Хөрн зурһадгч сөөһин келвр

Алчан Лиҗ ода бийнь көдлмшт орад уга. Ода терүнд түрүн ирсн бәәдлнь уга. Бор салдс өрмгнь шурдад, өңг-зүсән алдҗ. Көлән цокҗ биилдг кирз һоснь давхргнь камчиһәд, зуузань балцаһад, элңкәдән орад ирҗ.

Лиҗ тенд әрк ууҗ, Лиҗ энд күүнлә ноолдҗ гисн зәңг дару-дарунь соңсгдна. Болв Занда тал ирхләрн, төрүц эрүл ирнә. Тер бас учрта. Нег дәкҗ согту ирхләнь, Занда терүг хораһасн көөҗ һарһад, ардаснь келлә:

Кемр дәкҗ әрк уухла, үүднәнм шидрәр бичә ишк!

Алчан Лиҗ Зандаһас көөгдҗ һарад, шуд Дарцг лам тал ирв. Дарцг лам урднь цергә хувцта улст моһа үзснлә әдл дурго билә. Ода терүнә нернь туурад, чинрнь батрад, йоста медлгч цол зүүснә хөөн Дарцг лам кенәсчн әәдгән уурв, һазаһас орҗ ирсн офицериг үзчкәд, терүг таньчкв.

Чон мах идх дутм улңхддг мөн. Тер мет Дарцг лам Җалкан хөөн Уланыг эдләд, Улана хөөн талдан гергд, берәд олзлад, Мөңкәг күүкн цогцаснь хөөһүлсн дару Зандад күч үзүлнәв гиһәд, тер күүкнә догшн сөрлтлә харһад, нам залу чинрән ген алдла. Эн йовдлын хөөн Дарцг лам Ямада хойрин хоорнд йоста цүүгән һарв.

Мал алдг һазрт генн хөөдиг тиигән дахулҗ ордг шишлң яман бәәнә. Тер яман цусна үнр соңсад, хәрү зулхар хурһчсн хөөдиг өмннь һарч дахулад, үклин тамд орулчкад, бийнь талдан үүдәр һазаран һарад әрлнә. Ямада тер мет Дарцг ламин закаһар эн нег давхр модн гермүдәс тогтсн балһсна деед-өмн захд, хуучн гермүдт болн баракст бәәх хальмгудын зүстә-зүрктә, баһ наста берәд, күүкдин өмн Дарцг ламиг бууляд, тер әвртә медлгч гиҗ магтад, хамгин өнр-өргн зәңг тархана. Терүнднь Җалкан, Улана келсн тоот бас тус болна. Амрарнь келхд, Дарцг ламин йоста көтчнь болад, дахулҗ ирх күүкд күүнә, берин, күүкнә тускиг урдаснь цәәлһҗ, илдкҗ, делгҗ келҗ өгнә. Тиим “зәңг" урдаснь авсн, келән бүлүдсн Дарцг лам ирсн күн болһна туск "заяни заячиг", "тәвсн хөвиг" тааҗ зәрлг болхларн, тер күүнлә өмннь ямаран зовлң, күчр, гүрм харһсиг — тернь Ямадан дөңгәр авсн "зөөр" — илднь келҗ өгәд, соңссн улст сүзг үүдәһәд, иткл батрулна, бийән йосн бурхна йозурта медлгчд тоолулна. Тер учрар Дарцг ламур көгшдүд, баһчуд цуһар ирнә. Өвгд, эмгд ламиг "бурхнд" тоолад, зальврад һархла, баахн берәд, күүкд терүнә "девскүрт" хүврәд, меклгдәд, басгдад, чинрән гееһәд һардг болвчн, терүнә заксн догшн үгмүдәс сүрдәд, өрчднь кедү дүңгә хорн буслдг болвчн, келән зуучкад, тагчг бәәцхәнә.

Дарцг лам Ямада хоорндк цүүгән Зандаһас көлтә һарв. Тиим сәәхн күүкн бәәһә бәәтл, терүг чи дахулҗ авч ирсн угач, тер бийнь ирв гиҗ Дарцг лам Ямадаг гемшәхлә, Зандад седклнь туссн, күүкнүр яһҗ "түлкүр" олхин тускар даңгин ухалад, сөөднь нөр уга, өдртнь амр-заян уга бәәсн һульдрмаш көвүн, Зандаг терүн тал эврән ирсиг соңсчкад, йосндан адрҗ, "эзән" басч хәәкрв:

• Эргнд бәәсн берәд, күүкдт күч үзүлснчн баһдад, тер өнчн үлдсн Зандаг басвчи?!

— Келән эс татхлачн, чини нурһичн цорһ кенәв, көл-һаричн мәәһг кенәв, нүдичн сольр кенәв, келичн бөлвәлдг кенәв, — гиҗ Дарцг лам төвшүнәр, сүртәһәр келв: — Чи кемр эрүл-дорул бәәхәр седҗәхлә, эндрин бийднь тер күүкиг нааран дахулҗ ир.

— Энүг дахулҗ ирхлә яах? — гиһәд, Ямада, ад гем ирсн кевтә, әмн бийән зааһад, әәмшгтәһәр инәв.

— Дегд давхлачн, чамаг залу болдгичн уурулнав...

— Кен кениг залу болдгинь уурулхиг хәләхвидн, — гиҗ Ямада аралдв. — Чини күч үзүлсн гергдин, берәдин залусиг, ах-дүүнриг дахулҗ ирәд, бийичн күләд, белг-бекичн агтлад оркхла, тер цагт кенә һарт чидл бәәхиг медхч!

Урднь дольгн, тогтурго гиҗәсн Ямадан бәәдл-бәрцнь сүүлин цагин эргцд оңдарад, өңг-зүснь хүврәд, йоста залуһин заңта болснд Дарцг лам алң болҗана. Урднь һартнь арвн, хөрн арслң атхулчкхла, эргәд, дуһрад, һульдрад, гүүһәд бәәдг билә, келсн тоотынь күцәдг билә. Ода терүнә келҗәх үгинь соңсит? Энүнлә нег юм кех кергтә, Харлашкиг олзлх кергтә, эс гиҗ дала үүл татх гиҗ Дарцг лам агчмин зуур шиидвр авб.

Зандаг Енисей өртңд баракд үзснәс нааран Ямадан седклнь күүкнд тусад, терүг бий талан унһаҗ авхар зүсн-зүүл эв-арһ олзлв — болҗ өгсн уга. Дурнь туссн күүкнднь күргн бәәхиг хөөннь тер Мөңкәһәс медәд, цөкрдг болвчн, Зандаг нам үзсндән, терүнлә нег баржд сууһад, Игаркд ирсндән, ода эн балһснд хамдан бәәхдән бийән кишгтәд тоолна. Зандаһас көлтә Ямадан заң-бәрцнь хүврв, көвүн тогтурта болв, арһта болхла, юуһар болвчн күүкнд тусан хальдах күслтә. Экнь, эцкнь, дү күүкнь өңгрхд цуг улсас икәр тедниг оршалһнд Ямада орлцв, үкәрин бәәшң малтлһнд, күүрин яршг келһнд, цогцмудынь баракас авч һарлһнд, тергнд ачлһнд — цуг тоотднь ценгән нөлго орлцв. Кедү зовлңта бийнь, Занда тер тоотынь оньһад, көвүнд хөөннь ханлтан өргнә, бүлән үгән келнә — тиигхлә, Игаркд Ямадаһас кцшгтә күн берк болна.

Алчан Лиҗ гидг нег андн, Ямадан хәләцәр, ирв, тер офицер Зандаг урднь таньдг төләдән Көкән Элдән тал одна, тер келтә-амта Кавкинә Улан Лиҗин һаһань болсн учрар, Зандаг ач көвүндән авч өгхәр седәд, күүкнд оньган тусхаһад, терүнә өмн зуһудад, толһаһинь эргүлнә — болҗ өгхш. Тиигх дутм өнчәр өссн Ямада Зандан ээм деер бог тусхах санан уга, эс медгчәр күүкнә "харулчнь" болна.

Үрн-садн угаһас көлтә даңгин цүүгәтә, керүлтә, ноолдата бәәсн Харлашк Җалка хойр Дарцг ламиг ирснә хөөн усн ивтршго иньгүд болад, бәәсн хораһан терүнд өгәд, талдан бәәрнд орхла — Ямада Дарцг ламиг йоста бурхнд тоолад, терүнд үнн седкләрн түшлә. Зандаһас көлтә эн хойр цүүгснә хөөн Ямада нааран көлән тәвәд уга билә.

