Хөрн һурвдгч сөөһин келвр

Олн-әмтнәс нуувч уга. Игаркд ик һарм (порт), модна комбинат, теңгс-далаһар йовдг кермс зогсдг ик һарм (порт) тосхҗана. Терүнд тууҗ авч ирсн һанцхн хальмгуд биш, талдан келн-әмтн бас көдлцхәнә. Иньг гүрм учрхла, медгднә гиҗ, орсмуд келнә. Тернь чик.

Игаркин эргнд лагерьмүд дала гинә. Терүнд дәәнә өмн мана йос хольвлхар седсн, дәәнә цагла орн-нутган урвачлсн, хорлтан хальдасн ик әәмшгтә, хар ухата әмтнә өшәтнр сууцхана гинә. Теднлә хамдан сейф тоначнр, кү алачнр, нертә хулхачнр бас бәәцхәнә гинә. Тер лагерьмүдәс зулсн өшәтнриг кенчн күн гертән хорһлх, бултулх, тедниг хот-хоолар теткх, унтх-кевтх бәәр өгх зөв уга гисн заквр бәәнә. Кемр тер заквриг эвдхлә, тер күн эврән тәвн нәәмдгч статьяла харһад, бас лагерьт арвн — арвн тавн җиләр суулһгдхмн гинә.

Нег дәкҗ мана баракд дөч күрсн наста, дулан девлтә, буһ-марлын арсар кесн һоста, нохан арсн махлата чаңһ-чиирг залу ирв. Тер хальмг күн болҗ һарв.

Ар үзгин даңгин сө болдг цаг ирсн, һазак киитн зәрмдән дөчн, тәвн градус күрнә. Зуг җим хаалһар йовх кергтә. Кемр җимәс хаҗихлә, белкүсцәһән цаснд булхад, хәрү хату хаалһд һархд дегд күчр. Зәрмдән шуурһн көдлнә, тер цагт теңгр-һазр негдәд, делкә тамд хүврсн мет әмтнд әәмшгтә, сүртә, аюлта болна. Хальмгудт көдлҗәсн һазраснь шишлң хувц-хунр өгв: хаваста шалвр, фуфайк, зузан беелә, ноосн үстә эдәр уйсн махла, валенк. Тернь хувц-хунрар түрҗәх улст ик тусан хальдав.

Харңһу цаг ирв гиҗ һармин (портын), комбинатын, тосхлтын көдлмш негчн өдр зогсхш, цуһар өдрин даалһвран күцәх зөвтә, кемр тер зураһан эс күцәхлә, кемҗәһәр өгдг хотасн хоосн үлднә. Тегәд әмтн геснә хотын төлә ценгән нөлго, чидлән әрвллго, бийән хармллго көдлнә.

Таньдго хальмг ирҗ гисн зәңг агчмин зуур мана бараксар тарв. Хамгин байрта болн хәәртә юмн — тер күн медлгч чигн. Һазртан бәәхәрә бурхн-шаҗан мартад, шүтәнд мөргдгән уурад, дорҗ-җодван гееһәд хуурсн хальмгуд эн медлгч ирснә хөөн дәкнәс Бурхн Багш бәәхиг сергәһәд, күүкдин күзүнд зүүдг шүлзәһәр эрк кеҗ авад, медәтнр эрк эргүләд, олн бурхдтан зальврдг болв.

Ирсн күүнә нериг негчн күн медхш, терүг цуһарн Дарцг лам гиҗ нерәднә. Би хүвдән лам, гелң, гесл, һоньр, һавҗ, манҗ, бурхн, шүтән, эркн, күрд гисиг юуһиньчн медхшив. Урднь, үнән келх кергтә, мини эк-эцк багшнр бәәсәр, мана өрк-бүлд бурхн-шаҗна тускар күүндвр һардго билә. Түүнә хөөн Сиврүр туугдҗ ирәд, Тупикд модна үүлдлңд, энд, Игаркд, комбинатд көдлҗәх баав, бааҗа шүтән, бурхн, җодвин тускар нег үлү күүндвр һарһхш.

Мадн дунд эрк эргүлдг һанцхн күн бәәнә, тер Мөңкән эк — Чамча эмгн. Нанд соньмҗ үүдәдг юмн, Чамча эрк эргүләд, олн бурхдт зальврад бәәдг болвчн, наадк улсас икәр яхлҗ-яална, көл-һарм шарклна, нурһ-турум өвднә гиһәд, эңсәд-энләд йовна. Тиигхләнь би саннав: тер мөргәд, шүтәд, зальврад бәәсн бурхнь Чамчад тусан юңгад эс хальдадв, шарклдг көл-һаринь, өвддг нурһн-цогцинь эс эдгәдг болхв! Нарта делкә деер Бурхн Багшас күчтәнь уга гинә, тер һучн һурвн теңгр деер бәәсн бийнь, килнцәр дүүрң һазрт юн болҗахиг, кен андн йовдл һарһҗахиг, кен цаһан төр делгрүлҗәхиг үзәд, медәд, темдгләд бәәдгчн. Цаһан төр күцәснь хөөн төрлдән таралңд тусхмн гинә, хар йовдл һарһснь тамин йоралд тусад, халун хәәснд шаргдхмн гинә.

Дарцг лам Булмгин Харлашкинд бәәдгчн. Харлашкинд Доңһра Ямада бас бәәнә. Харлашк элгн-садн уга, өнчәр өссн, ода дөч күрсн наста залу. Терүнә эк-эцкнь негдгч империалистическ дән эклхд цецг гемәр гемтхлә, теднә буурха хар җолмиг кеер олн күүкд, көвүдтәһинь хайчкад, әәмгин улснь тер әәмшгтә һазрас сүрдҗ зулсн бәәҗ. Байн күүнә — мал-гернь өсдг, угатя күүнә — үрн-саднь өсдг. Долан күүктә, зурһан көвүтә Булмгин тохмас тер хальдврта өршәңгү уга гемин хөөн һанцхн Харлашк үлдҗ.

Уутьхн хар җолм дотр арвн тавн әмн, хөөнә сүүлд хурсн өтн кевтә, деер деерән кевтнә. Цуһар гемтә болсн учрар, худгас ус авч ирҗ ундынь хәрүлдг, һазак һурвн үкринь сааҗ үс өгдг негчн арһта күн эдн дунд уга. Эк эцк хойрнь ухан-сегән уга, тенәд-мунад, күмн сүрдм зүсн-зүүл үгмүд келәд, му дууһар чишкцхәнә. Харлашкин ахнр, эгчнр, дүүнр серлтә болвчн, ормасн босч чадхш — чирәһинь, махмудынь бүрксн шархнь илҗрәд, деернь давс асхсн мет хорсад бас эңсүлнә, уулюлна, түңшүлнә. Тедн дунд һанцхн арһта Харлашк хар җолмасн мөлкҗ һарад, худг бәәсн хотхр тал мөлкә-мөлкә йовҗ, серлән гееһәд, цааранднь юн болсиг медхш.

