Хөрн хойрдгч сөөһин келвр

Эгч Цаһан гемтв. Занда кесг сөөһин туршарт нөр-хол уга, экән арднь орҗ хәләһәд, цуг килмҗән өгв. Элдә ах мини эцклә хамдан мод ачдгар көдлнә. Тиигәд Занда экиннь өөр һанцарн сууна, ус сурхлань — ус буслһад өгнә, эм сурхлань — зуурсн эм өгнә. Шиндә бичкдүдлә нааддган төрүц уурв. Бичкн болвчн, теднә өрк-бүлд учрсн экәршго ик гүрмиг медсн кевтә, экиннь анята нүд хәләһәд, нег ормасн көндрл уга кесгтән сууна.

Өдр, сө гих — нерн. Сөөд чигн герлтә. Нарн әмтнлә бултач наадҗах мет һазр ташрлчкад, дәкәд һарад күрч ирнә. Зуг өөдән һархш. Һазрин шагшлһ эргәд, төгәлсн болна. Маниг ирхд өдрәр чигн, сөөһәр чигн герлтәд бәәдг билә.

Эгч Цаһан эмнүлңд орад, һурв хонад өңгрҗ одв.

Күүкн күүнд экән геенә гидг — ик күчр юмн бәәҗ. Аав угад — ах аав, ээҗ угад — эгч ээҗ. Занда цуг оньг, ээлтән дү күүкндән өгв. Герин көдлмш Зандан ээм деер ачгдв.

Залу күүнәһәр, фуфайк деегүрн бүс бүслчкәд, көдлмшәс сул цагтан гүүҗ одад, баржд мод ачлһнд, баржас талдан аца буулһлһнд нөкд болна. Шиңгәвр кергтә, мөңгн кергтә. Эгч Цаһана хөөн Элдә ах, иньгән геесн тоһрун кевтә, үрүдәд, хаҗудк әмтнләһән үг-күр күүнддгән уурч одв. Күүкнләһән чигн дала ээлтә биш. Хая-хая Шиндәг өвр деерән авчкад, уйдлһта айсиг үг угаһар хамр доран гиинәд дуулад, хойр талан нәәхләд, зөвәр уданд сууна. Тер цагтнь күн зөргшҗ хәләҗ болхш. Тер дууһинь эрс һатцас соңсчкад, мини эк гүүнәр саналдна.

Мана бәәсн барак йир дулан, ик. Дунднь — ут коридор. Барун, зүн хаҗуднь — олн үүдн. Элдә ахин бәәх, мана бәәх хорас зергләд бәәнә, эрс һатцас Зандан келсн, терүнә эцкин дуулсн, Шиндән уульсн — цуһар соңсгдна. Тер учрар мини эк эцк хойр хоорндан шимлдҗ күүнднә.

— Элдә дегд үрүдҗәнә. Эн-тер уга бәәхлә, болх билә, — гиҗ экм санань зовна.

— Эндр ачлһта мөрн тергн дор орҗ одн алдв. Оньдин бийләһән күүндәд, урлнь гүвр-гүвр гиһәд йовна, — болҗ эцкм цәәлһв.

— Занда харм, — гиһәд, экм зовньна.

— Сурһуль дасхла, ямаран эрдмтә күүкн болх билә,— гиҗ эцкм темдглнә.

Мини эк эцк хойр урднь багшнр билә. Эцкм дәәнд одад, өрәсн нүдән өгәд, ормднь шил нүд тәвүлсн ирлә. Игаркд арв һар сурһуль бәәнә. Ода дурта көдлмштән көдлхәр седхләнь, шишлң тоод бәәх улст дорас өсч йовх бичкдүдин сурһмҗ даалһҗ болшго гиһәд, баав бааҗа хойриг сурһулин шидрәр өөрдүлхш. Урднь Тупикд бәәхд сурһульд эс көдлхлә, манахс тер кишва заңта Бровкин ааль гиҗ хоорндан күүнддг билә. Нааран, Игаркд ирснә хөөн хальмгудт эрдм-сурһулин халхар көдлх зөв угаг күцц медв.