Кеерәс одҗ үвлдән түлх түләһән тергнд ачҗ авч ирхмн гиһәд, Харлашк Ямадаг дахулҗ һарад, эҗго һазрт терүг токрахар седв. Баахн көвүн ардан эргәд, нурһн талнь зөрүлсн ханҗал үзәд, идр наста залуһин барун баһлцгаснь агчмин зуур шүүрч татад атхад, һаринь мошкад, ханҗалинь булаҗ авб. Ямада хәрү терүнә өрчәр шаахар седчкәд, заясн заячнь хәәрлсн кевтә, цаглаһан серл авад, мөсн болд үзүртә ханҗалиг хаҗугшан шивчкәд, Харлашкиг бахлураснь авад, хәәр-бәәр угаһар, яһла-халгинь дуудулҗ хәәкрүләд, һарарн цокв, доһлң көләрнь девсв. Хойр һарарн толһаһан халхлад бөгчисн, хәәкрлһнәс хоолнь сөөлңкәдсн Харлашкиг һанцарһинь кеер үлдәһәд, хаҗугшан шивсн ханҗалан олҗ авад, тергндән сууһад, тедн хоорнд болсн йовдлд мөрн бурута кевтә, терүг ташмгар шавдад, балһсна захар гүүлгәд орҗ ирәд, мөриг тергтәһинь Харлашкин бәәсн баракин хаша дотр үлдәчкәд, Прохор Захаровичин тал ирв.

Пө, сән күн — санаһар гиһәд, Ямада, дигтә цагла ирвч, — гиҗ Прохор Захарович байрлв. — Зандад бешинь шинәс тәвҗ өгхәр бәәнәв, нөкд кергтә. Чолун шавр хойриг күүкн бийнь Мөңкәтә хоюрн бел кечкҗ.

Ууртан бүтәд, хаһрхдан күрсн Ямада Зандан нер соңсад, дор ормдан төвкнәд, нигт сахлта өвгн тал ирсндән бахтад, уурнь тәәлрәд, адһҗ сурв:

— Кезә беш тәвхмб?

— Минь ода. Зуг түрүләд хот ууһад, өлг ав, — гичкәд, Прохор Захарович, Ямадаг шиңкән үзсн кевтә, алңтрҗ сурв: — Чамла юн гүрм учрҗ одв? Нүднчн цусрхҗ одҗ.

Өнчн Ямадад эн Игарк балһснд хойрхн өөрхн күн бәәнә: эцкин орчд эцк болад, гертән багтасн Харлашк болн зүсн-зүүл көдлмшин эрдм дасхдг Прохор Захарович. Ямада орс өвгнә сурврт хәрү өгсн уга, зуг нүднь улм мөсрхәд, һашутаһар келв:

— Нанд ода бәәдг бәәрн уга.

— Ямашка, мини гер — чини гер биший? — болҗ Прохор Захарович инәмсгләд, эмгн талан эргәд закв: — Тер Кузьман хораг Ямадад сулдхҗ өг.

— Дарья альд бәәхмб? — гиҗ эгч Авдотья сурв.

• Дашка чамта нег хорад бәәх, би ик хорад унтнав.

Киилг дотран бултулад авч ирсн ханҗалан өвгнә хашан иргд булчкад, Ямада Авдотьян кесн хотас ууһад, Прохор Захаровичиг дахад, Зандан бәәсн барак орв. Ямадан көл, негл җивр урһсн мет, эврән уралан йовна. Тенд, кеер болсн йовдлыг, үкләс утхин ир деер әмд һарсан мартад хуурв, Харлашкиг үксн, әмдинь чигн төртән авч йовхш — хамгин ик кишгнь Зандад беш тәвлһнд орлцх.

Занда, Томпа эгч, Һалзн ах һурвна бәәх хора даңгин цевр-цер. Хуучн бешиг Ямада Һалзн хойр үүд-түүд күрглго цуцад, хоран терзиг суһлад, хамхрсн тоосхин тасрха, хог-богиг терзәр һазаран һарһҗ шивәд, гер дотркиг дарунь күрглго сулдхв. Прохор Захарович модн тевшт шавр зуурхла, терүнд Занда нөкд болхар седв. Өвгн күүкиг хөрв:

— Көөркү, эн көдлмшт мана чидл күрх. Үр күүкн талан, эс гиҗ Манҗик тал од.

Ямада тер үгмүд соңсад, Зандад беш тәвдг эрдмән үзүлхәр бәәсн күслнь шантрад, һундл төрв. Зандаг мана тал одхла, тендәс мини эцк Санл хойр нөкд болхар бас ирцхәв. Тавн күн нег бешиг үүд-түүд күрглго кечкв. Дулан болтха гиһәд, Прохор Захарович бешин улас авн гишң утан гүүдг турваг иигән, тиигән эрс кеҗ тевкрләд, герин орад күргҗ тулад, тендәс өөдлүләд, һазаран өндр турва кеҗ шовалһад, чиндр бичә киистхә гиһәд, деернь герин дееврлә әдл бүркә кев.

Шин бешиг түлҗ хәләсн, сорлһнь сән, шатасн модн шарҗңнҗ шатад, хора дотркиг агчмин зуур дулалв. Томпа эгч Занда хойр хальмг цә чанад, беш кесн улсиг тоов. Прохор Захарович зандрулад чансн җомбаг экләд уучкад, өврҗ келв:

— Энтн цә биш, йоста будан.

Мини эцк хальмг цәәһин туск тууҗ келҗ өгснә хөөн Прохор Захарович Санлын бәәдл-җирһлин тускар соньмсв. Терүнә дәәнә хаалһ баатр болн зөргтә, дашката болн һашута болҗ һарв. Наркаев СССР-н Деед Хүүвд бичг бичхлә, терүнә тускар "Вольносць", "Звиценство" гидг интернациональн бригадмудын толһач йовсн Новакас, Людово Әәрмин толһачнр Мечислав Мочар, Янек — йосн нернь Гиляр Хелховский, Зигмунд — йосн нернь Генрик Половняк эднәс герч цаас сурулсн, тедн цуһар Наркаев польск партизанмудын ханьд зөргтәһәр ноолдла гисн итклин цаас илгәснәс көлтә Санлыг июль сарин 7-д һарсн Зәрлгәс иштәһәр түүрмәс сулдхад, тавн җилин туршарт Ар үзгт бәәһәд, көдлмш кех шиидвр һарһҗ. Тегәд ода Наркаев нааран ирәд, комендантын һарт хойр дам хәләврт бәәһәд, Игаркд модна комбинатд көдлҗәнә.

— Тадн дунд нег әвртә медлгч бәәнә гинә — үнний? — болҗ Прохор Захарович, җомбаг таасад, хойр заһрмгарнь көлсн һооҗад, махмуднь талваһад, таварлҗ сууһад сурв.

— Үнн, юнчн тоотыг нүдәрн үзснлә әдл әәлдҗ меднә, — гиҗ Һалзн ах Дарцг ламиг буульв. — Үрн-садн һарлго бәәсн Харлашкин гергн Җалкаг эмнәд, ода тер ацата болв...

Элдә әмд цагтан кесн ширән өнцгт, Зандаг даңгин үзхин төлә онц суусн Ямада Һалзна келсиг соңсчкад, генткн пиш хаһрад инәв.

— Уульсиг — сурһ, инәсиг — сур гинә. Яһад тер бурхн йозурта ламиг наад бәрҗәхмч? — болҗ Томпа уурлв.

Тертн бурхн йозурта лам биш, эрлгин элч андн! — гичкәд, Ямада улм хортаһар, әәмшгтәһәр инәв.

— О, деедс, тиим килнцтә үг бичә кел, — болҗ Чамча ээҗ көвүг гемшәв.

— Дарцгд мөргхмн биш, терүг ханҗаларнь шааҗ алхмн! — гиҗ Ямада аралдв.

— Юн ханҗал? — болҗ Прохор Захарович эн көвүн теднә тал ямаран бәәдлтә ирсиг тодлҗ сурв.

Ямада хәрү өгсн уга. Санл келв:

— Мини суусн түүрмәс Донр гидг күн генткн уга болҗ одла. Тер урднь "корпуст" лам билә, әмт алхар йовҗах алач-махчнрт “ном" умшад, эрк эргүләд, Чиңгс хаана тохм улс өршәңгү уга болх зөвтәт гиҗ тедниг үдрдәдг билә...

— Тиим күүг яһад түүрмәс сулдхсмб? ^— гиҗ эцкм өрәсн нүднәсн хара зөңдән цәәрдг нульмсан арчад келв. — Тиим анднриг хаҗ алх кергтә...

Цааранднь келхв, бәәхв гисн бәәдлтәһәр Санл Занда Мөңкә хойр тал хәләхлә, герин эзн күүкн баахн залуд зөв өгв:

— Келтн, келтн.

