг дахад байрлдг, цервдг биләв, би бас Зандаг дураһад гейүрдг, зөвүрлдг, зовдг биләв. Тер тоот мини зүркнд мөңк дурн-седкл үүдәсн болхий?.. Тиим бәәдлтә. Би... Бадмд йосндан дуртав... Не, тегәд, Занда әмд бәәсн болхла, би яах бәәсмб, а?.. Би яах бәәсмб? Тегәд Бадм ода һанцар бәәдг болхий? Мини күләлһн, тегәд юн күләлһн болҗана? Бадм ода һуч күрч йовна. Залу күн... Уга, Пушкин һучн хойр күртлән гер эс авсмн, һанцар йовсмн.

Нег дәкҗ Занда бадм цецгән тускар тууҗ келҗ өглә. Бадм цецгә...

Зуна амрлһнд һарад, би сәәнәр дасдг сурһульчнран дахулад, Әәдрхнә заповедник орув. Тенд бадм цецгә түрүн болҗ үзүв. Тер цецгә Әәдрхнә заповедникд бәәнә, Европд нань һазрт төрүц урһхш.

Бадм цецгә — йир өвәрц цецгә бәәҗ. Хамтхаснь болхла, бүкл метр шаху, цецгән намчснь болхла — төгрг, икәрн нарн цецгән толһаһас хойр холван ик. Бадм цецгә өрүнд — оошг, улан, үдин алднд — көкрңгү, үдәс хооран — шарңху, асхлад — төрүц цаһан өңг һарад, өңг-зүсән оньдин соляд бәәнә.

Тиигхд, Зандаг бадм цецгән тускар келҗ өгснә хөөн би кесг дәкҗ өңг-зүсинь, бәәх-бәәдлинь келҗ өг гиһәд ээрләв.

— Би эврән нүдәрн үзсн уга биләв. Чамд тууль келҗ өгүв. Хөөннь, хәрү һазр-усндан хәрҗ ирхләрн, хамдан одад, тер цецгәг хәләхмн. Чи тер цагт ик гиҗгтә күүкн болхч, — гиҗ Занда намаг наадлдг билә.

Ода тер цецгәг эврән үзснә хөөн би оньдин Зандан келҗ өгсн туулиг дәкн-дәкн ухандан сергәнәв.

Бадм цецгә үзснә хөөн мини дурн-седкл урдкасн үлүһәр һазр авб, Бадмиг күрәд ирх гисн ицл улм-улм батрв.

Урднь "цеертә күүкн" гиҗ нер өгсн селәнә көвүд ода намаг "көгшн күүкн" гилддг болв.

Зуна цаг билә. Элстәс нег күн ирҗ гисн зәңг һарв. Тер күүнә нерн Бадм чигн гиҗ дарунь соңсгдв. Мини зүркн менрәд, шахгдад, атхгдад одв. Зүркм то-томҗан угаһар, айслһан алдҗ цокв. Хойр нүдм заядар терзәр шаһадг болв. Һаза һархдан әәҗәнәв. Кемр тер күн нанла харһад оркхла яахв? Кемр тер күн мини... уга, Зандан Бадм болхла яахв?..

Зүркм ик харһлт күләнә, чееҗм бәәҗәһәд-бәәҗәһәд эң зах уга байрар дүүрнә, бийм тер байрт чивҗ одн гисн болна. Эн цөн өдрмүдт яһҗ бәәсән, альд һазр ишкҗ йовсан, кедү аһар киилсән медҗәхшив.

Нег дәкҗ... бүрүл болҗ йовсн цаг билә. Тесч ядад, һаза һарув. Хашан үүднә өөр зогсчанав. Генткн... одак күн үзгдв... Хәләчкн — таньчкув. Мөн... Көлм мәәмрәд, дор ормдан унҗ одн алдув. Адһн-шидгн гертән гүүһәд орҗ ирүв... Һартан юн харһсинь медҗәхшив... дегтр бәрәд сууҗв... Зүркм амарм һарн алдад, ким давхцад бәәв...