Сал кеһәд, баглад авч ирсн модыг бааҗа Элдә ах эднлә хамдан көвә тал татҗ һарһна, цааранднь мод эд-бод кедг комбинатын хашаһур зөөнә. Экм ширдәчин йоста эрдм дасв. Би сурһулясн ирчкәд, Шиндәтә хоюрн нааднав. Намаг сурһульдан одхла, бичкн күүкиг Томпа ээҗ хәләнә. Мини эк Шиндәд бас дурта, хот кесн цагтан терүнд күртәнә.

Мод эд-бод кедг комбинатын һардачнр Занда Мөңкә хойриг мөрдин шег-бог арчдг күнд көдлмшәснь сулдхад, талдан керг даалһҗ. Тедн ода "Игарк" гидг хүүвин ахуһас (совхозас) хот-хол зөөһәд, нааран хот уудг герт авч ирнә. Тернь шишлң комендант Петровин ач-тус гинә. Элдә, Һалзн, бааҗа эдн хоорндан күүндхләрн, комендант Петровиг, маниг Козульскас Красноярск тал күргҗ ирсн Корниенкола әдл сәәхн заңта күн гилднә.

Ямада урдк кевтән Зандад амр-зая өгхш, көдлмштнь үдшәнә, көдлмшәснь тосна. Занда терүг, буйн болтха, бийим бичә генүл гиҗ эрнә, герүрн шидрдәхш. Болв Ямада, сүүдрнь кевтә, күүкнә ардас дахна. Нам Зандан экнь гемтә бийнь, Ямада мана баракин һаза ирәд, ноха мет генәртәһәр гер эрглә. Аш сүүлднь көвүг Кавкинә Улан харал тәвәд көөв.

Кедү күчр, зөвүртә болсн бийнь, Занда түүгән күүнд медүлхш. Зәрмдән араһан зуучкад, зогслго герин көдлмшән кенә. Бадмас бичг күрәд ирхлә, чирәнь герлтәд, цогцнь гиигрсн болад одна. Нег һазр тавн-зурһан бичг ирнә, юңгад гихлә, почт долан хонгт нег дәкҗ йовна.

Шиндә бидн хойр Элдәнд наадҗалавидн. Һазаһас нег күн орҗ ирв. Гер дотркиг эргүлҗ хәләчкәд, Зандаг үзәд, орчлң деер берк юм үзсн кевтә, ичр-һутр угаһар ширтәд орҗ одв.

— Нернтн кемб? — гиҗ тер күн сурв.

— Та юн күмбт? — болҗ Занда хәрү сурвр өгв.

Би... тана шин комендантв. Нерн-усм — Пинков.

— Петров яһсмб?

— Петров? — Комендант инәв. Хавтхасн папирос һарһҗ авад сурв: — Татҗ болхий?

— Тана дурн.

— Петров гинт? Ха-ха... Петров дегд... юн гихв танд... җөөлн күн бәәҗ. Мана көдлмшт заңта, бат бәрцтә күн кергтә... Медҗәнт?

— Медҗәнә. Эс медх дала юн нуувч бәәнә, — болҗ Занда шүрүтәһәр келв.

Пинков улм-улм Зандаг ширтәд, негл нүдәрн бәрҗ идн алдад бәәнә.

— Та арата суңһугла әдл болх бәвдлтәт, — гиҗ комендант урдкасн урмдтаһар инәв.— Эн цагт арата суңһуг күүнд хоран хальдахас биш, хәәртә юм үзүлшго мөн... Та, болвчн, нерән келсн угат...

— Мини нериг медхәс танд амр юмн уга. Комендатуртан ирчкәд, номан секәд хәләхләрн, тер цагт мини нериг медәд бәәхт...

Элдә ах орҗ ирв. Орна өмн тәмк татад зогсчасн Пинков тал будңһрсн нүдәр хәләһәд, гер дәврхәр йовх танк мет шуд терүн тал зөрҗ йовб. Баахн залу өсрәд, ормасн дальтрад, Элдә ахиг өрчәрнь түлксн, герин эзн орн дөер түргүл тусв.

— Бааҗа минь, яһвт? — гиҗ хәәкрәд, Занда эцкүрн киисв.