Худгин өөр харһцад унсн хальмг көвүг, Җуург селәнәс йовсн орс кишгәрнь харһад, тергндән ачад, герүрн авч ирәд, амбартан кевтүләд, эмчд үзүләд, эмнүләд, хот-хол өгәд, асрад, көл деернь босхҗ авна. Үкләс тиигҗ гетлсн хальмг көвүн йир шамдһа, шудрмг, гүҗрмг бәәҗ, әм аврсн орс Фирс Митрофанович эцкләнь әдл терүнд килмҗән өгәд, мал хәрүлдг, һазр хаһлдг, тәрә тәрдг, мөр тахлдг, төгә шиилдг — олн зүсн эрдм дасхна.

Фирс Митрофановичин нәәҗ — байн хальмг Һавң көвүг үзәд, терүг билг-эрдмтәһинь оньһад, үүртән келнә: "Энчн мини тохм, тер учрар чамла кедү таңһрг болвчн, цусн-махан бийәсн салһҗ чадшгов, көвүг авнав". "Элгн-садндан тиим ээлтә күн, эдниг гемтәд гүрмлә харһхла, хар җолминь кеер үлдәхмн биш билә. Көвүг худгин өөрәс би эс олҗ авсн болхла, энчн бас үкәд хуурх билә",— болҗ орс Фирс Митрофанович үн келнә. "Не, тиим болхла, Фирсушка, нанд бичә һунд. Эзн цаһан хаанд хойр дәкҗ белг күргҗ өгәд, хойр медаль зүүһәд ирсн би эн теегин эзмб, хама күрәд болвчн зөвән авхв!“— гичкәд, Һавң һоснаннь түрәһәс маляһан һарһҗ авад, терүгәрн аһар шавдҗ сүрәлкнә. "Арһулд, таңһрг Хавчуков! Эн көвүнчн нанд өңгәр күртсн уга билә, эмнәд, асрад һаруд туслав",— гиҗ Фирс зөв-учран күргнә. "Пө, нәәҗ Букреев, чини ухан-седкл нанд медгдҗәнә! Асрсндан көлсинь авхар бәәнәч. Ав! Тиигәд шуд келәд оркхмн билә! Мә, нәәҗ Букреев!” — Хавчка Һавң алтн, мөңгн утцар кеерүлсн зеегтә, хар-күрң бүшмүдиннь гүн хавтхас арслңга тәәлүр һарһад, нәәҗдән атхулхла, Фирс Митрофанович йосндан уурлна: “Нәәҗ Хавчуков, чи намаг кенд тоолҗахмч, а? Ноха асрсн күүнә бийнь тавн арслң авна, чи хө хәрүлх чаңһ-чиирг, хойр җилин туршарт эврәннь үрнлә әдл хәәрләд өсксн, арвн хойрта көвүнд арслңга тәәлүр өгнәч. Ичхнчн, Габун Шарапович!" Эн үгәс Хавчуков, һал авлцсн арһсн кевтә, шатҗ одна: "Ха-ха, чи, үмкә орс, намаг, нойна тохмиг меклхәр бәәнчи? Мөн, сән нохад тавн арслң өгч болҗана, болв худгин өөр үкҗәсн көвүнд арслңга тәәлүр өгхлә, әәлһнә гидг — цань уга ичр-һутран барсн йовдл! Не, нәәҗ Фирсушка, нанд бичә һунд. Би чамла Сарпулин гуврар дамҗулҗ күүнднәв, тер цагт Габун Хавчуков ямаран күүһинь медхч!"

Торһн нооста хөд өскдг, авдрнь алтар дүүрң, мөңгнь Аһшин, Әәдрхнә, Шин Кермнә банкст дүрәтә бәәх Букреев Һавңгин бәәдләс хар-күрңтсн чирәһәснь, цусрхҗ уласн нүднәснь, өөдән-ургшан күвклзҗ сарсасн хамраснь, далһа дал-ээминь цокҗ саглрсн, һахан ширкг мет шүрүн үснәс, малян иш атхсн нудрминнь һолисн шүрвснәс сүрдҗ, эвлҗ келнә: "Нәәҗ минь, Габунушка, манд хоорндан цүүгәд кергго. Би чамд Харлашкиг өңгәр белглҗәнәв". Тер бийнь Һавң әврлҗәнә: "Фирсушка, чи байн болдг болвчн — хар яста күнч, би тавн зун бод малта, хойр миңһн хөөтә, нег аҗрһ адута болвчн — цаһан яста күмб! Түүг, Фирс Митрофанович, бичә март!"

Тиигҗ Харлашк арвн хойртадан Хавчка Һавңд хөөчәр орад, терүнд өрүн нарн шарлҗ һарснас авн асхн бүрүл күртл заргдад, даңгин кеер йовдг билә. Түрүн ик дәәнә цагла Һавң ах-дүүһәрн шин йосна өмнәс ноолда кев. Улачуд диилхлә, җигтә юмн, Һавң эн йоснд түшв. Мал-гер өсктн гисн шин йосн һархла, Хавчка Һавң дәкнәс Булмгин Харлашкиг, Балзна Дүдәг, Аппушин Бугтиг, Намсин Яшкиг зарад, бод малыннь, хөөдиннь, мөрдиннь то өскәд, нам хаана цагинас деер бәәв.

Даңгин гесн өлн йовснас көлтә Харлашк Дүдә хойр хулхаһар кеер күр кеһәд, дигтә терүгән һарһад идҗәһәд, Һавңд бәргдв. Урднь төрүц хөд талан көлән тәвдго эзн өөрән хойр орс дахулҗ ирәд, теднд тохмта хөөдәсн хулдхар йовсн бәәҗ. Хулхань бәргдсн Харлашкиг Һавң маляһар гүвдсн, терүнә барун көлнь сүүҗәрн булһрад, хөөннь зөвәр доһлдг болҗ эдгв. Дүдә тер гүвдлһнә хөөн удан әмд бәәсн уга, элк-оошкнь йүүрсн, терүнәсн көлтә хату һазрт булгдв. Хөөннь экләд колхоз бүрдхлә, Хавчкихнә уңг-тохм үзг-үзгтән тарад, зәрмснь туугдад, зәрмснь түүрмд сууһад, терүнәс бүрн-бүтн һарснь эн сүүлин дәәнә цагла Гитлерин цергт церглснәс көлтә нам тохм тасрад хуурв.