Мини ард мана үүдн секгдәд, тер күн орҗ ирв. Менд сурсн угаһинь медҗәхшив... Меднәв... мана герин эрст өлгәтә бәәсн Бадмин зургиг шүүрәд авб... Би нүднәннь булңгар гетүдәр хәләһәд бәәнәв. Зургин ард бичәтә үгмүд умшад, тер күүнә чирә заядар хүврҗ одв.

Тер күн — Бадм бәәҗ.

Ч И Л Г Ч

Һучн йисн хонгин — хөрн долан сөөһин келвр төгсв. Мини седкл зәрмдән байрар дүүрнә, икнкднь һаслңта тоолврт авлгдна. Бадмин, Зандан, Кермәшин бәәдл-җирһл — мана хальмг келн-әмтнә тууҗла залһлдата. Болв күн болһна җирһлин хаалһ нег зүсн биш, әдл болхш.

Бадм бичкнәсн авн зург зурхдан дурта билә. Би терүг һанцхн Тавн Дөчн Баруна биш, бүкл Хальмг таңһчиннь цол дуудулх нертә зурач болх гиҗ ицдг биләв. Дөрвн җил хооран Сәәни Экн талан нүүҗәһәд келлә: өвкнриннь бәәсн бүүрт түшәд, теднә һазр-усиг эзләд, арһта болхла, чидл күрсәрн кеерүлнәв, делгрүлнәв гиҗ.

Мини үр ода бичкндкләһән әдл көдлгүрч (моторист) көдлҗәнә. Тарвс тәрә услдг төгсхлә, тракторт сууһад, намрин өвс хаддг чигн. Үвлднь машинд җолач (шофер) болад, ачлһ зөөдг чигн. Билг — күн болһнд заяч өгхш. Тер учрар Бадмиг зург зурдг эрдмин хаалһар эс йовснднь һундл төрәд, би терүнлә йосндан цүүгүв. Бальчг, уснас көрҗисн һаран делгәд, үүрм ууртаһар келв:

— Хәлә, мана өвкнрин эзлҗ йовсн эн һазр-усиг! Хүүвин ахуһин (совхозин) һардач өрчдән Алтн Од зүүхин төлә хәәр-бәәр угаһар олзлад, делгү тарвс тәрәд, сецәр (селитрәр) услад, ик урһц авад, нер туурад бәәнә. Хойр, һурв дәкҗ хургт шалһад келхләм, көдлмшәсм көөҗ һарһв. Зуг үнн дииләд, хәрү көдлгүрчәр (мотористәр) көдлҗәнәв...

— Көдлгүрч (моторист), тракторист, җолач (шофер) захан күн болҗ чадхмн, — гиҗ би эврәһән келҗәнәв. — Зурач болхд — бурхна хәәрлсн билг кергтә. Чамд тиим билг бәәнә...

— Билг, билг, — болҗ Бадм намаг хордхав. — Дөрвлҗн кенчрт зург зурҗ нер туурхин орчд, ээҗ-аавиннь һазр-ус харсад, хәрү көкрңгү теегт тохрасн — тер ач-туста болх.

— Көрсинь сөңгләд, үрглҗ улан элснд хүврәсн һазриг яһҗ хәрү көк теегт тохрахмч? Эн эвдрсн һазрас көлтә би тана һардачла керлдүв.

— Э, тадн, бичдг улс, амарн бәәр бәрлдхдән һавцт! Энчн келәр келҗ зөвән авдг цаг биш, энчн эврәннь һарар күчләд, сансан күцәдг цаг!

— Әвртә ухата күн бәәҗч! — гиҗ би Бадмиг хордхаҗанав. — Чамд хойрхн һар бәәнә, кемр тер һарарн улан элсиг көк садт хүврәх саната болхла...

— Һарас талдан — медрл бәәнә. Би медрл авхин төлә селәнә эдл-ахун күрәлңд агрономическ салврт (факультетд) заочн орад, һазр-усна нәрн шинҗ дасчанав.

— Тиим болхла — һаран өргҗәнәв. Күрәлңд орх сүв-селвг кен өгв?