Комендант татҗасн папиросан шал деер хаяд, деерәснь һоснаннь улар дарад балцлчкад, гертәс адһмтаһар һарв.

Элдә ах согту бәәҗ. Күүкнь хувцинь тәәләд, орнднь чикләд кевтүлв. Тер урднь әрк уудго билә. Юн болҗ одснь медгдхш: сөөни дуусн зовад, иргләд, түүрчәд һарв.

Өрүнднь Зандаг некҗ элч ирв.

— Кекеева гидг күн та-ав-та?— гиҗ элч сурв.

— Э, би.

— Комендант дуудҗана, болад, ирсн күүкд күн хавтхасн цаас һарһҗ өгв.

— Көдлмшин хөөн однав, — гиҗ Занда илгәсн цаасинь умшчкад келв.

— Уга, шуд ода дахулҗ ир гилә.

Занда тендәс үдин алднд ирв. Күүкиг тосад мини эк сурв:

• Юңгад удан бәрв?

— Эцким комендант зарһд өгхәр седҗәнә. "Әмндм хорлхар седв. Түүг чи үзләч, цааснд һар тәвҗ өг" гинә. Би... би күүкнь... эцкән күүнә әмнд әәмшг үзүлв... кү алхар седв гиҗ һар тәвҗ өгхмн болҗана... Эцкм кү алх биш, бийнь әрә көл деерән ирлә,— болҗ Занда зовньв.

Элдә ах түүнә хөөн орнасн босчахш. Эмчнр ирәд, эмнүлңд авхар седхлә, зөв өгсн уга.

• Мини үкх цагм ирв. Цаһан манас салу, эмнүлңд өңгрлә. Би тиигхәр бәәхшив. Би му күүкдиннь өөр үкнәв,— гиҗ Элдә ах әкрмдҗ келнә.

Күчәр эмнүлңд авч болшго. Эмчнр йовҗ одв.

Занда эн өдрмүдт көдлмштән һардган уурв. Эцкнь өдр ирвәс муурад, нүднь ширгәд бәәв.

Пинков орҗ ирчкәд, эн өрк-бүлин өмн ик буру һарһсн кевтә, тагчг хәрү йовҗ одв. Маңһдуртнь комендант соньнд (газетд) цуглата юм авч ирәд, Зандад өгв.

— Буруһим тәвҗ хәәрл. Һурвн хонгиннь паекан авч ирүв. Эцкдән...

Күүкн күцц келүллго, соньнд (газетд) цуглата хотынь хәрү өгәд, өмнәснь керчҗ келв:

— Хальмгудт һууль һуудг авъяс уга.

Үнн цаһан седкләсн авч ирләв, — болҗ Пинков цәәлһв.

• Тана седклиг меднәв. Наадад Петровиг сольсн бишт,— гиҗ күүкн үгинь эрс таслв.

Комендант йовҗ одв.

Нүднь анята кевтсн Элдә ах генткн чидл орсн кевтә, күүкән дуудад келв:

— Занда, чамас сургчм: тер му дүүһән хәлә, түүндән нүдн-амнь бол. Экчн чигн, би чигн терүг олна ээмд күргхәр седләвидн... болҗ өгсн уга. Би... чини тускар әәҗәхшив... чи ода дарг өгшгоч, әмтнә ээмд күрәд, йоста күн болвч... Нанд хамгин хәәртә күсл бәәлә... Һазр-усан үзх... болшго болад бәәв... Ик һазрт күрсн цагтан... Уга, хальмг тег талан нүүсн цагтан... мини нерн деерәс мөрг... күүнд һарсн, төрсн һазр-уснас эңкр юмн уга... Күүг, әмтиг тер һазр-уснаснь салу бәрх зөв уга. Би түүг меднәв. Харү хәрх цаган дегд икәр күләләв... болшго болад бәәв... К-хе, к-хе... Кемр теегтән күрч гихлә, Занда, эврәннь герин өмн, терз тус хойр мод суулһ... Негнь экинчн герәсн болх, наадкнь — эцкинчн... К-хе, к-хе...