Сүзһлзҗ ишкдг доһлң Харлашкиг күүкд һолад, тер кесгтән гер-мал уга бәәв, хамтрлңдан адучар көдләд, даңгин кеер йовдг билә. Зу наслтха, Һавңгин ууһн көвүн Ноктин гергн Байчха, залунь хамтрлңд ах тоочар көдлҗәһәд, һазр-усан хаяд, гергнәннь төркн Ик Цоохр тал нүүҗ одхларн, тендәс Җалка гидг көгшн күүк олҗ өгәд, Харлашкд өрк-бүл өндәлһв. Әмтнә келәр, Байчха кезәнә Ик Цоохрин хамгин нертә байн Бадмин Цернә күүкн гинә. Зәрмснь Байчхаг угатя күүнә күүкн гинә, тегәд Ноктиг баячудын уңг-тохмиг киитн үзгүр тууҗах саамла эс көңдәҗ гилднә. Тер тоот зәңгиг Харлашк алькинь чигн иткхш, юңгад гихлә, Нокт колхоз бүрдхд цуг малан — арвн үкрән, һучн хөөһән, хойр мөрән, нег темәһән олна ханьд орулҗ өглә. Бийдән саалин һанцхн үкр авч үлдлә, наадк малынь Харлашк Ноктд нөкд болад, хамтрлңд тууҗ күрглә.

Харлашкд өрк өндәлһхднь Байчха тусан хальдав, зуг эн Җалкань, хусрң үкр кевтә, төрүц үр һарһхш. Терүнәс авн залу гергн хойрин хоорнд даңгин цүүгән һарна. Харлашк тохман утдулхар көвү хәәнә, Җалка өтлх наснднь һар-көл болх күүк күләнә, тегәд тедн нег-негән гемшәнә. Харлашк ода дөч күрв, хусрң Җалка һучн тавта болв. Теднәһәс үрн һарна гидг берк, тиигх дутм эднә керүл, цүүгән, ноолдан дару-дарунь болна.

Харлашк Җалка хойриг иим чинвртә бәәсн саамла, теднә кишгәр, дигтә Дарцг лам ирв. Шилвксн хурц нүдтә, буугдсн күнд маңната, сарсхр оон хамрта, сертхр болчкад, ашкнь унҗсн ик чиктә Дарцг лам, хаҗуһас хәләсн күүнд йирин күн бишнь ил медгднә. Харлашк Җалка хойрин зовлң соңсчкад, Дарцг лам шүрүтәһәр, итклтәһәр келв:

— Бурхн Багшин евәләр, егзм номин күчәр танаһас эрк биш үрн һархмн. Зуг Җалкаг эмнх, сәәнәр эмнх кергтә. Ик үүл — ут үстәд бәәнә.

— Не, тегәд, би юн гидг биләв, а? — гиһәд, Харлашк амрад одв. — Хусрң чамд гем бәәнә гихлә, уга, доһлң нанд бәәнә гиһәд, бийим гемшәдг биләч. Булмгин Харлашк худл келдг күн биш. — Харлашк иигҗ келәд, байрлад, таньдго залуһас сурв: — Дарцг ламин гегән, көвүн һардгар кеҗ болхий?

— Көвүн чигн, күүкн чигн һардгар кенәв. Зуг бәрцнь ямаран болхнь медх. Базго бәрцәс баатр төрх, бичкн бәрцәс күүкн төрх, кемр хармллго тер авдртан дүрсн алтан, мөңгән бурхнд нерәдхлә, хойр үртә болхт!

— Икр һархий? — гиҗ Җалка сүрднә.

— Мана авдрт бәәх мөңг, алт яһҗ медвт? — болҗ Харлашк алң болна.

— Бурхн нанд медрл заяхларн, хурц ивт нүд бас өглә, — гиҗ Дарцг лам догшар келв. — Чини авдрт бәәсиг биш, чееҗдән ода юуна тускар ухалҗахичн меднәв!

— Ламин гегән...

— Долан җилд хамдан бәәсн бийнь үрн эс һарсн мини баавһаһас юн салтр төрх билә гиҗ...

— О, олн бурхд, килнцим тәвҗ хәәрлтн?! Мөн, мел тиигҗ санҗалав, — болад, Харлашк Дарцг ламин өмн мөргҗ киисв. — Буруһим тәвҗ хәәрлтн, хар уханасм цеврлтн. Хей, Җалка, ламин гегәнә өмн сөгдәд мөрг. Цаһан кенчр делгчкәд, маңнаһан һурв дәкҗ һазрт күргәд мөрг!

Эднә күүндвр соңсад, ода күртл тагчг бәәсн Ямада бас заквр өгсн мет һазрур элкдҗ киисәд, Дарцг ламин өмн мөргәд, терүнәс һурв дәкҗ әдс авб.

— Нернчн кемб?.. Ямада?.. Ямада, эндрәс авн чи мини көтч болхмч!

— Би модна комбинатд көдлнәв, — гиҗ Ямада, моһа үзсн меклә кевтә, терүнә амнд өмкгдхән эртәснь медҗ арһул келв.

Эн өдрәс авн Дарцг ламин тускар хальмгуд дунд хамгин өвәрц болн сетрә зәңг һарв. Ламур әмтн нүүһәд-нүгшәд ирв, зуг тер ирсн күүг шилвлзсн шилркә нүдәрн ширтҗ хәләчкәд, өмнән бәәсн дорҗ-җодв секҗ умшад, зәрлг болна:

— Эндрк өдр — чини насна харш өдр, дола хонад ир!

Тиим зәрлгәс зәрмнь сеҗәд, заасн өдр күртл килнц һарһшгон төлә, күүкд күн залуһан бийүрн шидрдәхш, залу күн болхла, гергнәсн онц унтна.

Дарцг лам әмтнд тусан хальдахднь таалмҗта болтха гиһәд, Харлашк хораһан сулдхад, тер баракин үүдн тал, урднь Зорхтын Һалзна бәәсн киитн хорад орв. Дарцг лам ирсн даруһан күүкд күзүндән зүүдг шил бурцг эрктә бәәсн болхла, ода хар модн, яшл модн, зандн модн эрктә. Ямада терүнә зааврар цуг хальмгудын гермүд эргәд, кенәд шүгән, цутхмр бурхн, зул тавлдг цөгц, дорҗ-җодв, мирд, залсн бу болн талдан чигн бурхн-шаҗна сетрә юмс бәәхиг туршулҗ хәләлһв. Кемр шүтәтә, бурхта, эрктә, җодвта, цөгцтә улс бәәхлә, тедниг иртхә гиһәд, Ямадаһар дуудулна.