Лагерин ахлачин гергн даңгин гемтәв гиһәд, яхлад-яалад, теднәһәс үрн-садн эс һардгинь соңссн Донр: "Би эмннәв, үртә-садта болхт", — гиҗ лагерин ахлачд келҗ. Ар үзгт сән эмч хәәһәд ядҗасн учрар, терүнд зөв өгәд, гер талан дуудҗ. Донр ахлачин гергиг эклҗ эмнхәсн урд, кемр терүнә гергнд ург тогтхла, лагерәс сулдхтн гиҗ үгинь авч. Гергиг гертнь одад эмнснә хөөн Донриг түвд медрлтә, әвртә эмч гисн зәңг лагерин харулч ахлачнрин өрк-бүлмүд дунд тарад, Ар үзгт көдлмш угаһас көлтә "яахв-кеехв" гиһәд тешкәлдҗәх харулчнрин гергд Донриг гер-гертән дуудад, бас бийсән эмнүлнә. Донр келсндән күрәд, лагерин ахлачин гергнд ург тогтахла, тернь келсн үгдән күрәд, Хавчуков Донр гидг күн үкҗ одва гисн цаас кеһәд, Донрт талдан күүнә нер-ус зүүлһәд, лагерәс сулдхад тәвҗ...

^— Дәрк, дәрк, әмд йовхла — ацата ботх үзхмн бәәҗ гишң юмн болҗ, — гиһәд, Чамча хойр һаран намчлад, өөдән хәләһәд зальврхла, терүнә күүкн Мөңкән нүднәс нульмсн цальгрҗ асхрв.

Донриг сулдад, кесг сар болсна хөөн хамгин һашута йовдл учрв, — болҗ Санл өвдкүртәһәр цәәлһв: — Лагерин ахлачин гергнәс хальмг зүстә-зүрктә күүкн төрҗ. Ахлач Донрас көлтә манд, хальмгудт, дурго болад, басл гидгәр зовав. Теңгр нүдтә гидг үнн: ахлач нег дәкҗ дегд согту бәәсндән гергән, нилх күүкән, бийән хаҗ алв. Ормднь талдан ахлач ирсн, җөөлн заңта күн бәәҗ.

— Тер Донртн йоста Гришк Распутинлә әдл бәәҗ, — гиҗ мини эцк келхлә, цуһар нег дууһар соньмсв:

— Гришк гисн кемб?

Бааҗа хәрү өгсн уга. Санл нег мөслҗ келв:

— Нанд тер Дарцг ламлатн эрк биш харһх кергтә!

— Өөртн көтчнь сууна, таниг дахулад күргх, — гиҗ Занда хортаһар келәд, Ямада тал заахла, көвүн чирәднь буслһсн ус асхсн мет улаһад, һацсн дууһар зарлв:

— Дахулҗ однав!

... Дарцг ламд ирсн Алчан Лиҗ үүдн хоорндк табуреткин өнцгт бөгчиһәд суув. Зүн өрчднь чашк, винтовк кирслҗ зурсн "За боевые заслуги" гидг цаһан мөңгн медаль гилв-далв гинә.

— Чамаг юн кергәр ирҗ йовхичн медҗәнәв, — болҗ Дарцг лам догшар келв: — Һазр деер хамгин күнд өвчн — дурна гем...

— Мөн, ламин зергәс, — гиһәд, Лиҗ чееҗиннь зовлңгиг Дарцг лам тааһад медснд алмацад, табуреткин өнцгәс өндәһәд, һашутаһар цәәлһв: — Ламин зергәс, кемр таниг тусан эс күргхлә, нанд һанцхн хаалһ бәәнә — бийән дүүҗләд үкх. Та нанд ав өгхнтн?

— Авас урд харшинь уга кех кергтә...

— Юн харш болҗана? — Лиҗ ямрчн харшиг тохм таслхдан белмб гисн бәәдлтә, Дарцгин өмн һордаһад зогсв.

"Не, Ямада, мини үгәс һарсичн үзүлсв, — гисн тоолвр Дарцг ламин толһан экнд эрвлзәд одв. — Кемр Харлашкин һарас мөлтрсн болхла, эн чаңһ-чиирг баахн залуһин һарас алдрҗ чаддмн бишч. Чамаг эс токрахла, күн медҗ болшго, цуг тоот илдкгдәдчн бәәх. Ямада, хамгин түрүн чамас яс хаһцх кергтә".

— Һанцхн биш, һурвн харш бәәнә. Түрүн харшнь — эн өрчдән зүүсн төмрчн. Энүгән үксн күүнә өрчәс суһлҗ авсн бәәҗч...

— Ламин зергәс, — гиһәд, Лиҗиг эклхәр седхлә, Дарцг лам һаран өргәд, аминь бөглв.

— Хойрдгч харшнь — холд бәәнә. Тендәс тер күүкнд бичг ирнә. Тер бичгүдиг күүкн авшгоһар кех кергтә!

• Яһҗ?

— Почтд көдлмшт ор.

— Шуд маңһдурин бийднь тиигән көдлмшт орнав...

— Зуг хамгин ик харш — энүнд бәәнә. Күүкн терүнд седклән тусхаҗ. Кемр тер харшиг уга эс кетл седкл туссн күүкнчн чамд — теңгрәс хол...

— Кемби?! Неринь келҗ өгтн, би терүг...

— Адһсн күүкн — аавиннь барана өмн. Адһад кергго. Түрүләд тер өрчдән бәәсн харшиг тоньлһчк. Суһлҗ авад, һурв нульмад, эн ширә деер тәв.

Лиҗ медалиг эрәслҗ суһлҗ авад, һурв нульмад, ламин өмнк ширә деер тәвб.

— Эн медалин цаасинь авлчи?

— Медаль мини. Цаасинь авч ирнәв...

— Не, намаг сәәнәр соңс! Нег харшасн гетлвч. Хойрдгч харшан тохм таслхин төлә дәкәд нег давтҗанав: почтд көдлмшт ор. Аца зөөдгәр чигн. Тенд бичгүд йилһдг күүкнлә, эс гиҗ гергнлә таньлд. Эн цагт залу күүнә үнрәс даву юмн баавһармудт уга, эр киистә тоотнь дәәнд алгдҗ одв. — Дарцг лам генткн чочаһад сурв: — Залуһин чидл бәәнү?

— Бәәнә! — болҗ Лиҗ, темән урлнь улм унҗҗ, адһҗ хәрү өгв.

— Йир сән! Эн цагт залуһин белг-бек — алтнас үнтә. Сансан күцәҗ чадҗанач. Көдлмшт шулуһар орчкад ирхләчн, һурвдгч харшичн уга кеһәд, әвртә күчтә ав өгнәв. Зуг түрүләд тер күүкән нанур дахулҗ ир.

— Дахулҗ ирнәв, дахулҗ ирнәв, — гиһәд, Лиҗ толһаһан дәкн-дәкн гекв.

— Мана хоорндк күүндвриг негчн күн медх зөв уга. Эс гиҗ авин күчн хәрх, сансн сананчн өңгәр болҗ һарх. — Дарцг лам зәмләд суусн ормасн босад, Лиҗур өөрдәд, эс медгчәр сурв: — Түүрмәс нег хальмг сулдҗ ирҗ гинә. Нер-усинь меднчи?

— Меднәв. Наркан Санл. Лагерәс сулддг болвчн, тавн җилдән Ар үзгт көдлхмнчн. Хойр давхр тоод бәәнә: шишлң комендатурин болн ГУЛагин. ГУЛаг терүг ирснәннь маңһдурт модна комбинатд хамгин күнд көдлмшт орулв — Енисей һолын киитн уснас мод татҗ һарһлһнд көдлҗәнә.

— Кенәд бәәнә?

— Дорҗ-Һәрән Манҗинд...

— Терүнәс нүдән бичә хөөһүл. Мини заах харш болҗах күүг токрасна хөөн, күн медҗ болшго, тер шулм боладчн бәәх...

“Токрасна хөөн" гисн үгәс Лиҗин нүднь көкрәд, цогцнь дәәвләд, шал деер унн алдв, болв Дарцг лам Алчан Лиҗиг сүүһәснь авад, үүдн күртл үдшәһәд, итклтәһәр, догшар, нег мөслсн дууһар зәрлг болв: — Чи нанд нерән келсн угач. Болв би әәлдәд медҗәнәв. Лиҗ, бурхнд зальвр. Бурхн Багш намаг сурхла, чини сансн тоотычн күцәхд ач-тусан хальдах.

Дола хонсна хөөн Дарцг ламла бас нег харһлт болв. Уланиг ирх гиһәд күләҗәсн лам, орҗ ирсн Санл Ямада хойриг үзәд, хара зөңдән хооран цухрв. Түрүләд талхм-тачм татад хәәкрхәр седчкәд, Санлын догшн бәәдләс, Ямадан киитн хәләцәс ууран унтраһад, эднәс мек-тахар мөлтрхәр шиидв. Хоран эрст тулад тәвсн, деернь арс делгсн топчан зааһад, зуһудсн дууһар үрв:

— Хәәртә гиичнр, уралан һарад суутн.