— Кен болх билә, — гиҗ Бадм алң болв. — Кермәш.

Кермәш!

Эн цагин эргцд Кермәш нанд таасгдв. Бадм ик хөвтә, кишгтә күн бәәҗ. Үртә болснь, күрәлңд орснь — Кермәшин күчн, Кермәшин чинр, Кермәшин дөң. Эднә бүл — хамгин ни-негн, өлзәтә, амулңта өрк-бүл.

Кермәшин эк-эцк Нүүдлә Очировна Манҗ Дорҗ-Гаряевич хойр һазр-усндан ирәд, хәрү багшар көдләд, ачта нер зүүһәд, тетклһнд һарсн, онц гертә.

Намаг ирсн дару бүрүл болҗ йовсн цагла Бадм бидн хойр Сәәни Экнә уульнцс эргәд, шин делдсн гермүд һәәхҗ йовлавидн. Зөвәр тедүкнд, нег герин һазак скамейк деер, мод түшсн өвгн бөгдиһәд сууна.

^— Тер кемби? — болҗ би соньмсув.

— Борҗин Найта.

— Найта? Одачн...

— Андниг эрлгин бийнь авхш.

— Көгшн күүнд өөләд-һундад керг уга.

— Красный Яр хотнд бәәхд шалтгта намаг шил гиҗгәрм түлкәд, кирлцә деерәс көр цаснд унһасиг үзсн болхла — тиигҗ келшго биләч.

— Чи өшә некҗәнәч. Өшрлһн — сән йовдл биш.

— Өшрлһн — сән йовдл биш?! — Бадм зогсад нанур ширтв. — Не, тегәд, намаг Борҗин Найтан өмн сөгдәд мөрг гиҗәнчи?

— Уга, мөргхмн биш. Көгшн күүнлә мендлхлә, чамас махн тасрҗ уншго.

— Эх, үүрм, үүрм! Му үүл һарһсн күүнд буруһинь кезәдчн тәвҗ өгшгов. Олн-әмтн түрү-зүдү үзәд, зовлң-зөвүрлә харһад энлҗ йовсн цагла көгшн эмгд-өвгд, белвсн гергд-берәд, бичкн күүкд-көвүд гүвдҗ, цокҗ, муудхҗ зовасн андн йовдлыг, не, тегәд, мартҗ болхий? Уга! Төрүц мартҗ болшго, мартадчн керг уга! Би хүвдән кезәдчн мартшгов. Энчн өшрлһн биш, нүдн ээлһн, дурго боллһн. Дурго боллһнд — эвцлдән уга! — Бадм тагчг болҗ одв. Мини үүрин келсн зөвтә. Тиигх дутм нанд тер өвгнлә харһх, күүндх седкл зүүгдв.

Бадмиг көдлмштән йовсна ард би Борҗин Найта тал ирүв. Өвгнә толһань халцха, тек сахлнь имтрәд, цөөкн килһсн үлдҗ. Боз нүднь ширгәд, оңһаҗ одҗ. Чирәһинь то-томҗ уга хурнясд бүркҗ. Орндг деерән, халуна ноха кевтә, әңкәгләд кевтнә. Ухан-серлнь сарул. Нер-усим сурад, намаг таняд, зарһ бәрв:

— Негчн күн геринм эрк алхҗ орҗ ирхш.

Кецин усн — һууһан темцдг, кесн үүл — эзән темцдг. Буру үүл һарһсн күн болһн һәәлгдхән медх зөвтә. Борҗин Найта терүгән медҗәхш, урдк кевтән хаҗуһин әмт гемшәҗәнә.

Маниг күүндә бәәтл, Очр орҗ ирв. Табуретк деер сууһад, хойр тайган герин эрст түшүлчкв. Нанла мендлхәр суусн ормасн босхар седв, зугар би уралан шурһад, өмнәснь тосад һаран өгүв.