Ирсн күүнлә Дарцг лам удан күүндхш, нүд далд бәәсн бийнь, теднәд буг болҗах, тушаһан хальдаҗах, килнц өгчәх бурхн-шаҗна юмсиг һә кеһәд, нааран авч иртн гиҗ закна. Теднь сеҗәд, онц хорад суусн бийнь холас үзәд, тер бугас, тушаһас, килнцәс гетлгҗәхднь ламин гегәнд ханад, дарунь авч ирҗ Бурхн Багшт залтн, күргтн гиҗ эрәд, тәвн, зун, зун тәвн, хойр зун, хойр зун тәвн, һурвн зун җил хооран теднә эцкнр, өвкнр, элнцгүд, җитхс залҗ авсн, төрскн һазр-уснасн нүүхләрн, туугдхларн, көөгдхләрн кедү күчр, ахр цагин болзгт, адһмта кевәр һарсн болвчн, тер хәәртә, үнтә, сетрә тоотан доталад, нам идх-уух хотан, өмсх-зүүх хувцан хаяд авсн юмсан Дарцг ламд авч ирҗ өгцхәв.

Дарцг лам ахр цагин болзгт тиим кевәр Харлашкин хораг йоста хурлд хүврәв. Һартан эрдмтә, бәрсн тоотан кечкдг Харлашк ламин гегәнд терүнә зурсн зургар күрд кеҗ өгв, юңгад гихлә, Дарцг лам Җалкаг, Харлашкин гергиг, үртә-садта кехин кергт өдрт хойр дәкҗ эмннә.

Җалка, җигтә юмн, Дарцг лам терүг эклҗ эмнснәс авн, даңгин маңсхр чирәнь герлтәд, киитн нүднь бүләдәд, яр заңнь җөөлдәд, серглң-дерглң болад, лам тал одх цаган әрә тесч күләдг болв. Гергнәннь тер хүврлт үзәд, Харлашкин байрт теңкән уга. "Не, ламин гегән яһҗ, юуһар эмннә!"— гиҗ залуһан сурхла, Җалка өмнәснь аминь боона: "Кемр көвү һарһулҗ авхар бәәхлә, тиим килнцтә сурвр бичә өгтн". Ода Харлашк сурвр өгх биш, гергән көдлмшәс ирхлә, өрлә көдлмштән һархин өмн: "Шулуһар ламин гегән тал од!"— гиһәд адһана, сана орулна, көөнә.

Баһ берәдәс түрүн болҗ Дарцг ламур Кавкинә Улан дәәнд йовх ач көвүн Алчан Лиҗд белг бәрүлхәр ирв. Ламин гегән Уланиг зөвәр уданд бәрв, Дарцг ламд бийән үзүлхәр ирсн, терүнә дару орх медәтнр баахн бериг тиим удан цаг эзлснднь гемшәһәд, коридорт харал тәвәд сууцхана.

— Ач көвүнәннь тускиг күцц сәәнәр медхәр седҗәхлә, чи, Улан, Бурхн Багшт таалмҗ үүдәх зөвтәч,— гиҗ Дарцг лам шудтнь иләр келв.

— Һучн һурвн теңгр деер бәәх Бурхн Багшт би, эн килнцтә һазр деер бәәх күн, яһҗ таалмҗ үүдәхмб!— болҗ Улан алң болв.

Дарцг лам Улана өмн хойр шүтә илдкәд үзүлв. Негнднь ламла ноосан харһулсн күүкд күн сууна. Тер гергн хөөт төрлдән Бурхн Багшла таалмҗан һарһад, таралңд туссн, экәршго кишг эдлҗәхәр зурата. Наадкднь — күүкд күн хар ястала килнц кеҗәнә. Тер хөөт төрлдән тамд тусад, үүсрго ик бухас күч үзүллһәд, басл муулян эдлҗәнә. Улан хойр шүтәг селгәдәр хәләчкәд, һутртаһар келв:

— Ичкевт, тиим юмн бас бәәдви...

— Ичх, һутх юмн уга. Би Бурхн Багшин һазр деер бәәх элчньв,— гиһәд, Дарцг лам Улана хувц тәәлв.— һанцхн ач көвүнәннь тускар медх биш, эврән деедсин хәәрәр ут наста болхч...

Күүкд улсин геннәр наад кеһәд, тедниг олзлҗах Дарцг лам ичл-эмәлго, иләр сурв:

— Кемр Бурхн Багшт иим таалмҗта болхла, тана келсәр мини ач көвүн удлго нааран, нама хәәһәд ирх,— гиҗ Улан, цаңһҗ йовад ундан хәрүлсн күншң, хаңһуртаһар келв.

Алчан Лиҗин ирлһиг улм түргдүлҗ өгхәр бәәхлә, ирәд-ирәд белг бәрүлҗә...

Кавкинә Улан Дарцг ламиг амнасн авлго буульна, терүг "йоста бурхн" гинә, юңгад гихлә, Дарцг лам терүг белг бәрүлхәр дәкәд хойр-һурв одхлань: "Берәд, күүкд олар нанур илгәх дутм би чамд кишг заяхв, ут нас зүүлһхв",— гиҗ. Улан Дарцг ламин келсиг икәр эс иткв чигн, бийнь меклгдсн өшәһән наадк гергд, берәд, күүкдәс бәрҗ авхар, терүг нег үлү буульна, магтна, өргнә. Дарцг ламин белг-бек элшго, болв һанцхн тер биш, наадкснь бас терүнә "хәәрнд" багттха — харм биш, инәдн, зог, наадн. Түүнәс давхла — ичр, һутр, му нерн. Дарцг лам күн болһныг терүнә тускар талдан әмтнд бузр үг келүлшгоһар, тавлсн зулд, илдксн шүтәнд, цутхмр бурхнд мөргүләд аминь бөглсн бийнь, эн мек-тах нег саамд илдкгдәд һарч ирхиг Кавкинә Улан медәд, хаҗудан бәәсн берәд, күүкдиг, Зандаһас наадксинь, цугтнь бузрдаҗ авхар бәәнә.