Элдә ах күүкән маңнаһаснь үмсв, Шиндәг сүлдр һарарн өрчдән шахчкад, кесгтән нүдән аняд, диинрсн кевтә, тевлго бәәв. Дәкәд тедүкнд суусн намаг дуудад, бас үмсв.

Мини эцк сөөни дуусн Элдә ахин өөрәс һарсн уга, муурхлань — нүдинь бүркв. Нарнла урлдҗ өмнь һарв.

Прохор Захарович өөрән залус дахулҗ ирәд, ах Элдән цогциг һарһв. Күрз сахлта өвгн Зандад келв:

— Би эмгтәһән хоюрхн бәәнәвидн. Дүүтәһән манад бәәх болвзач?

— Уга! Ханҗанав, Прохор Захарович,— гиҗ Занда хәрү өгв.— Гөрәсн кедү шавта болвчн, сүргәсн салх зөв уга. Мана хальмгин йосн тиим.

— Намйи,— болҗ өвгн зөвшәрв.— Терчн болдг эсв.

Эк эцк хойриннь чидл эн күүкнд өггдсн мет Занда урдкасн үлүһәр көдлмшт зууньрв. Көдлмшәсн ирчкәд, дү күүкән таалад, теврәд, үмсәд орҗ одна.

Даңгин яхлад-яалад, көл-һарм, нурһ-турум өвднә гиһәд бәәдг Чамча, Мөңкән эк, чаңһ-чиирг Зандан эк-эцкәс бат әмтә бәәҗ. Чамча келтә-амта, керүлч-харалч болсн төләдән альдчн көдлхш, күүкнәннь олсар теҗәл кеһәд, деернь арсм көөһәд, наадк улсас долан деер бәәнә.

Мөңкәг ирсн цагт Занда тер хойрин күүндврт эң зах уга, Очр, Бадм гисн нерд даңгин соңсгдна. Зандан хамгин дурго улс — Кавкина Улан, Доңһра Ямада, комендант Пинков.

— Дү күүкичн бичкдүд асрдг герт өгхмн, — гиҗ нег дәкч Пинков өр өвдсн бәәдлтәһәр келв.

— Өңгәр бичә санаһан зовтн. Седклдән гем авчкдг болвзат, — болҗ Занда комендантын ам боов. — Дү күүкнәсн үктлән салшгов.

— Хәрнь, урдаснь келҗәнәв. Кемр эн бичкн күүкнд нег гүрм учрҗ гихлә, чи толһаһарн даахч, — болҗ Пинков саглулв.

— Танас ял некхн угав, — гиҗ күүкн өмнәснь хәрүцв.

— Нанас ял некҗ чадшгоч. Зуг би чамас сурҗ чадхв. Йосн шим. — Пинков диилвр бәрсн мет хавтхасн пачкта "Казбек" һарһад, "иим үнтә папирос татдув" гиҗ бардмнҗах мет ширә деер коробкан тәвб. Коробкас нег папирос авад, тәмктә хаҗуһинь кесгтән имрәд, ишинь урлдан хавчад, һал орулв.

Кемр йос бәрхәр седҗәхлә, терүг эвдәд керг уга, — гиҗ Занда комендантур киитн нүдәр хәләв.

— Кен йос эвдҗәнә?— гиҗ Пинков, шөвг хатхсн мет өсрәд одв.

— Таниг көгшн эмгиг тавн хонгар суулһҗ гинә.

Шишлң тоод бәәх улсин җурм (режим) бичә эвдтхә.

— Ямаран ик үүл һарһҗ?

Өмнәснь шамин хурц гегә зөрүлсн мет Пинков ил хәләҗ ядад, буру хандад келв:

— Кесг хонгт көдлмшт эс һарч!

— Җир күрсн эмгн чидл тату болад тиигсн.

— Нанд терүнә чидл татунь, эс татунь керг уга. Тер көдлх зөвтә. Болад бәәснь тер.

Мана һол йосар болхла, күүкд күн тәвн тав күртлән көдлх учрта, — гиҗ Занда комендантд эмгнә зөв йос цәәлһҗәнә.

— Дән! Медҗәнчи, дән! Дәәнә цагла цуһар көдлх зөвтә. Тасг (цех) дотр көрәдсн белн мод зөөхд юн күчр...