Дарцг лам иигҗ келчкәд, ик эндү һарһсан медв: эдниг эс таньсн, эс медсн, эс үзснд тоолхмн билә. Санл дамбрлҗ хортаһар келв:

— Хойр уул харһдго, хойр күн харһдг гидг эн болҗана, Хавчуков Донр...

— Та, залу, эндүрҗәнәт, — гиҗ Дарцг ламиг келхлә, Санл өмнәснь нагаһар хасн мет төвәр аминь боов: — Мөртә "корпуст" йовсн алач-махчнриг орсмуд, украинцнр, полякмуд алхд бурхна нерн деерәс үдрдәсн деерән, түүрмд суухларн, ахлачнр мекләд, түвдәр эмнлһнә медрлтә эмчв гиҗ бийән зарлад, теднә өрк-бүл, нег үлү гергдинь эмнсн болад, мекләд, үксн күүнә цаасар нер-усан соляд, тендәс зулсичн цуг лагерин улс меднә...

— Худл, худл!! — болҗ Дарцг лам баавһа күүнә нәрхн дууһар чишкв.

Моһа үзәд, сүрән алдсн меклә кевтә, ламин келсиг, заасиг, нексиг күцәһәд, һульдрад гүүһәд бәәдг Ямада, эн җаагур ду соңсад, бахнь ханад, Дарцгиг улм дорацулхин төлә өвртән дүрәтә ханҗал һарһад, ишәснь батлҗ атхад, дөөглҗ аралдв:

— Ламин зергәс, тана эн ханҗалиг намаг алхар седсн Харлашкин ар нурһнд шаахв, аль эврәнтн өршәңгү уга өрчд шаахв?

— Энчн мини ханҗал биш!

— Үгдән эс орсн кедү берәд, күүкд эн ханҗалар әәлһҗ теднд күч үзүлләч?! Намаг тагчг бәәхлә, тер тоотычн медхш болһҗанчи?

— Хавчуков Донр, чамас көлтә тер лагерин ахлач хордад, әрк ууһад, гергнднь чини белглсн нилхиг, гергән, бийән хаҗ алад, көлтә аюлла харһв, — гиҗ Санл игзәрлв. — Чамаг ода делгү хәәҗәнә. Хәәчлә харһхчн ил темдгтә, күзүһән урдаснь белд!

Урднь Бурхн Багшин элч болад, әмтиг мекләд, бәәсн үнтә тоотынь Дарцг лам алдулҗ авдг билә. Харлашкиг моһа кевтә гертәснь көөҗ һарһла. Үзсн зовлңдан даагдад, комендант Пинковин даҗрлһнас сүрәһән алдсн хальмгуд Дарцг ламиг ирснә хөөн, теңгр йосндан нүдтә болад, теднд иим ачурта медлгч, белгч, әәлдәч илгәснднь ханлт өргәд, сүүлин тасрха өдмгән, моһлцг тосан, базрас хулдҗ авсн үсән, махан — цугтнь ламд авч ирҗ дееҗ өргәд, олн бурхд туслхд иткдг билә. Тиим амр-тавар бәәсн күн эн хойрт авгдшгон төлә шуһуд бәәсн хәәрцг тал гүүҗ одад, тендәс нага һарһҗ авад, Санл Ямада хойрин өмнәс зөрүләд хәәкрв:

— Һарч эс әрлхләтн, дор ормдтн токрачкнав!

Дарцг ламиг күцц үгинь келүллго Санл көләрн һартк нагаһинь девсҗ өсргәд, бийнь терүн тал ирвск мет һәрәдв. Санлын эн йовдл күләҗәсн мет Ямада бас нааһаснь дәврәд, Хавчуков Донриг көл-һаринь күлхд нөкд болв. Санл баахн көвүнд закв:

— Шулуһар милиц дууд!

Ямада гүүһәд һарч йовад, үүдн хоорнд Уланла харһад, цоклдад унн алдв. Кавкинә Улан күләтә Дарцг лам деер элкдҗ киисәд, энләд-эңсәд уульв. Цуг баракин әмтн нүүһәд-нүгшәд ирв. Удлго милиционермүд ирәд, Дарцг ламин һарт цев зүүһәд, авад йовҗ одв.

Нег дәкҗ... Томпа ээҗ уга билә. Һалзн ах Прохор Захаровичд үвлдән түлх мод көрәдәд белдхд нөкд болхар одла. Занда үүл бәрҗ суула. Хуучн хувц-хунран ясҗ бәәнә. Би теднәд кичәлән кеҗәләв.

Алчан Лиҗ ирв. Зандала мендлчкәд, мини хаҗуд бәәсн табуреткд суув. Занда үүлән бәрәд, тагчг сууна. Занда ду һархш. Лиҗ үг келхш.

Нег герт хойр баһ күн бәәчкәд, тагчг, үг-күр уга суухла — дегд чинвртә бәәҗ. Домбрт көг орулад, чикинь мошкад бәәхлә, чивһснь улм-улм чингдәд ирнә. Тер цагт хаҗуд суусн күүнә нурһн ирвәтрәд, чивһсн минь ода, минь ода тасрн гисн болҗ медгднә. Тер мет — ода... Хора дотрк улм-улм тагчгрсн болна... Нүднд үзмҗән уга, уханд медмҗән уга чивһсн тасрн гисн болна.

Генткн Алчан Лиҗ хойр тохаһарн ширә түшәд, хойр һарарн толһаһан бәрчкәд, асхрулад уульв.

— Лиҗ, яһвчи? — болад, бәрҗәсн үүлән оркад, тендәс Занда босҗ ирв.

Күүкнә сурвр соңсад, урднь офицер йовсн көвүн улм даңдсн бәәдлтәһәр эгзңнҗ уульв.

Би девтрән хураһад, эврә хора талан һархар седүв. Занда нүдәрн докъя өгәд, намаг тәвсн уга.

— Лиҗ, юн болҗ одв? Келхнчн, — гичкәд, Занда көвүнә өөр суув.

Алчан Лиҗ кесгтән уульв. Аш сүүлднь тер толһаһан өндәлһәд, хавдрлсн нүдән һариннь нурһар арчад, зовньҗ келв:

— Мини җирһл үрәд хуурв.

Занда Лиҗин ээм деер тәвсн һаран, эн үгмүд соңсад, халун юмнла харһсн кевтә, татад авчкв.

— Әмд күн җирһләсн цөкрдмн биш.

Зандан келснд Лиҗ хамр доран бурв:

— Би әмд күн бишив. Би әмд цогцв...

— Эврән бурутач.

— Би яһад бурута болҗахмб?

• Әрк уудган хайх кергтә.

Намаг яһад әркд авлгдсиг медҗәнчи? — Лиҗ өрчән цокад, улан бальчхр нүдәрн Зандаг ширтәд орҗ одв.

— Яһад?

— Һашудад! Хориг хорн дардмн! Би дегд хордад, дегд һашудад, тегәд әрк ууҗанав.

— Тиигтлән һашудх юунла харһвчи?

— Чамас көлтә! — болад, Лиҗ ширә цокад босв. Занда тал хойр-һурв ишкәд, дәкнәс давтв: — Чамас көлтә!

Герин эрсиг нурһарн түшәд зогсчасн Занда ормасн төрүц көндрсн уга. Бий талан бүлтәсн көвүнә өмнәс келв:

— Чини зутрснд би бурута бишив. Чи, һанцхн чи, эврән бурутач. Әркәс көлтә амтан барҗанач. Әрк ууһад, әмтнд андн болад йовхар, көдлмшт орад, күүнә бәәдл һарх кергтә. Күүнә кеерүл — күч-көлсн гиҗ эн цагт келнә. Түүг мартхмн биш.

— Би кенә төлә көдлмш кехмб, а? Кенә төлә?.. Сурҗанав чамас? — Лиҗ уралан бас нег ишкдл кев, унҗсн дорак темән урлнь чичрәд бәәнә.

— Кенә төлә болх билә. Нернәннь төлә, тер эврә келн-әмтнәннь төлә... Төрскн орн-нутгиннь төлә...

Эн үгмүд Лиҗиг, шархднь давс тәвсн мет һалзурулв:

— Нернәннь төлә?.. Би ода күн бишив, әмд цогцв. Келн-әмтнәннь төлә?.. Нанд келн-әмтн уга! Би эврәннь келн-әмтнәсн цөкрҗәнәв. Тоод бәәх әмтнә салтр болҗ әмд бәәхәр седҗәхшив. Төрскн орн-нутгиннь төлә?.. О, ях, ях!.. Нанд ода төрскн нутг уга, нанд ода һанцхн киитн Ар үзг бәәнә. Энүнд, эн киитн һазрт, би үкх зөвтә болҗанав...

Лиҗин көлнь сүлдрләд, хәрү темтрҗ ишкәд, дәкнәс ширә түшәд уульв.