Дарцг лам күүнә чирә хәләһәд, нүд ширтәд, төрүц үн келәд өгчкнә гихлә, Мөңкә седклнь телчәд, зүркнь изрәд бәәхлә, иньг Очриннь тускар негинь медхәр Дарцг ламур ирв. Урднь чигн баахн наста берәд, эр киистәлә ноосан харһулад уга күүкд ирдг билә, зуг иим эвтәкн цогцта, өкөр чирәтә, мөнт хар нүдтә сәәхлә, ирәдго билә.

Мек-тах иктә Дарцг лам сәәхн күүкиг үргәшгон төлә, холас экләд, терүнд Очр гидг иньгнь дәәнд мордсн, ода тер көвүн әмд-менд йовх, угаһинь медхәр ирсинь тааһад келчкв. Ламин гегәнә тер хурц медлд авлгдад, Дарцгин келсиг бахмҗтаһар чиңнәд, минь ода хамгин сән зәңг, хамгин күсл кесн үгән соңсхв гиһәд, чееҗнь талваһад, өрчнь дала-нала болад, зүркнь менрәд бәәнә. Генткн Дарцг лам чочаҗ закв:

— Шулуһар хувцан тәәл!

— Юңгад?

— Юңгад гихлә, чини Очриг эрүл-дорулынь, әмд-мендинь медх кергтә.

— Чадшгов.

— Би эврән нөкд болнав,— гиһәд, Дарцг лам бийүрнь өөрдхлә, Мөңкә үүдн тал һарч гүүв.

— Зогс! Эс гиҗ көл-һарчн тәкрх! Келн-амнчн коочих, нүднчн сохрх, чикнчн таңхрх!

Тер догшн, әәмшгтә үгмүдәс күүкн, ардаснь автоматар хасн мет түдәд зогсв... Мөңкә нааран ирсндән бийән гемшәһәд, Дарцг ламиг теңгрт күргҗ буульсн Кавкинә Уланиг хараһад, Харлашкин урднь бәәсн, ода Дарцг ламин ичәнд хүврсн бүүрәс дәәвләд, күзүһән боорлад үкх шиидвртә һарв. Һаза нүд чичм харңһу, тер бийнь Мөңкәлә учрсн гүрмиг эргндк әмтн, бүкл делкә, нег үлү, тенд Германя һазрт фашистнрлә ноолдҗ йовх Очр эврәннь нүдәрн үзсн болна.

Мөңкә эн экәршго зовлңган хувацхар Занда тал орхар седчкәд, Һалзн Томпа хойрин өөр иләр күүндҗ болшго, дәкәд... Кермәш Зандаг сүүдр мет арднь дахна, эдниг дураһад, шулуһар ик күүкн болҗ авхар адһна. Хәәмнь, Кермәш минь, цагасн эрт, наснасн урд бадмшхар бичә адһ. Мөңкә герүрн ирәд, дун-шун уга, орндан орад кевтв.

Экин седкл — хамгин хурц нүдн. Оньдин яхлад-яалад йовдг Чамча күүкән үзчкәд, терүнлә нег берк гүрм учрсиг медәд, хаҗуднь ирҗ сууһад, бүлүдәд бәәдг кел-амарн негт иигҗ сурад, негт тиигҗ ээрәд, негт эвләд, негт керлдәд ядчкв — Мөңкә экиннь сурврт төрүц хәрү өгсн уга, нүдән аньчкад, эн нарта орчлңгас икәр холҗсн кевтә, негчн амн үг келхш.

Хальмгудыг һазр-уснаснь көндәһәд, Сиврүр тууһад җил болв. Негхн җилин хоорнд Зандан бәәдл-җирһлд, наадк әмтнлә әдл элдв ик гүрм, аюл, зовлң учрв. Сивр тал авч ирснь баһ кевтә, нааран, киитн ар үзгүр, шин тосхгдҗах балһснур тууһад, хальмгудын урднь эс дассн, эс меддг, эс үзҗ йовсн көдлмшт зарад, күчрәс күчрт хайв. Негхн җилин дунд Занда асрад-өсксн эк-эцкән геев, зүркнь туссн иньгәсн салв. Дөнтә дү күүктәһән, мөстә һазрт суулһсн, хойр уласн кевтә үлдв. Уласн — дулан һазрин модн, эн ар үзгин киитиг, шуурһиг, цасиг дааҗ чадхий?

Игаркд үвл йисн сардан болна. Сентябрь сард экләд цасн орна, мөсн көрнә. Декабрин эклцәс авн январин эклц күртл, бүкл сардан даңгин харңһу болна. Зәрмдән чилгр теңгрт одд герлтҗ чирмлднә. Олн зүсн өңгтә хорһн шам шатасн кевтә, генткн һазрин шавшлһнас өөдләд, көк, улан, шар солңһ һарад, сүзгч хальмгудт әәмшг үүдәнә. Зуг бичкдүд тер солңһас, уудьврта үвлин ут сө соньн белг белглсн мет байрлцхана. Үвләр ярплан чигн хая-хая нисч ирнә, тер учрар бичгүд хатяр. Хойрдгч Украинск фронт Будапешт балһс сулдххар күчтә ноолда кеҗ йовна гиҗ радио зәңглнә. Яһсн ут болн чилшго дән бәәсмб? Һурвн җил дундуртан болҗана, одачн эк-захнь үзгдхш. Улан Әәрм эврә һазр-усан фашистнрәс күццднь гишң сулдхчкад, ода талдан орн-нутгудыг немшин анднрин үлмәһәс сулдхҗ йовна. Нег халхарнь, хортна үлмәһәс һазр-усан сулдхсн хөөн һазадын орна төлә эврәннь алтн болсн үрдиннь әмәр шордҗ болхий?.. Цааранднь тедн һазран эврән сулдхтха... Занда нег зүүдән тиигҗ санчкад, дәкәд ухална: уга, немшин һалзу чонмудыг Берлинднь күргҗ дорацулад, ичәһинь күүчҗ эс хайхла, тедн нарта делкәд амр-зая өгшго.

Красноярск балһсна барун хаҗуд, Енисей һолын телтр көвәд, тиим нертә өртңгин модна үүлдлңгин болн төмр хаалһ хоорнд бәәсн тавн баракд эн, ода Игаркд бәәх әмтн, үзг-бүр һазрас нүүлһҗ авч ирсн бийнь, түрү-зүдүдән, күнд хаалһдан, ар үзг тал туугдҗ йовхдан даргдлго, асхн болһн нәр келдәд, гарма татад, домбр цокад, бииләд, дуулад серглң-дерглң йовла. Зуг одак моом Иван Михайловичд меклгдснә хөөн әмтнә сүрә дор орад, омгнь шантрад, дуулдган, биилдгән чигн уурв.