— Кемр тиим амр болхла, та тасгт (цехд) юңгад эс көдлнәт? — гиҗ күүкн комендантас сурв.

Би... Мини күзүн деер шишлң тоод бәәх улс ачата. Тер көдлмшәс даавртань...

— Тегәд эмгдин өмнәс дә босхҗант?— гиҗ Занда кесгәс нааран инәһәд уга инәдәрн цеңнв.

— Тер эмгич харсх залунь бәәнә.

— Залунь биш, өвгнь,— гиҗ Занда комендантын келсиг чиклв. — Нааран ирхд заглюн билә. Таниг комендант болсна хөөнь үснь цаһаһад, нурһнь бөгчиҗ одв.

— Темә өргдг тохмтав гиһәд, тер бийән бууляд бәәхлә, чолу малтдг карьерт йовуллав. Миниһәр болхла, чолу зөөсн темә өргснәс гиигн болх гиһәд, санам зовад тиигләв, — болҗ Пинков бийән буульҗ, басмҗан үзүлв.

— Үр комендант, кемр хальмгудт тиигҗ санантн зовхла, манахсас негчн күн әмд үлдшго.

Икәр өөлсн бичкн күүкд кевтә, Пинков урлан дурдылһәд уурлв:

— Чи, Занда, бийичн күндләд, дуричн тевчәд бәәхлә — цань бичә дав. Кенлә күүндҗәхән мартхмн биш.

— Би мартҗахшив. Таниг кенитн меднәв. Зуг намаг тевчәд керг уга. Соңсчант!.. Намаг тевчәд керг уга! Бийән тевчх зөв танд өгчәхшив. Би шишлң тоод бәәх күмб! Медҗәнт? Ода гертәсм һартн!.. Дәкҗ нааран көлән бичә тәвтн!..

Занда, минь ода җиңнҗ инәсн Занда, бийинь сольчксн мет чирәнь хүврәд, нүднәснь догшн һал цацгдад, Пинковин өмнәс босв.

Комендант хәрү цухрад, үүднд күрч йовад аралдв:

— Арһулдҗа зуг! Дү күүкичнь аштнь асрлһни герт йовулхв. Түүнә тускар талдан һазрт күүндхвидн.

Тер үг соңссн күүкн улм догшрхв:

— Дү күүкән үквчн бийәсн салһшгов!

Занда дү күүкән теврәд, өрчдән шахад, орн талан киисв.

Байр зовлң хойр оньдин җиндрләтә йовдг бәәҗ. Тер өдр бичг ирв. Занда тер бичгиг умшчкад, Шиндәг, намаг селн үмснә, баахн зуур бәәчкәд, дәкәд экләд умшна.

Нег бәәр цаас өмнән тәвчкәд, хойр һарарн шанаһан түшчкәд, кесгтән уха туңһана. Генткн нанас сурв:

— Кермәш, хәрд һархла яах! Мордхла яах!

— Морд, — гиҗ би тер сурвртнь шуд хәрү өгүв.

— Эх, мини эркн сүв-селвгч! — болад, Занда инәв.— Түүг юуһинь медҗәнчи?

— Меднә. Ширддгән хаяд, хәрү мөрнд көдләд, мөрн деер мордад, көк девән өвсәр, көрстә һазрин аһуһар довтлхар седҗәнәч.

Занда тачкнад инәв. Эк-эцкән өңгрхд маляһар цокулсн мет уульла. Малян шарх эдгнә гидг эн болҗана. Дүнь. Шиндәнь, бәәсн учрар, Занда эцк-экәсн көлтә зовсн зовлңнь шантрад, урдклаһан әдл невчк сергсн болв.

— Эх, Кермәш, Кермәш, әвртә чикәр медҗәнәч: би мөрнд мордхар бәәнәв. — Занда мини толһа иләд, үсим севсилҗ имрв.

Күүкн экләд бичв. Шиндә бидн хойр наадҗанавидн, болв би Зандаһас нүдән авхшив.

Негиг... Хойриг бичәд, шуулад хаяд оркв, дәкәд шинәс экләд бичнә.