Занда дәкҗ көвүн тал чигн, нан тал чигн хәләл уга, терзәр гердәд, маднд биш, бийдән келв:

— Күн төрскн орн-нутг уга бәәҗ чадшго... Шовуна бийнь төрскн һазран темцнә. Келн-әмтнәсн күн цөкрх зөв уга... Келн-әмтнәсн цөкрсн күн — һарһсн ээҗәсн цөкрснлә әдл юмн мөн. Күн ээҗ-аавасн, эк-эцкәсн цөкрх йосн уга... Уга, уга... Би эврә келн-әмтнәсн кезәдчн цөкршгов... Хамгин му, хамгин андн күн эврә келн-әмтнәсн, төрскн орн-нутгасн цөкрх зөвтә...

Зандан сүүлин үгмүд дәкнәс Лиҗд әм залһв, терүг һалзурулв. Көвүн ормасн өндәҗ босад, күүкнә өмн алцаһад хәәкрв:

— Намаг урвачд тоолҗанчи?

— Урвач эс болхла, тиим үгмүд келшго биләч. — Занда бас уралан нег ишкв.

— Би чамас көлтә андрҗанав. Чамас көлтә! Би чамд дуртав! — Лиҗ сүүлин үгән, дегд ууртан бүтхләрн, хахад-цахад әрә келв.

— Би чамд дургов! Чи түүг сәәхн меднәч. Нанд Бадм бәәнә!

— Бадм?! — Лиҗ эн нериг цань уга дургоһар келчкәд, улм игзәрлв: — Бадм гинчи?.. Би чамд Бадмд дурлдгичн үзүлсв... Би... би чамаг күч үзүләд болвчн авхв, — гиҗ хәәкрн, Лиҗ эрс түшәд зогсчасн Занда тал, хулһнур һәрәдсн мис кевтә, һәрәдв. Күүкн дальтрхла, тер толһаһарн эрс цокад унх бәәдл һарчкад, дәкнәс эрчмнәд, хәрү эргәд, Зандан ардас шүүрәд теврв.

Эн саамла би бешин үүднд кевтсн моддас негинь авад, көвүнә толһан ора бәрүләд, бәәсн чидлән һарһад цокув. Зандаг теврсн һаран Лиҗ алдад, дор ормдан күб гиһәд тусв.

Мини эгч болн үр күүкн негчн үг угаһар намаг теврәд үмсв.

Лиҗ орнас татад-мааҗад босчкад, һазрт унсн махлаһан дарҗ өмсәд, үүднә өөрәс аралдҗ келв:

• Зогсча зуг, би чамаг Бадмла төрүц харһшгоһар кехв!

Үүдиг ардан шивҗ хааһад, Лиҗ йовҗ одв. Түүнә хөөн Лиҗ кесгтән зәңг-зә уга болҗ одв.

Акад юмн, Бадмас бичг ирдгән уурв. Үвл давад, хавр ирв. Орчлңгин зо тинив. Ар үзгт бәәсн әмтнәс бултсн нарн дәкнәс мандлв. Терүг дахад әмтнә чирәд инәдн зарлв, чееҗиг байр дүүргв. Зуг Зандаһас инәдн чигн, байр чигн оньдинд хөөһв.

Өмн үзгәс нисч ирсн шовудыг мини дурта күүкн берк гейүртәһәр тосна. Ики холас үзчкәд, давад һартлнь хәләһәд зогсна. Шовудын баран ар үзгт билрхлә, тер гүүнәр саналдад, хаҗудан бәәсн намаг өрчдән шахна. Үг келхш. Тагчг.

Нег дәкҗ Мөңкә гүүҗ ирв.

— Занда, цаачн түрүн керм аашна гинә.

— Кезә ирхмб? — болад, Занда суусн ормасн босв.

• Эндр.

— Эндр? — Зандан чирә байрар герлтв.

Сүүлин цагин эргцд Зандаг иигҗ байрлсиг би үзәд угав. Терүнә байр үзәд, мини дотр бий дала-нала болв.

Занда хувцан селвҗ өмсәд, нанд келв:

— Кермәш, ю хәәҗ зогсчанач. Хувцан өмс.

— Би бас тадниг даххмн бәәҗ, — болҗ тендәс Томпа ээҗ әәһән өгв.

— Йовий, йовий, ээҗ, — гичкәд, Занда сүүлин җилд көгшрҗ одсн Томпа ээҗиг үчинь өмскәд, зузан альчур боолһв.

Һаза һархла — теңкән уга. Бүкл балһсн нүүһәд-нүгшәд пристань тал гүүҗ йовна. Зәрм күүкд улс бичкн күүкдән теврчксн үзгднә. Әмтн Енисейин көвәг зелләд зогсад оркв. Ик-ик мөснә тасрхас ода бийнь урсхул дахад нүүһәд бәәнә.

— Эн җил ик буйнта җил бәәҗ, — гиҗ цал буурл сахлта өвгн келҗәнә.

— Терчн мел чик, — болҗ күрз сахлта Прохор Захарович зөвшәрҗәнә. — Дән төгсхиг күләҗәсн кевтә, Енисей эрт көндрв.

Хойр өвгнә күүндвр зөвтә. Майин йиснд әмтн эндрклә әдл олар цуглрла. Түүнә хөөн Енисей көндрхд бүкл балһсарн эн күчтә һолын көвә тал һарцхала. Ода — эндр...

— Цаадкан хәлә, — гиһәд, Мөңкә Зандаг тохаһарн чичв.

Мөңкән өргәрн заасн үзгүр би бас хәләвв. Хәләчкәд, нүдән итксн угав. Лиҗ... Алчан Лиҗ. Түрүн харгдсн юмн: махлань. Салдс бор махлан өмнк нүүрнь уралан унҗад, нүдинь бүркҗ Махлан хойр чикнь, үнрч нохан чикн кевтә, бас унҗад бәәнә. Фуфайкта. Хаваста шалврта. Һоста. Тәмк татҗана. Папирос бәрсн һарнь чичрсн болад одв. Тер саамлаһан хаҗудк әмтән ташрлад бултҗ одв.

— Эн альдас һарч ирсмб? — гиҗ Мөңкә сурв.

— Альдас һарч ирх билә, юмнд одсн уга билә, — гиҗ Занда санамр хәрү өгв.

Зандан хәрү нанд таасгдсн уга. Сүүлд манас көөгдәд һарсна хөөн Лиҗәс зәңг-зә уга билә. Би терүг талдан һазр орад йовҗ одҗ болһҗалав. Мини тер санан дими болҗ һарчана. Занда терүнлә харһад бәәсн болҗана...

— Альд көдлҗәнә? ^— гисн Мөңкән сурвр мини тоолвриг таслв.

— Почтд. Аца зөөдгәр..

— Утан, утан, манахс! — гиҗ әмтн дундас нег күн байртаһар хәәкрв.

— Альд, альд, хама?! — болҗ цуһар нег дууһар сурв.

Зелләд зогссн әмтнә эрс уралан нурчкад, хәрү хәрәд, өндлзәд одв. Күн болһн ута үзхәр күзүһән суңһад, көлән числҗ зогсв.

— Мөн, утан!

Тер, үзҗәнт!

— Аашна!

Эн дегц келсн үгмүдәс аһар чичрәд бәәв. Әмтнә әмд эрс нааран-цааран, иигән-тиигән нәәхлдгнь улм икдв.

— Керм! Түрүн керм — эн байрин чинриг, гүүниг зуг Ар үзгт бәәсн улс күцц сәәнәр меднә.

Ик цаһан кермд ирсн әмтн, илвчин өвр заагас һарчах олн зүсн тасм мет кесгтән тасрл уга һарад бәәв. Занда чигн, Мөңкә чигн тендәс һарч ирсн күн болһныг ширтҗ хәләнә. Зуг би кү күләҗәхшив, болв дотран Бадм күрәд ирх яһна гиҗ саннав. Хальмг күүнә бәәдлтә олн улс кермәс буув, тедниг һарч ирх болһнд кезә Занда "Бадм!“ гиҗ дуудхинь күләнәв. Болв Занда тагчг.

Зелләд зогссн әмтнә байр-бахт эң зах уга. Зәрмснь цергәс бууҗ ирҗ йовх иньгән, залуһан, ахан, дүүһән, эцкән теврҗ үмсәд, байрлҗ ууляд, тачкнҗ инәлдәд бәәнә. Зәрмснь сурһулян төгсәһәд, хәрү ирсн көвүһән, күүкән өрчдән шахад, дәкҗ чамаг холд тәвшгов гисн бәәдлтәһәр кесгтән теврәд зогсна. Тослтын, харһлтын, үзлцлтин байрас өнр-өргн байр берк.

Кермәс сүүлин күн буув. Тер бийнь хойр күүкн кесгтән гейүртәһәр керм тал хәләһәд зогсад бәәнә.