Шин җилиг Занда Мөңкә хойрхулн тосв. Һалзн Томпа хойр баһчудт харш болшгоһар, Мөңкән эк Чамчата, мини эк Нүүдләтә, мини эцк Маңҗта хамдан шин җил темдглхәр Прохор Захарович эмгтәһән дуудсн, теднә тал гиичлҗ одв.

Занда Мөңкә хойр боднцг, өндг, өрм, үс, һуйр, шикр зуурад, цө-төмр беш деер таавад тәвәд, зурһан торт болһҗ. Торт болһнд күүнә нерн бичәтә, тер күүнә насна тооһар зул тавлата. Хамгин олн зул — 20-тә гисн то Очрин нертә тортд, хамгин цөөкн зул — 5-н гисн то Шиндән тортд хатхата. Наадк тортмудт Бадмин, Зандан, Мөңкән, мини — Кермәш гисн нерд бичәтә, мана насна тооһар зулмуд залата. Зулнь — нәрхн хорһн шумр.

Тенд, Игаркас кесг миңһн дуунад бәәх Кремлин Спасск бәәшңгин час арвн хойр дәкҗ хонх цокв. Занда Бадмин нертә, Мөңкә Очрин нертә тортын зул шатаһад, дарунь эврәннь нертә тортмудт герл орулв. Шиндә ман хойрт бас һалта шигшлсн мод өгсн, бидн теднәс түрүн торт деерк зулмудтан һал өгвидн — Шиндә тав дәкҗ, би — арвн нег дәкҗ. Энүнә хөөн Занда агч ааһта җомба авад, йөрәл тәвб:

— Давсн күнд җил хамг му тоотыг авч одг. Урһжах шин җил мана Төрскнд диилвр белглтхә. Гитлерин нуһрсинь таслхла, мана бәәдл-җирһлчн гиигрх, алдр көтләч (вождь) Сталин манла учрсн гүрмд оньган өгәд, хәрү эңкр һазр-усн талмдн авч одх. Дәәнд одснь чигн, шишлң тоод бәәдгнь чигн нег-негнәннь улан чирә үзҗ, кишгтә, амулң менд бәәх болтха!

Тәвсн йөрәлчн, хәәртә Занда минь, бүтҗ, бидн Бадмла, Очрла эрк биш үзлцх болый! — гиҗ Мөңкә үр күүкнәннь йөрәлд немр үгмүд келв.

Дөрвүлн җомбаһан уучкад, Зандан зааврар босад зогсчкад, барун һаран өрчдән шахад, зүн һарарн тортыг һурв зөв эргүлҗ хүрүләд, зул болһныг даран-даранднь үләһәд унтраһад, хорһн шаминь авад, хала тәрлкд эвлүнәр тәвәд, күн болһн тортан нег-негндән зүсм-зүсмәр керчҗ белгләд, җомбаһан ууһад, йоста байр кеввидн.

Занда экләд дуулв:

— Сүүрлҗ нарн суув,

Сар мандлҗ һарв,

Серүн салькн үләв,

Сәәхн асхн болв...

Хальмгт иим дун урднь уга билә, тер учрар, Зандаг дахад дуулдг Мөңкә зөвәрт чикән өгәд чиңнҗәһәд, үр күүкән дахв:

— Асхна дүүрәнлә негдҗ

Айста дун күңкннә,

Альвн бичкн зүркм

Амрч өрчдм талвана...

Дууна айснь һашута биш, сегән-серглң, соңссн күүнә чееҗд байр үүдәнә, седклд таалмҗ болна.

— Эн сәәхн асхн —

Эңкр иньгүдин асхн,

Эклх бүлин җирһлиг

Эртәс батлсн асхн...

Дун төгсхлә, Мөңкә Зандаг теврәд, халхаснь селн үмсәд, өргмҗтәһәр келв:

— Яһсн таалта үгмүдви, ямаран еңсг айсви! Кенә һарһсн думб?

— Эн дуунчн хойр эзтә — үгмүднь Сивр талас нисч ирлә, айснь энд, тундрин улмта, бөкүнтә, иләстә һазрт төрлә!

Намаг насарн бичкн гиҗ Занда һундахш, бәәдл-җирһлин сән, му тоотыг нуухш, күнд-күчрт эртәс тахштха гиҗ тоолдг бәәдлтә. Мөңкән бәәдл-бәрцд хүврлт һарв, тер урдклаһан әдл тачкнҗ инәхш, арһта болхла, олнас хол йовх саната, нам Занда тал хая-хая ирнә. Занда тер хүврлтинь медәд, үзәд, оньһад бәәсн бийнь, үр күүкнәсн учринь сурхш, эврән седклән һарһҗ келхиг күләнә. Кедү өөрхн үүрлдг болвчн, нег-негнәннь чееҗ күчәр уудлхла, тер йовдл үлү өвдкүр үүдәх, ухаһинь салвлх гиҗ саглна. Мөңкәлә нег гүрм учрснь лавта, терүнә өкәр төгрг чирә цәәһәд, мөнт хар нүднь һаслңта болҗ одв. Кемр Очрас нег му зәңг авсн болхла, эрк биш келх билә, эндр терүнд нерәдсн, насинь угтсн хорһн шумрмуд шаташго билә.

Хальмг әмтн бар сарин хөрн тавнд Зул кеһәд, насан угтна. Һуйр элдәд, цөгц кевләд, хустгин ишиг нәрхдүлҗ зорад, насна тооһар ниилүлҗ көвңгәр ораһад, цөгцин йоралд суулһад, хәәлсн шар тос кенә. Цөгциг шовлг моднд хатхад, урднь ишкә герин ораһар һарһдг бәәсн болхла, ода баракин үүд секәд, һаза тачкнҗах киитнәс хөргдлго өөдән өргәд, һучн һурвн теңгр деер бәәх Бурхн Багш үзәд, насиг утдулҗ, эрүл-менд бәәлһтхә гиҗ бурхнас хәәрлт эрнә.