Мөңкә орҗ ирв. Ширә деерк цаасдыг Занда хүмәд бултулв. Һазрт кевтсн бәәр цаас авад, Мөңкә байртаһар сурв:

— Бадмас бичг ирви?

— Кезә ирв?

— Эндр.

— Үзүл!

— Чадшгов.

— Үзүл гинәв! — Мөңкә үр күүкнәннь бултулсн цаас булалдв.

— Эврән үзүлнәв, — болҗ Занда, аш сүүлднь зөвшәрв.

Хойр күүкнә эн дөглһ үзәд, инәлһ соңсад, би теднд икәр бахтнав. “Эднлә әдл ик болх яһнав" гисн тоолвр намаг эзлнә. Би теднәс нүдән авхшив, чикән хөөһүлхшив.

Бадмин бичгиг умшад дуусчкад, Мөңкә гейүртәһәр келв:

— Занда, чи ик кишгтә бәәҗч!

— Чини хөвчн бас ирх.

— Ирх. Би бас тиигҗ саннав. Болв одачн зәнг-зә уга...— Хойр күүкн ээм-ээмән шахлдад, кесгтән тагчг суув.

— Юн гиҗ хәрүһинь бичхәр бәәнәч?

Занда бичсн хәрүһән үзүлв.

— "Чи ман хойрт ханьцхас эрт", — гиҗ умшчкад, Мөңкә Занда тал эргәд, алң болҗ сурв: — Юңгад?

— Цааранднь умш.

Мөңкә бичгиг умшад дуусв. Зөвәр болад келв:

— Би иим хәрү өгшго биләв. Эн бичгәсчн Бадмд гиигн болшго.

— Тегәд яһсн сән болх?

— "Залушрҗ ав" гиҗ бичә бич. Өөлх.

— Күн өөлх дутм бадмшдмн.

Мөңкә хавтхасн цаһан шикрин тасрха һарһад, Шиндәд өгв.Терүг үзәд, мини келнәс эврән шүлсн һооҗв. Занда босад, утх авад, шикриг хойр әңгләд, өрәлинь дүүдән, өрәлинь нанд өгв.

— Керго, гиҗ би һольшглув.

— Ав, ав, — болҗ Мөңкә зөв өгв.

— Хуваһад эдлсн хот әмтәхн болдмн,— гиҗ Занда цәәлһв.

Маниг экләд наадхла, Мөңкә Зандаһас арһул сурв:

— Нанас юңгад нууһад бәәвчи?— Мөңкә Бадмин бичг заав.

— Чамаг хармлад...

Мөңкә Зандад күцц келүлсн уга.

— Намаг медҗәхш болһҗанчи?

— Кен келв?

— Чини нүдн, чини чирә.

Хойр күүкн кесгтән күүндәд суув. Мөңкә генткн сана авсн кевтә келв:

— Нәәрт одхмн болвза?

— Юн нәәрви?

— Кавкинә Уланад баһчуд хурҗана.

Занда дү талан хәләһәд саналдв.

— Шиндәһән яахв? Улан нан тал хойр-һурв ирҗ эврән бийнь дуудв. Эс одхла — эвго, ачрхсн, деегүр сана зүүснд тоолх. Үнәртнь келхлә, одх дурн уга.

— Би хәләнәв. Манаг орнавидн, болҗ эндәснь би келҗәнәв.

Хойр күүкн инәлдв.

— Кермәш мана күүндәг соңсад бәәҗ, — гиҗ Мөңкә тааһад медчкв.

— Мини чикн дүлә биш, — болҗ би цорхавв.

— Не, сән, Кермәш, Шиндәг дахулад хәр.

Шиндә бидн хойр манад ирвидн. Занда мана үүд секәд, мини экд келв:

— Эгч Нүүдлә, бидн Мөңкәтә Улана тал одҗанавидн. Шиндәг танд үлдәҗәнәв.

— Йов, кукн, йов,— гиҗ мини эк зөвшәрв. Кермәш терүг дү күүкнләһән әдл санна.