Пристниг аарглсн әмтн цөөрәд, энд-тенд хошад, неҗәд күн үлдв. Ик-ик өргүлмүд (кранмуд) ирсн кермәс аца экләд буулһв.

Бидн герәдән һарвидн.

— Томпа ээҗ яһла? — болҗ Мөңкә генткн әәмсглҗ сурв.

Занда хәрү өгсн уга. Күүкн эврәннь күнд тоолвртан авлгдсн, һазр хәләһәд, зәрмдән эмкәһән зууһад, тагчг йовна. Маниг ирхлә, Томпа ээҗ, буруһан эрҗәх мет өмнәсмдн тосч цәәлһв:

— Тер дала улс дунд шахгдҗ цагасн түрүлҗ камчихәр, гертән күрәд көлән җиис гиһәд, Һалзнан дахулад хәрҗ ирүв.

Өдрмүд урдк кевтән нег зүсәр ирәд, нег зүсәр давад бәәнә. Занда ода гертән хая-хая үзгднә. Оньдин көдлмшт, көдлмшт, көдлмшт.

Нег дәкҗ би терүнәс сурв:

— Занда, та юңгад амрлго көдлнәт?

— Күүнд — көдлмшәс ах эм уга. Седклин гемд авлгдшгон кергт зогслго, амрлго көдләд йовнав. Эс гиҗ кезәнәһә киивр гем авх биләв, — болҗ күүкн хәрү өгв.

Урдк кевтән Занда бичг күләнә, гейүрнә, зовна, күсл кенә. Бадмас саак кевтән бичг уга, зөвүр үүдәнә, олн зүсн тоолвр орулна.

Ар үзгин оньдин нарта зун давад ирв. Шинҗләд бәәхнь, Занда ода нам цөкрәд хуурв. Тер нег дәкҗ бичг биччкәд келв:

• Сүүлин бичгән бичҗәнәв. Хәрү эс ирхлә, дәкҗ бичг бичхләм — һарм хуһрг.

Арһан барсн күн тиигҗ келх зөвтә.

Судоверфьд көдлҗәсн баһчудыг мөрдт үвлин теҗәл белдлһнд — өвснә хадлһнд йовулх болҗ шиидв. Занда, Мөңкә эдн хош-хораһан баглв. Һарад йовҗаһад, Занда Томпа ээҗд, мини экд, нанд келҗәнә:

— Кемр Сиврәс бичг ирхлә, эрк-дархго шулуһар нанд илгәтн. Би өдр сө уга күләһәд бәәхв.

— Илгәнәв, илгәнәв, кукн, — болад, Томпа ээҗ күүкиг һарһсн үрнләһән әдл эңкрләд, өрчдән шахад, хамран маңнаднь наачкад, кесгтән зогсв. Кен-кен — Томпа ээҗ Зандан седклин зөвүриг чигн, зүркнә зовлңгиг чигн йир сәәнәр меднә.

Баһчудыг өвснә хадлһнд йовҗ одсна хөөн Томпа ээҗ бидн хойр, негл дөрлдҗәх мет терзәр бичг зөөдг күүкиг хәләһәд, кемр уульнцин өнцгәс һарад ирхләнь, өмнәснь тосад гүүдг биләвидн.

— Танд бичг уга! — гисн хәрү соңсчкад, хоюрн толһаһан һудылһәд, хоорндан күүндл уга, баракдан орҗ ирнәвидн.

Төрүц орс кел меддго Томпа ээҗ эн өдрмүдт хойр орс үг дасч авб. Бичг зөөдг күүкиг үзхләрн, көгшн ээҗ өмнәснь адһҗ сурна:

— Письма пиршла?

— Нет вам письма, — гиҗ цаадкнь оньдин хәрү өгнә.

Занда, Мөңкә эдн йовад сар давҗ одв. Серүн орад ирв. Енисейин көвәһәр үүрмг-үүрмг шуһрмг йовдг болв. Бадмас одачн бичг уга. Тер көвүнәс бичг эс ирхлә, нандчн, Томпа ээҗдчн гиигн биш. Бидн хойр Зандаһас тату бишәр зовад, зовняд бәәнәвидн. Зәрмдән Томпа ээҗ саначрхна:

— Би тер көвүг меддг биләв. Өвснә багд (бригадт) юм бичдгәр бәәлә. Тиигхдән болһамҗта, ухата, тогтун, зөрмг — сән көвүн билә. Ода, бәәдлнь, эн орчлңгин аюл дахад, бас үрәд хуурсн болҗана. Эс гиҗ Зандаг тер юңгад иигтлнь энлүләд бәәх билә.

Би көгшн ээҗд хәрү өгхшив, терүнә күүндврт дөң-нөкд болхшив. Томпа ээҗ һанцарн, бийләһән күүндәд сууна. Мини чееҗд тер Бадм гидг көвүн негт ик зөрмг, сәәхн баатр болад чигн үзгдәд һарч ирнә, негт догшн, өршәңгү уга күн-муст чигн хүврәд, өмнм әәмшгтәһәр арвлзад одна.

Генткн догшн зәңг ирв.

— Занда уснд унад үкҗ одҗ! — гиҗ хәәкрсн, хойр оочаснь көөсн цахрсн, залу уга бийнь давхр Кавкинә Улан гүүҗ орҗ ирв.

— Юн гинәчи? — болад, Томпа ээҗ, берин келсиг түрүләд оньһҗ ядад, дәкәд тер догшн үгмүдин һашута утхинь медчкәд, зогсчасн ормдан күрд гиһәд унҗ одв.

Мини эк Улан хойр көгшн ээҗиг өргәд орн деер кевтүләд, маңнаднь чиигтә кенчр тәвәд, амнднь киитн ус цутхад көл-көдлцхәв. Би эн зәңгиг иткҗ эс чадад, гертәсн үкм хурдарн гүүһәд һарчанав. Хойр баракин хоорнд гергд, эмгд хурад оркҗ.

Терчн бийнь зөрц уснд унҗ гинә, — болҗ ацата Җалка келҗәнә. Дарцг ламиг суулһсна хөөн Җалкан, Харлашкин тускар зүсн-зүүл зәңг һарна. Җалка Дарцгас күнд үлдҗ гиҗ зәрмснь келнә, наадкснь уга, ламин ном күчтә болад, Харлашкинд бурхн үр заяҗ гиҗ иткнә. Зуг Дарцг ламиг хамаран тууснь зәңг-зә уга.

— Занда эврән уснд орх күүкн биш, — гиҗ мини эк нег мөслҗ келнә. — Бадмд дуртань худл биш.

— Көөркү, көөркү, йир сәәхн күүкн билә.

— Сәәхн болчкад ухата.

— Ухатаһинь — эрлг авна, һәргтә тоотнь — һазр деер үлднә.

— Теңгр нүдн уга...

— Экинь, эцкинь, дүүһинь авдг болвчн, бийинь әмд үлдәх яһна...

— А-а хәәрхн, бүкл өрк-бүл иигәд чиләд, уңг-тохм тасрад хуурхмн болҗана.

Эн саамла судоверфь талас мини эцк үкм хурдарн гүүһәд аашна. Күүкд улс, эмгд дегц ду тасрв. Зандаг харсчасн Чамча ээҗ тесч ядад, нааһаснь нуһсн кевтә нәәхләд тосв.

• Не, Манҗ, одак зәңг үнний? — болҗ Мөңкән эк адһаҗ сурв.

— Худл! Занда әмд үлдҗ, — гиҗ мини эцк байрта хәрү өгв.

Әмтн цуһар гиигнәр саналдсн болад одв.

Удлго Зандаг Игаркд авч ирәд, эмнүлңд кевтүлв. Бидн — мини эк, Томпа ээҗ, Мөңкә, би — эмнүлң хәләһәд һарвидн. Маниг Зандала харһулсн уга, болв авч одсн хот-хоолыг авб.

Мини эцкин келсн үнн болҗ һарв: өвс хадад хураҗ йовсн улсин көдлмшнь төгсәд, тедн хәрҗ ирхәр белдвр кеҗәҗ. Тер багин (бригадын) зәрм улснь һолын телтр көвәд сүүлин өвсән хурачкад, хәрү һатлҗ йовҗ. Паром деер арвн тавн күн, хойр мөрн, хойр тергн болн нань чигн хош-хора ачата бәәҗ. Һолын өрәлд күрхлә, трос тасрад, паром деерк ацатаһан усна урсхул дахад, шуһрмгла дөрлдҗ йовх мет кесг дуунад бәәсн усна чагчм тал көвнә. Паром деерк улс чигн, усна көвәд бәәсн улс чигн үүмәд хәәкрлдхлә, палатк цуцҗасн Занда, һазрт кевтсн ик арһмҗиг шүүрч авад, һолын урсхул дахад гүүнә.