Мөңкәг өңгрхлә, Очр һурвн бичкн үртә үлдсн бәәҗ Мөңкән эк Чамча Игаркд сәәһән хәәҗ. Очрин хөвәр, Серафима Селиванова гидг белвсн гергн учрад, күүкдинь көл деернь тәвхднь ик ач-тус күргҗ. Тедн ханьцсн, хоорндан ни-негн бәәнә. Серафима хүүвин ахуһин (совхозин) сад-һарудт көдлдгчн, Очр эдл-ахудан тоочар бәәдгчн. Һурвн үрнь өсәд, хойрнь пионерлагерьт амрчадгчн, отхн күүкнь экән, Серафимаг, дахад, сад-һарудт одна гинә.

Наркахн ах-дү һурвн гермүдән Чиичнә Цаһан нуурин көвәд даран-даранднь тосхҗ. Хоңһр урдк кевтән механизатор, Фекла саальчар көдлнә. Эднә ууһн күүкн Җолда арвдгч класс төгсәһәд, Әәдрхнә эмчин күрәлңд орхар цаасан өгчксн, ода шүүврт белдвр кеҗәнә. Көвүнь нәәмдгч класс төгсәсн, эцкән дахад, тракторт көдлҗ йовна. Терүнә күсл — инженер болх.

Санлыг фашистнрин концлагерьт, Сталинә концлагерьт сууһад һарсн күн гиҗ иткгдхш. Көөсән — күцдг, күләсән — тосдг. Манҗин Ноһала Санлыг күләһәд, Ар Мөстә далан өргн дорас бергтәһән, ач күүктәһән бәрәнәс сулдад ирхлә, тедниг тосч авад, чинә-күч авхднь цань уга тусан хальдаҗ. Санл урднь ах тоочар көдлҗ йовсн болхла, ода тер селәнә хүүвин (с/с) ахлач бәәнә — Әәдрхнд хүүвин намын сурһуль төгсәҗ, юңгад гихлә, һазр-усн талан нүүҗ ирснә хөөт җилднь Санлыг намын (партин) зергләнд орулҗ авч. Әмтнә келәр, Санл селәнә хүүвин (с/с) ахлач болсна хөөн Сәәни Экнә бәәдл оңдарҗ одва гинә, селәнә уульнц болһн хату девскрәр (асфальтар) хучгдҗ, шин сурһуль, шин сойлын Бәәшң, шин ик делгүр (магазин) тосхгдҗана. Тер тоотыг Санл хүүвин ахуһин (совхозин) һардачас мөңг некәд, района ахлачнрт күрәд зөвшәл авад, областин толһачнрт бас амр-зая өглго йовҗ, сансан олна таалмҗар күцәҗәнә гинә. Санлын өрк-бүлд бас нег соньлт бәәнә. Теднәһәс, дөгәҗ келхлә, җил болһн гишң үрн төрнә гинә, Ноһала нилхсән өскәд, гертән сууна. Ууһн көвүндән Ишлә гиҗ нер өгч. Тернь — польск партизанмудын ханьд хамдан фашистнрин өмнәс дәәллдҗ, баатр кевәр әмән өгсн үүриннь нерн чигн. Санл төрсн үрн болһндан урднь дәәнд хамдан бәәр бәрлдәд алгдсн үүрмүдиннь нер зүүлһнә гинә. "Яһсн тохм сәәтә залувчи", — гиһәд, нөкднрнь наадлхла, Санл теднд үгән бәрүлхш. "Дәәнд әмән өгсн үүрмүдиннь нер хадһлхар, келн-әмтнәннь то өскхәр седәд, тегәд иигәд гүҗрәд бәәнәв", — гиһәд, тачкнад инәнә.

Хамгин һундлтань — Саврин зүсн-зүркн. Шишлң комендант Бровкас хәәр-бәәр уга гүвдлһ үзәд, толһадан эрмдг авсн Савр, тер кевтән киивр гемтә, негт серл орад, негт серлән алдад, селә эргәд даңгин гүвр-гүвр гиһәд бурад, зәрмдән теегүр телчҗ йовад, кеер хонна гинә. Кермәш залуһан тиим хуучта гиҗ баслго, һундалго, һоллго хамдан бәәнә. Күүкнь экән сәәхн дурасн нәрхн өндр нурһта, нигт хар үстә. Хойр һарнь, хунын далваг мет элҗр цаһан, дуулсн дунь еңсг цегән. Күн болх баһасн гиһәд, Җолда кесгиннь зүрк бульглулхнь — оданас авн медгднә.