Нег баракин үүднд өөдән залсн зул Пинков үзәд, хурдлҗ ирәд, тер эмгиг, хортна керм (самолет) нисч ирәд, Игарк балһс бомбдх докъя өгчәнәч гиҗ гемшәһәд, бәрәд суулһчкҗ. Терүг соңсад, Занда комендатур тал одад, хальмгуд зул юңгад тавлдгинь цәәлһҗ өгхлә, Зандаг гемшәх шалтг хәәҗәсн Пинков амрад одҗ: чи эн эмгтә хоюрн фашистнрин гетүлч (шпион) бәәҗч, чамаг Игаркас улм цааран Дудинк, Норильск, Диксон тал туухмн гиҗ орклҗ. Эргүд үг келхәр — эрст бурцг цац гишң, келсән эс медхләнь, Занда орклҗасн Пинковиг үлдәчкәд, комендатурас һарад, шуд ик ахлачднь күрәд, зөв-учран цәәлһәд, эмгиг сулдхҗ авб. Тер йовдлын хөөн Пинков Зандаг юуһар болвчн гемшәхәр, бурушахар, суулһхар седнә, юңгад гихлә, ик ахлач Пинковиг дуудад, Зандан өөр сурв: "Үр Пинков, ода фронт хама йовхиг меднчи?" — "Үр майор, фронт Хүүвин Холван һазр-усиг сулдхад, Польшт, Чехословакд, Венгрьт, Румыньд дәәлдҗ йовна!" — “Не, тегәд, тенд Улан Әәрмәс цоклһ үзҗ йовх гитлерихн нааран ирҗ Игаркиг бомбдҗ чадхий?" — "Чадшго, үр майор!"— болҗ Пинков һордав.— "Тиигхлә ю кех зөвтәч?" — “Тер эмгиг сулдхх!" — "Сән, Пинков, сән. Медҗәнәч. Зуг чамаг бийичн тавн хонгар карцерт суулһҗанав!..."

Занда генн биш, Пинков яһад бийинь "эргүләд" бәәдгиг меднә. Сәәхн зүсн-зүркн эзндән иим тушаһан хальдах гих санан күүкнә ухана өнцгт уга билә. Болв Занда өсәд, цогцнь улм кевтә-янзта, халхнь арчсн альмнла әдл минчиһәд, күмсгнь харадан җивр кевтә зеегтә хар нүдинь кеерүлх дутм, күүкнд сана тәвдгнь олн.

Занда торт кеһәд, деернь хорһн шумрар зул шатахларн, Пинковас әәһәд биш, бийнь билгшг ухаһарн шин зокал ухалҗ тогтаһад, тиигҗ Шин җилиг тосчана. Җомбаһан уучкад, тортан идәд, Бадм Очр хойрт нерәдсн тортмудыг Томпа ээҗ, Һалзн ах, мини эк-эцкт үлдәснә хөөн Занда үр күүкндән шимлдҗ келв:

— Би маңһдур Дарцг лам тал одад, Бадмин тускар белг бәрүлхәр седҗәнәв...

— Уга, уга! — болҗ Мөңкә сүрдв. — Тиигән көлән тәвдг болвзач!

— Юңгад? Кавкинә Улан терүг икәр буульна. Удлго Лиҗ эрүл-дорул, нам өрчдән орден зүүсн ирхмн гиҗ келҗ...

— Уланд таасгдҗадгчн болх, зуг, Занда, чамас эргчм, терүн тал бичә од!

— Мөсн хәәләд, керм экләд йовхла, түрүн кермд Лиҗиг ирх гиҗ келҗ. Яһҗ медхв, Бадмин тускарчн тиигҗ медх, негинь йилһәд келх...

— Занда, намаг соңс...

— Мөңкә, Улан дәкәд ю келсинь медҗәнчи? Лиҗ ман хойриг эрк биш ханьцх гиҗ... Бадм әмд биш гиҗ... Би терүгинь төрүц иткҗәхшив. Улан зөрц намаг толһаһим эргүлҗәнә. Уга, Дарцг ламд одҗ негинь йилһнәв. — Занда, залу күүнлә әдл зөрсән күцәлго бәәхш, тегәд үр күүкнәннь хөрлһиг төртән авчахш.

Занда, чамас дәкәд нег эрҗәнәв: тер андн тал бичә од! — гичкәд, Мөңкә усн-цасн уульв.

— Яһҗахмч, Мөңкә? Цуг гергд, берәд, күүкд Дарцг ламиг сән медлгч гилднә...

— Көл-һарчн тәкрх, келн-амнчн коочих, нүднчн сохрх, чикнчн таңхрх гиҗ әәлһхлә, сүрдәхлә, амичн боохла, чини бийчн теднлә әдл Дарцг ламиг бууляд, частр дуулхч, — болад, Мөңкә уульдгасн экрдгт орв.

Үр күүкән ээмәснь бәрәд, бичкн альчурарн нульмсинь арчҗасн Занда, генткн сана авсн кевтә, алмацҗ сурв:

— Чи эврән одсн болвзач?

— Ях, ях, Занда минь, нанд тер эндүһим, кемр Очр әмд-менд ирҗ гихлә, кезәдчн тәвҗ өгшго, — Мөңкән дал-ээмнь чичрв.

Хот-хоолан ууһад, Шин җилән тоссн Шиндә ман хойриг Занда орнд кевтүлҗ оркла. Шулуһар өсч, гиҗгтә күүкн болхар адһҗах нанд нөөрм күрхш, теднә күүндвр, Мөңкән уульлһн соңсгдад бәәнә.

— Не, чамла юн гүрм учрснь медгдҗәнә, — болҗ Занда аралдв. — Тиигх дутм би тер Дарцг ламичн одҗ нүдәрн үзнәв, чикәрн соңснав! Кемр тер йосндан андн болхла, би терүг Булмгин Харлашкин герт бултад, хар йовдл һарһдгинь илдкнәв!

— Уга, уга, тиигҗ бичә килнц ав, — гиһәд, Мөңкә экрдгән уурад, үр күүкән теврәд, терүг эвлв. — Терчн йоста бурхн йозурта, ик медрлтә, әвртә күн бәәдлтә...

— Не, тиим болхла, юңгад нус-нульмсан асхад, эңсәд-энләд бәәнәч! — гиҗ Занда догшар келв.— Изң-татң гиһәд бәәхәр, илднь кел. Намаг худл-хуурмгт дургог меднәч.

— Нанла учрсн һә йовдлыг чамд соңсад, медәд кергго. Түрүн эшндән бийән боорлҗ үкхәр седләв, дәкәд тер нег му экм харм болад...

— Эх, Мөңкә, Мөңкә, күүкн цевр цогцан, яңхл сәәхн ясан тиигҗ барҗ болдви,— гиһәд, Занда толһаһан нәәхлв.

— Терүнә догшн ду, әәмшгтә үгмүд соңсхла, чамаг яахичн хәләхв, — болҗ, җөөлн заңта Мөңкә эн саамд шүдән хәврҗ келв.

— Хәләхвидн! — гиҗ Занда нег мөслсн шиидвр авб. — Эрк биш хәләхвидн!