Залус, берәд, көвүд, күүкд алң болад, Зандан ардас хәәкрлднә: — Занда, альдаран?

— Яһҗ йовначи?

Зөвәр холд гүүчкәд, Занда арһмҗин нег үзүриг белкүсндән боочкад, паромиг торлад киитн уснд һәрәдәд орна.

— Занда минь, чивҗ үкнәч, — болҗ Мөңкә, үр күүкән хармнҗ, негт нүдән һарарн халхлад, негт хойр альхан ухрлад, терүг хәрү эргхиг эрҗ хәәкрнә.

— Эн күүкн өңгәр үкв.

— Ха, йир, тедниг харсна гидг берк.

— Бр-р, эн киитн уснд яһҗ зөргшч орсн болхв, — гиҗ наадк көвәдк улс күүндәд, Зандан уснд һәрәдҗ орсн һазр тал гүүлдҗ ирәд, көвәд үлдсн арһмҗиг оралдаһинь һарһад, күүкнә ардас җисүләд-җисүләд сулдхҗ өгнә.

Шуһрмг йовҗах киитн усн, миңһн зүн хатхҗах мет числәд йовсн бийнь, Занда араһан зууҗ усчад, паромд күрнә. Терүн деер йовсн әмтн күүкиг һараснь татҗ авад, күүкд улс чиигтә хувцинь тәәләд, дулан девлд цуглна, залуснь күүкнә авч ирсн арһмҗиг паромин дегә төмрәс боона. Тедниг усна көвәд бәәсн әмтн татад һарһҗ авна.

Дола хонад, маниг Зандала харһулв. Лавшг (халат) өмсәд орҗ ирсн Томпа ээҗ ман хойрин өмнәс Занда тосч адһмтаһар сурв:

— Бичг ирви?

— Уга, — гиҗ, көгшн ээҗиг хәрү өгхлә, тохалдҗ суусн күүкн орн деерән кевтҗ одв.

Зандан нүднь оңһаһад, шанань хавчгдад, дүүрң цаһан чирәнь шүүрәд, деернь хучата бәәх кимр цаһан кенчрлә әдл болҗ одҗ. Күүкнә эн бәәдлиг үзәд, Томпа ээҗ зовньҗ сурв:

— Сәәхн иньгм, делкә деер хәләсн негхн нарм, яһҗ одснчн энви...

Занда хәрү өгсн уга. Герин өрк хәләһәд, барун һаран толһа доран тәвчксн, нурһн деерән кевтнә.

^— Чамаг үкҗ гисн зәңг соңсчкад харһцад... цааранднь юн-күн болсиг төрүц медхшив, — болҗ Томпа ээҗиг келхлә, Занда дәкнәс тохаһан түшч босад, ууртаһар шүдән хәврв:

— Би кезәдчн үкҗ өгшгов! Зәрмснь намаг үктхә гиһәд тавлҗана... Би төрүц үкш угав!

— Теңгр цокг, деедс олн бурхд герч, би тиигҗ сансн уга биләв, — болад, Томпа ээҗ андһарлв.

— Ээҗ минь, таниг келҗәхшив, — гичкәд, Занда хәрү нурһн деерән кевтв. Тер зөвәрт герин өрк хәләҗәһәд, көгшн ээҗд иткүлв: — Ода нанд эн нарта орчлң деер танас оңдан өөрхн күн уга.

— Э, терчн үнн, — болад, Томпа ээҗ байрлв.

— А би? — гиҗ би бас ээҗиг дахҗ ирсән Зандад медүлүв.

— Э, чи бас мини хамгин өөрхн күнч, — гичкәд, Занда намаг дуудад, бичкн һарим татҗ авад, халхдан шахв.

Эн саамла мини киитн һарас зекү ивтрсн кевтә, Занда экләд ханяв. Зөвәрт кииһән авлго ханяһад зогсхла, күүкнә маңна деер үүрмг көлсн чиихв. Баахн зуур амраһан авчкад, Занда ики холас, үүлн, будн һатцас келҗәх мет урдкасн үлүһәр аралдҗ шимлдв:

— Би төрүц үкҗ өгшгов.

— Әмд күүг үкв гиһәд зәңг һархла, тер күн мөңкрдмн, — болҗ Томпа ээҗ күүкиг тогтнулв.

Зандан бәәдләс бичкн нанд ик күүнә тоолвр орҗ ирв. Күүкн кенә тускар келҗәхнь медгдв. Тер күн — Бадм. Эх чамаг, Бадм, әмд-менд йовад харһҗ гихлә, чикичн татад — таслнав, нүдичн мааҗад сохлнав, келичн чимкәд — суһлнав. Андн, цань уга андн күн бәәҗч! Нег дәкҗ болвчн бичг бичәд оркхнчн. Харһҗ өг зуг, Бадм!

Занда һурвн сард эмнүлңд кевтәд һарв. Һазр ишкәд йовдг болвчн, күүкнд урдкла әдл чидл уга. Махмудан зоваһад икәр бичә йов гиҗ эмч терүнд келҗ. Тер бийнь Занда бичкн хора дотраһарн нег булңгаснь наадк булң күртлнь өдрин дуусн зогслго йовна.

— Эмч чамаг кевт гиҗ келлә, — болад, Томпа ээҗ күүкнлә өрцнә.

— Кевтсн күүнд юн чидл орх билә. Би чидл хураҗ авхар бәәнәв, — гиҗ келәд, Занда баахн зуур амраһан авчкад, дәкнәс нааран-цааран йовна. Һалзн көгшә эднә хоорнд орлцхш, даңгин тагчг.

Томпа ээҗ дәкҗ үг келхш. Занда терзүр өөрдәд, көрә шилиг үләһә-үләһә бәәҗ, баахн төгрг туңһлң һарһҗ авчкад, һазак орчлң һәәхнә. Өдрәр чигн, сөөһәр чигн һаза харңһу. Зуг бахнс болһнд өлгәтә электрошамс чилгр теңгрин оддла дөрлдҗ чирмлднә. Күүкн терзин рамиг маңнаһарн түшәд, өврмҗтә хол йиртмҗин нуувчиг тааҗ медхәр бәәх мет кесгтән зогсна. Тиигҗәтлнь ханялһн эклхлә, өрчән бәрәд орн деерән ирҗ сууна. Ханядн зогсхла, амраһан авчкад, дәкнәс уутьхн хоран шалыг бичкн-бичкн ишкдләрн кемҗәләд һарна.

Нег дәкҗ Алчан Лиҗ орҗ ирв. Цааснд цуглсн юм сүүвдҗ. Махлаһан авчкад, зөвәрт үүднә өөр зогсв.

— Су, Лиҗ, — гиҗ Занда аш сүүлднь келв.

Лиҗ төмр бешин өөр бәәсн скамейкин ирмәгд, бийән цокх гиһәд әәсн нохан бәәдлтәһәр, бөгчиһәд суув. Тагчг.

— Ямаран бәәнәч? — болҗ Занда сурв.

Лиҗ хәрү өгсн уга. Нүүхлчкәд, сүүвдән бәәсн цааснд оралһата юман күүкнд өгв.

— Энчн юмб? ^— Занда алң болв.

— Белг.

— Белг?

Көвүн цаасн цуглаг секәд, дотркинь үзүлв. Шигдәч эрәтә цаһан сиитц эд Лиҗин һарт халһрна. Би дегд җилвтхләрн, тер эдиг сидтәд тоолув. Эдиг эс үзсәр тагчг бәәҗәһәд, Занда келв:

— Сәәхн эд. Зуг, Лиҗ, би күүнәс белг авч үзәд угав.

— Белг авч үзәд угав? — Бөгчиҗәсн Лиҗ хойр ээмән өргәд, зөвүртә болҗ медгдҗәсн чирәнь догшрхад, тер аралдҗ сурв:

— Түүкә тарвс яахмб?

— Түүкә тарвс? — Занда алңтрҗ Лиҗ тал хәләв. — Түүкә тарвс гинчи?

— Бадмин белглсн! болҗ Лиҗ ууртаһар хәәкрв.

Занда генткн тачкнад инәв. Үнәр келҗәнәв, тачкнад инәв. Киитн уснд царцад гемтснәсн нааран Занда төрүц иигҗ инәһәд уга билә. Терүнд инәх учр чигн уга. Зандан орчд талдан күн бәәсн болхла, нам ууляд бәәҗ үкхмн. Эн күүкн негл хатагдсн болд кевтә бат, араһан зуучкад, тесәд бәәнә. Урднь, эрүл цагтан Бадмин нер келчкәд, терүнәс бичг күләһәд телчдг бәәсн болхла, ода Занда негчн зовньхш, негчн дусал нульмс алдхш. Зүркнь хатурҗ одсн бәәдлтә. Болв ода... ода, негл гем ирсн кевтә, тачкнҗ инәһәд, гер дотраһар нааран-цааран йовдңнв. Генткн... муульта юмн... ханядн эклв. Күүкн өрчән бәрәд, орн талан һархар седв, болв инәднд чидлнь чилсн учрар, орн деерән һарч чадсн уга. Томпа ээҗ бидн хойр дөңнвидн.