— Җиң киитнә догшнд

Җирһл зовлңд хүврв,

Җирһлтә бәәсн таңһчм

Җирлһән болад үлдв, —

гиҗ күүкн дууһан төгсәхлә, мини седкл зовлң биш, байрар делврв: эн дуунас көлтә бичкн Җолдан эк Кермәш муудхмҗла харһад, Ар үзг тал концлагерьт туугдсн болхла, ода эн күүкн тер дууг иләр дуулҗана. Мана бәәдл-җирһлд һарчах хүврлт тиим өлзәтә болн буйнта.

Нәәмнә Арта Клава хойр бас эн хүүвин ахуд (совхозд) нүүҗ ирҗ. Арта шоферәр көдлҗәнә, Клава хүүвин ахуһин (совхозин) дегтрин саңгин һардач. Клаван эк Ефросинья Петровна тедниг Иҗл һол тал нүүҗ ирсн җил өңгрҗ. Төгрәш Михаил Трофимовтаһан Козулькд үлдҗ, теднәхн хойр көвүтә, нег күүктә чигн. Миша района бәәцәгч (прокурор) болҗ.

Савһра Шура бийәсн дөрвн насн дү Бадан Дөнәкәд одҗ. Тедн хойр көвүтә, бод мал хәрүллһнд йовна. Кавкинә Улан Дарцг ламас авч үлдсн күүкән сәкәд, ээлтәһәр хәләҗ асрад, бас олна хормад багтад, тарвсин тәрәнд көдлнә. Зуг Алчан Лиҗ урдк кевтән ор һанцарн, өрк-бүлчн, мал-герчн уга, һуря ноха кевтә, бөгн-бөгн гиһәд, икәр өгснднь — хонад, баһар өгснднь — үдләд йовдг чигн. Би терүнлә харһҗ чадсн угав. Намаг Сәәни Экнд ирхин өмн Лиҗ талдан һазр кедәд йовҗ одҗ. Бадм келв:

— Би Лиҗин өмн бурутав...

— Лиҗиг Зандад дурта бәәсиг меднәв.

— Намаг Найтаһас өшә некҗәнәч гинәч. Өшә некх күн бәәнә, некшго күн бәәнә. Зандаһас көлтә Лиҗиг хордхахин төлә дәәнә һалд орад, зөрг үзүләд авсн медалинь "чини шиңгәсн ачлвр биш" гиҗ баслав. Тер мини генн насна ик буру сәнҗ. Хамгин һундлта юмн, нег андн бийән медлгчв гиҗ зарлад, ар үзгт бәәсн әмтнд әвр үзүләд, Лиҗин тер медалиг "үксн талдан күүнәс суһлҗ авчч" гиһәд әәлһәд, булаһад авчкҗ.

Тер Дарцг ламин тускар, терүнә ах-дүүнрин, элгн-садна дәәнә цагла һарһсн урвач йовдлын тускар Элстд бәәхдән, дәкәд соньна даалһврар цуг райод кедәд йовхларн, урднь соңслав. Бадмин иньг Кермәш терүнә Игаркд үзүлсн аалинь тодрхаһар келхлә, тер тоотнь урднь мини соңссн тоотла дигтә ирлцв.

— Тер Хавчуковихн цуһарн цааҗла харһад, түүрмд суудгнь — түүрмд сууһад, халһнла харһдгнь — халһнла харһад, уңг-тохм тасрҗ, — гиҗ намаг келхлә, Бадм байрлв:

— Төрскән хулдсн, һазр-усан урвачлсн негчн күн засгас, цааҗас гетлх зөв уга!

Намаг ирсн дару Бадмта хоюрн Боован Анган хошт одлавидн. Анга ах хөөчәр көдлҗәнә. Зуур нег хош хөн харгдв. Бадм цәәлһв:

— Тер Җоңһан отар.