Маңһдуртнь Занда Дарцг лам тал ирв. Хальмгин йосар үүд цоклго орад ирхлә, зәмләд суусн күдр-бадр цогцта, дөч, уга, һуч күрсн наста, өңгтә-зүстә залуһин өмн Җалка, Харлашкин гергн, сөгдәд, хойр һаран намчлчксн, нүднәснь нульмсн цәәрсн, зальврсн, эрсн бәәдлтә ламин гегәнд мөргҗәнә. Орҗ ирсн күүкиг шилвксн нүдәрн утхин ирәр ирсн мет хурцар хәләчкәд, догшар келв:

— Һарч әрл!

— Буруһим тәвҗ хәәрлтн,— гиһәд, Зандаг хәрү һархар седхлә, Дарцг лам зәрлг болв:— Сәәхлә, чамаг биш, эн баавһаг һар гиҗәнәв.

Җалка, арһнь уга, ормасн босад, Занда тал хорта моһа үзсн мет киитн нүдәр хәләһәд, согту күүнәһәр, дәәвлҗ хораһас һарв.

Җалкад ода нарта делкә деер терүнәс хөв тату күн уга болҗ медгдв. Эн шулмс, талдан берәд, күүкд ирхин өмн Дарцг лам эн хойрин хоорндк ямаран сән-сәәхн, таалмҗта-бахмҗта билә, ламин гегән терүг өдрт хойр дәкҗ — өрүнд, асхнд эмндг билә. Долан җилин туршарт тер Харлашкта бәәнә, болв Дарцг ламла әдл биш билә. Урднь һанцхн Ик Цоохртан биш, бүкл Хальмг таңһчдан байнарн туурсн Бадмин Цернә салтр гиһәд, Җалкаг хөрн нәәм күртлнь эр киистә тоотнь оньган тусхадго билә. Зуг салата — модн, садта — күн гиһәд, Байчха эгчин нилчәр Харлашкд мордла. Харлашк шалврта болхас биш, залуһин нерн сәнҗ. Йоста залу гидг — Дарцг лам бәәҗ. Эн ирҗәх баһ наста яйгудас, шивгчнрәс, өлгчдәс көлтә Дарцг лам Җалкаг мартв. Арһан бархларн, ичртән ишкә халад, бичә шидрд гиһәд көөсн бийнь, терүнә өмн сөгдәд: "Ламин гегән, Бурхн Багшин нерн деерәс сурҗанав, эмнлһән цааранднь кетн?!"— гиҗ эрҗ эңсв. "Ург тогтҗ одва, негн биш, хойр үрн — көвүн күүкн төрхмн",— гиһәд, Дарцг лам хаңһуртаһар инәҗәтл, одак кишва домбр Занда орҗ ирәд, харш болв. Ламиг инәхлә, терүнә өрнь җөөлдҗәнә гиҗ Җалка нәәлҗәлә.

Дарцг лам Зандаг шилвлзсн хурц нүдәрн цольгҗ хәләһәд, күүкнә зүсн-зүркнәс, күмн алң болхмн, зүркнь бульглад, наадк гергд, берәд, күүкдәс талданар, җөөлнәр болн килмҗтәһәр келв:

— Зүркндчн һәң һарсиг медҗәнәв. Нанд чамд тусан хальдадг арһ уга. Седкл туссн күүнчн сәәни орнд төрәд, бурхн болҗ...

— Худл бичә келтн! — гиҗ Занда өмнәснь сөрсәв.

— Худл? Альков, тер көшгин цаад хаҗуд һарлчн! Би чамд терүг ямаран һазрт булата кевтхиг, чирәһинь хамаран хәләлһҗ оршасиг нүдндчн үзүлсв! — болҗ Дарцг лам, өмнән бәәх күүкн эрс заңтаг, бат бәрцтәг медәд, догшар закв.

— Би чамаг иткҗәхшив, Дарцг лам!

Кезәһәс авн хальмгуд Бурхн Багшин элчиг чи гидг болла?!

— Чи бурхна элч бишч, эврән эрлг мөнч!— гиҗ Занда аралдад, хәрү эргәд һархар седхлә, Дарцг лам суусн ормасн һәрәдҗ босад, күүкнә баһлцгас чаңһар атхад, көшг тал чирв.

— Би чамд ямаран эрлгән үзүлнәв!— болҗ Дарцг ламин буугдсн маңнань улм маңсиһәд, сарсхр оон хамрнь нааран-цааран күвклзәд, хойр оочаснь көөсн цахрв.

Занда терүг сул барун һарарн генткн өрчәрнь нудрмдад, бәәсн чидләрн цокад орксн, Дарцг ламин кинь давхцад, чирҗ йовсн күүкән алдад оркв. Тер саамднь Занда ламд серл өглго, цәвәрнь девсәд орксн, идр наста залу хойр һарарн давсган бәрәд, һазрт унв.

— Әмт мекләд, сүүлин олвринь шавхад авчах андн, нохан үкләр үкхч! — гичкәд, Занда үүдн тал эргхлә, Дарцг лам урдк авъясарн мөсн дууһар закв:

— Зогс, күүкн! Кемр көл-һартаһан, келн-амтаһан, нүдн-чиктәһән бүтн үлдхәр седҗәхлә, күүкн, зогс! Ормасн бичә көндр!

Эн үгмүдәс Зандан көл мәәмрәд, һарнь көшәд, келнь ээдрәд, амнь зууньрад, нүднь харңһурад, чикнь таңхрҗ одв. Күүкиг агчмин зуур түдсиг үзәд, Дарцг лам шал деер көлврн бәәҗ, улм догшар игзәрлв:

^— Көшгин ард ор, тер үксн иньгиннь бәәдл-зүс хәлә!

Занда ламин зәрлгд авлгдад, хоран нег хаҗуд бәәсн көшг тал өөрдәд, захинь эрәд секхлә, цань җөөлн орндг харгдв. Эн саамла Дарцг лам бәәсн чидлән агсад, күүкнә ардас һәрәдәд, бахлураснь базһад авхла, Занда терүг күүрг һазрарнь дәкәд девсв. Лам шилвксн нүднь цусрхсн, буугдсн маңнаһарн шал цокад тусв.

Занда эн бух мет залула ноолдад, диилвр бәрәд, севсисн үсән гүрәд, күклән урдк кевтән өрч деерән хаяд, һазрт көлврҗ кевтсн Дарцг ламин деегүр алхад, үүдн тал һархла, цааһаснь Җалка гүүһәд орҗ ирв.

— Ламин гегән, хәәртә таниг эн өлгчн яһчкв?— гиһәд, гергн Дарцг лам деер элкдҗ киисв.