Сәәхн эдән хәрү цааснднь цуглҗ авад, нам менд келлго, махлаһан дарҗ өмсәд, Лиҗ йовҗ одв. Тернь, нег зүүдән, нанд таасгдв.

Ханяднь зогссна хөөн Занда герин ора хәләһәд, орн деерән кевтн бәәҗ, инәмсглҗ күсл кев:

— Түүкә тарвс... түүкә дурн... түүкә иньг...

Занда үвлин дуусн, хаврин туршарт нег кевтән бәәв. Өөдәнчн һарсн уга, ургшанчн орсн уга. Зуг хөн (май) сарин чилгчәр, мөсн көндрх алднд ханядгнь улм һазр авад, чинән-күчнь сулдад ирв. Эмчнр күүкиг Сивр тал, дулан һазрур йовулх болҗ шиидв.

Прохор Захарович ирәд, мини эцк Һалзн ах эднд сүв-селвг өгв:

— Күүкиг һанцарһинь йовулҗ болшго. Күргүлх кергтә.

Хальмгуд хоорндан зөвшәләд, мөңгәр дем өгәд, экнь өңгрсн Мөңкәһәр күргүлх болҗ күүндв. Шин комендант йовх зөв хәәрлв.

Зандаһас салх цаг ирв. Нег асхн күүкн Томпа ээҗд келв:

— Ээҗә, та Манҗинд одад бәәҗәтн. Үүдиг һазаһаснь оньслҗ орктн. Эс гиҗ әмтн ирәд амр-зая өгшго. Кермәш мини өөр үлдтхә.

Би алң болув. Томпа ээҗ дун угаһар, терзин кердг деер бәәсн оньсиг авад, Һалзн өвгән дахулад һарч одв. Коридорт үүдн оньслгдсн ә соңсгдв. Би Зандан келх үгмүд күләһәд, әмн-шир уга менрәд суунав.

— Кермәш, наар, — гиҗ орн деер кевтсн Занда намаг дуудв. Би өөрдәд суувв.

— Чамд келх үг бәәнә.

— Соңсчанав.

Занда мини һариг авад халхдан шахв. Урднь тер намаг маңнаһасм чигн, халхасм чигн, хамрасм чигн, зәрмдән урласм чигн үмсдг билә. Гемтснә хөөн Занда үмсдгән уурад, зуг бичкн һарим авад халхдан шахна. Терүнә учринь би ик хөөннь одҗ медүв.

Занда мини хойр нүдиг ширтв. Би бас чирмлго, өмнәснь зөрҗ хәләвв. Зандан тер хәләциг би эндр өдр күртл мартхшив. Нанд ода сангдна: тиигхд би Зандан нүднд бүкл делкә үзләв. Йиртмҗин сәәхниг, орчлңгин эң зах угаг, дурна мөңкиг, зовлңгин һашуг, зөвүрин өвдкүриг... Тер хәләцәс би агчмин зуур бичкнәсн икд хүврләв...

— Чамд, Кермәш минь, келх үгм эн: кезәдчн күмни сән тоотыг итк, зүркнәннь таалар бә. Уханас зүркн үнч. Ахр җирһлиннь ценгт мини кесн ашлвр тер. Орчлң деер зүркнәс ах үнч, әрүн юмн берк. Кезәдчн зүркән итк. Һанцхн зүркән! Медҗәнчи?.. — Занда амраһан авчкад, цааранднь келв: — Нег дәкҗ би чамд бадм цецгин туск тууль келҗ өгләв. Байн күүнә көвүн биш, угатя күүнә көвүн зөрмг, һавшун төләдән, экәршго гүн дурна көрң терүнд үүдсн учрар — бадм цецгиг дурта күүкндән авч ирхәр, Энткг орн-нутгас күрч таслҗ авсн болдг. Болв зуурнь хар мөртә нойна көвүн харш болснас көлтә, тарха көвүн дурта күүкән үзҗ чадсмн биш, үкләс гетлгҗ чадсмн биш. Тер мет би... яһҗ медхв... тенд Бадм тиим бадм цецгә хәәһәд чигн йовдг болх... мини төлә. Би Бадмиг иткдв. Би Бадмас кезәдчн цөкрш угав. Терүнлә нег көндлңгин үүл харһсн, эс гиҗ тер... — Занда цааранднь келҗ чадсн уга. Ханядн, һалв салькнд догдлсн дольган мет деер-деерәсн хүвсхәд, чееҗинь бутәһәд, хоолынь бооһад, көшәһәд бәәв. Тогтнҗ авчкад, цааранднь эклв: — Кермәш минь, ахрар келхд, би чамд нег ик даалһвр өгхәр бәәнәв. Чи тер мини даалһвриг эрк биш күцәх зөвтәч. Күцәнчи?

— Күцәнәв.

— Андһаран өг!

— Андһаран өгчәнәв. Теңгр цоктха!

— Андһар сурв гиҗ нанд бичә өөл. Би чамаг, Кермәш, эврәннь өөрхн үр күүкнд тоолдув. Бийәсн нуухар седсн тоотан чамд һарһад келдг биләв. Чи мини ицл-иткл биләч, чи мини ичр-седкл биләч. — Занда дәкәд мини һариг татҗ авад, халхдан шахв. — Кермәш, сәәхн иньгм, би чамд Бадмин илгәһәд бәәсн бичгүдиг иткәд үлдәхәр седҗәнәв...

— Би теднәр ю кехв? — гисн сурвр мини амнас эврән алдрҗ одв.

— Бадмд күргәд, һартнь бәрүләд өг.

— Бадмиг альдас олх биләв?

— Чи аштнь олхч. Чамд тиим зөв, тиим кишг өггдсн бәәнә.

— Кишг өггдсн бәәнә?

— Э. Чи одачн бичкнч, эрүл-дорулч.

— Эврән ода йовхларн, эс күргҗ өгнәт?

— Хәәмнь, Кермәш минь...— Занда өндәһәд босв...— нанд ода иткл уга. Зууран чигн...— Занда мини толһа деегүр ширтәд, терз һатц бәәсн чилгр теңгр тал хәләцән зөрүлв.

— Зууран яахмт?— Зандан үгин утх медҗ эс чадад, адһҗ сурув.

— Зууран чигн үлдәд бәәхв.

— Альд?

— Эх, Кермәш, Кермәш... Көөркү минь, ода чигн бичкн бәәнәлмч... би нам мартҗ оркҗв...

Занда дер доран бәәсн сәрсн уут авад, хавхугинь секәд, дотрк зөөринь һарһв. Улан шеемг альчурт боосн бичгүдиг мини һарт атхулад, тер иигҗ герәслв:

— Энүнд Бадмин бичгүд бәәнә. Деернь мини бичсн сүүлин бичг бәәнә. Эрк биш Бадмин һарт бәрүләд өг, сәнйи?

— Сән!

— Кемр намаг угаг соңсхларн, эн бичгүдиг чи умшч чадҗанач. Тиим зөв чамд өгчәнәв...

"Намаг угаг... Кемр намаг угаг"... Эн үгмүдин утх генткн мини серлд күрхлә, би һартан бәрҗәсн улан альчурта бичгүдиг ширә деер тәвчкәд, Зандаг теврәд шугшув.

— Кермәш, бичә ууль,— болҗ Занда намаг эвлв.— Бийән һартан ав.

Би уульдган зогсув, болв экрәд, зоһдад бәәвв. Занда келв:

—Һазр-усндан күрсн цагтан эрк биш Әәдрхнә заповедникд бадм цецгә одҗ хәлә. Дәкәд... Хәрд һарсн цагтан терз тустан нег хөн улас суулһ... мини хамгин дурта модн... уга, негиг биш, тавиг суулһ... Эцкм хойр мод суулһ гиҗ сурла. Тиигхлә тавн мод суулһ. Негинь экдм, негинь эцктм, негинь Шиндәд, негинь нанд... тавдгчинь Бадмд... нерәдәд...

Зандан нүднәс очр чолун мет туңһлң хойр дусал халх деегүрнь һооҗв. Түүг үзәд, би орклад уулюв. Күүкн мини һариг чаңһар атхчкад, чидлән хураҗ, залушгрҗ келв:

— Бичә ууль. Бат бол. Болдла әдл бат бол. Эрк биш "Болд яһҗ хатагдсмб" гидг дегтр умш...

Мана эн күүндврин хөөн һурв хонад, бидн цуһар Занда Мөңкә хойриг ик цаһан кермд суулһад, Сивр тал йовулвидн.