— Җоңһан?! — Би дегд алмацхларн, ишкрәд авув. — Теднәд одый.

Налха урдк кевтән бөдүн, тарһн. Нам көгшрсн бәәдл уга. Үснь хар, хурһднь ахр болн дүүрң. Бадмиг үзәд, зуухд цә нерәд сахньв. Далһа хәәстә цәәг үстәһинь буслһад, зуухасн өргҗ авад, һазрт тәвәд, дотрнь моһлцг тос хаяд, кесгтән самрв. Модн ааһст дүүргсн җомба деер шар тосн халһрна.

Маниг экләд цә уухла, Налха Бадмас сурв:

— Эн залу альдасви?

— Элстәс.

^— О, дәрк, холын гиичиг күн кевтәһәр тоох кергтә. — Налха босад, бараһан уудлад, шилтә әрк һарһв.

— Иим хотдтн би дала сүзгч бишив, — болҗ һольшглҗанав.

— Энчн нерсн хальмг әрк, — гиҗ Бадм келв.

Хальмгуд үкрин үснәс әрк нердгиг бичкндән медҗ йовлав, зуг эврән урлдан күргҗ үзәд угав. Һәәһәл хату амтаһар нерсн әрк бәәҗ. Намаг буульхла, Налха тосч цәәлһв:

— Энчн, кукн, әрк биш — арз. Әркиг хойрдад нерхлә — арз болна, һурвдад нерхлә — хорз һарна. Му өвгм хая-хая ундан хәрүлхләрн, хату амтад дурта. Нерсн әркин амтнь тату болна, хорз кехдән өвгән хордад үкҗ одх гиһәд әәнәв. Тегәд арз нернәв.

Налха генткн ичсн кевтә, эмкәһән зуучкад, нанас сурв:

— Дү көвүн, чи ик ахлач бәәдлтәч. Чамас нег юм сурҗ болхий? "Ахлач" гисн үг соңсад, Бадм пиш хаһрад инәв. Би зөв өгүв: — Суртн, суртн.

Налха мошкрҗаһад келв:

— Цаачн хөрн җил болад одак... комунисм гидг юмн болхмн гиһәд, зәңг һарад бәәнә. Дәкәд сәәнәр көдлсн улсиг кермд суулһад, теңгр тал нискхмн гинә. Үнний?

Би мусг инәвв, Бадм элкән бәрчкәд, һочкнв. Налха маниг шиңкән үзҗәх мет ширтҗ ормав.

— Эгч Налха, тиим төр тәвгдҗәнә, — гиҗ би медсән келүв.

— А-а, олн бурхд, маниг үктл тиим юмн бичә үзгдтхә, — болҗ Налха хойр һаран намчлад, теңгр хәләһәд зальврв.

— Юңгад?

— Комунисм тогтхла, әмтнә гер-малыг, өлг-эдиг негдүлхмн гинә. Дәкәд залу, баавһармудыг хутхад, өрк-бүлиг хуурулхмн гинә. Би тер нег му өвгән үкн-үктлнь кендчн өгхәр бәәхшив...

Үмкә әәрг — эзндән әмтәхн. Бөкн күн — бийдән зөв орндгта. Хәәмнь, урднь гелң йовсн, хөөннь орһдул һарһад, түүрмд сууһад ирсн Җоңһа кенд кергтәв. Бадм бидн хойр эднәһәс иим күүндвртә һарвидн.

Намаг хәрхин өмн Улан Хол өртңгәс Бадмин эк Байрта ээҗ ирв. Альмн тенд күргтәһән геологоразведкд көдлдг чигн. Хойр үртә. Ээҗ ик өргмҗтәһәр нанд цәәлһв:

— Дәрк, дәрк, теегт өндр кесг бишк тәвчксн һазр бурһудҗана. Мана күргн Арлтан намаг дахулҗ одад, тер бурһудҗах һазран үзүлв. Маншрин көрсн дорас салм-тос, дәкәд гермүдт түлән болх гәз хәәҗәдгчн. Дәрк, дәрк, Арлтан Альмн хойрин көдлмш әвртә юмн бәәҗ. Бадм һазр услад, тәрән-темс, тарвс-һу урһаҗ авчахла, тедн һазр дорас "хар алт", "көк һал" хәәҗәдгчн. Ямаран әвртә цаг, а?! Кемр Инҗә гермүд тосхдг инженер болҗ һархла, нанд үквчн ардм тачал уга. Үрдинь олна ээмд күргснәннь тускар, сәәни орнд тусхларн, дәәнд алгдсн эцкләнь харһхларн, зөргтәһәр келҗ чадҗанав... — Байрта ээҗ өндс гиһәд, терзәр шаһачкад, тенд бичкн хөвңгәр көк мод услҗ йовсн бичкн күүкиг дуудв:

— Занда, сәәхн иньгм, ээҗдән наар!

Пө, мана ээҗ ирҗ! — гиһәд, байрлсн бичкн күүкн гертән гүүһәд орҗ ирәд, ээҗән теврәд киисв.

Бадмин шин өндәлһсн герин терз тус тавн хөн уласн, ракет кевтә, орань теңгрүр зөрсн, нисхәр бәәх мет шоваһад, көкрәд, суняһад урһҗана: Кермәш Зандан ик герәсиг күцәҗ — эн ке сәәхн моддыг суулһҗ. Кермәш тавн хөн улас суулһсн деерән, күүкндән Зандан нер зүүлһәд, Бадмин түрүн дуриг мөңкрүлҗ. Тиим нәрн ухата, элвг седклтә, ульһн заңта иньглә мини үр ханьцснд, терүнәс нанд хара зөңдән җивр урһна. Ик Занда. Бичкн Занда. Эн — мөңкрлт мөн.

Үлмҗин Тарха тетклһнд бәәнә. Өвгнлә би кесг дәкҗ харһҗ күүндүв. Тарха уха туңһаҗ келв:

— Җигтә соньн цаг. Хальмгуд Бумбин орна тускар күсл кедг билә — харчуд һартан йосан авб. Һәрд шовуна нурһнд сууһад, теңгрт күрхәр тууль келдг билә. Юрий Гагарин оһтрһу тал үүд секв. Терүнә дару ууһр (украин) чуваш хойр тиигән нисәд ирв! Күчтә, әвртә!.. Нанас ик кишгтә күн берк. Би эн тоотыг нүдәрн үзүв. Өңгәр биш харчудын шин йосна төлә ноолдсн бәәҗв...

— Арвн һурвн өдр ут хаалһд йовад, арвн һурвн җил киитн Сиврт бәәһәд, Хальмг таңһч хара зөңдән му нер эдләд, келн-әмтнәннь һурвна кесн нег хүвинь геесн һашута йовдл яахмб? — гиҗ би Тарха көгшәһәс эрс сурув.

Үлмҗин Тарха хар модн һанздан адһм угаһар тәмк нерв, һал орулв. Цаһан үстә, буурл сахлта эн күңклин өгх хәрүг Бадм бидн хойр чинвртәһәр күләҗәнәвидн.

— Хальмгудт учрсн гүрмд хүүвин йосн бурута биш, — болҗ Тарха аш сүүлднь келв. — Бийркг ухата, чолун зүрктә, өршәңгү уга седклтә, бузр цуста һарта күн йос эзлснәс көлтә һанцхн хальмгудт биш, цуг мана орн-нутгт, Гитлерин татсн һалв дәәнәс тату биш, аюл учрсн мөн. Зуг Ленинә намын (партин) нилчәр үнн үнн кевтән һарв. Үнниг бархд берк.

Үнниг бархд берк. Күңклин келсн — күмн-әмтнә ухан, бәәдл-җирһлин көрң. Мөн, үнниг барх, худлд хүврәх, му нер зүүлһх — цаг зуурин үүл. Болв мана орн-нутгт эркшил үзүллһн дәкҗ бичә үзгдх болтха.

1962 — 1965 җ. җ. Гагра — Москва — Элст.

1986 — 1988 җ. җ. Элст — Коктебель — Голицыно — Переделкино.

Литературно-художественное издание