Тома күртәд һурвн хонгт көдлмшт эс һарсн Томпа ээҗиг, Пинков уха орулхар, тавн хонгар суулһҗ. Нааһаснь эмгән некҗ одсн Һалзнла комендант нам төрүц күүндхәр эс седҗ. Һалзна хөвәр, комендатурин герт Ямада бәәҗ. Петровиг комендант бәәхд әрк ууһад, умснь халхларн: "Темә өргдг Шоңхрахна тохмб" гиһәд, Һалзн ханцан шамлчкад, нудрман атхад, дал-ээмән холькад, хәәкрәд бәәдг билә. Тер аксм заңгаснь көлтә шин ирсн комендант Пинков цухл аңхрад, чолу малтдг карьерт көдлгсн Һалзн ода чинән-күчнь дор орад, нәәһән алдад, далвагинь хуһлсн теегин һәрд мет күнд көдлмшәсн ирчкәд, өдрин дуусн нар деер тагчг кевтнә. Терүнә үснь буурлтад, нурһнь бөгчиҗ одв.

Юн учрар, кедү хонгар Томпаг суулһсинь Һалзн медхәр ирхлә, хойр һаран чееҗдән кирслҗ тәвәд суусн Пинков келҗ:

— Ода деерән тавн хонгар суулһвидн. Цааранднь кедү өдр, сө энүнд хааһата бәәхиг зуг теңгр меднә.

— Үр Пинков, танас эргчм, Томпа эгчиг тавн хонгас үлү бичә бәртн,— гиҗ Ямада санань зовсн бәәдлтәһәр келхлә, цаадк комендантнь терүнә сурсн сурврт багтад, эмгиг тавн хонгас үлү суулһшгов болҗ үгән өгч.

Тер өдрәс авн Ямада, Доңһра Ямада, хальмгудын сә хәәдг, олндан тусан хальдадг нер зүүһәд, әмтн дунд ээлтәһәр амлгдв. Тиигх дутм Ямада хамгин бат шивә дәәлҗ авхар бәәх кевтә, Занда тал дәврдгнь, терүг иньгән кеҗ, өрк өндәлһх санань күч зүүв. Күүкн урдк кевтән Ямадаг хамрарнь хәрү "цокна", келсн тоотднь, кедү гейүртә, һаслңта, һашута бәәсн бийнь, мусг инәнә, соңсхар седхш. Ямада дегд уурлхларн, бийән бәрҗ эс чадад әәлһв:

— Орчлң деер һанцхн бийән сәәхнд бичә тоол. Инәднчн хөөннь ханядн болвза!

— Кемр намаг муудхад, Игаркас улм цааран туулһад, Диксон арлд күргүлҗ хайхар седҗәхлә — чини дурн. Хәләһәд, шинҗләд бәәхнь, чи, Ямада, әвртә чадмг залу бәәдлтәч. Тиигхд, Красноярск деер мекч анднла негдәд, хальмгудын сүүлин мөңгинь тонлач. Ода...

— Би негчн кү тонсн уга биләв!— болҗ Ямада чишкв.— Ик үүл Дорҗ-Һәрән Манҗд, Зорхтын Һалзнд бәәнә! Тедн...

Уга, хәәмнь, ик килнц чамд бәәнә. Би "сурһульта, медрлтә" күмб гиһәд, эк татлач! Тиигхд Мөңкә ман хойриг "нәәрт одый” гиһәд ээрчәсән, чини тер бузр, үмкә йовдлд герч далаг бичә март. Мини селвг: сүүлән хавччкад, тагчг су! Дәкҗ бийим бичә көндә, эс гиҗ...

— Кел, кел. Илдкҗ өг!

— Эс гиҗ әмт тукрад, тер мөңгән Донгуров Ямадаһас некҗ автн гинәв!

— Не, намаг тиигҗ басчахла, әәлһҗәхлә, үгдән бат бол! — гичкәд, һульдрмаш Ямада баракин хоран үүдиг шивҗ хааһад йовад одв.

Прохор Захарович, терүнә нәәҗ Һалзна эмгиг тавн хонгар суулһҗ гисн зәңг соңсад, комбинатын һардачт күрәд, комендатур бәәсн герт одад, "җир күрч йовх эмгд түүрмд хара зөңдән суулһхин төлә Колчакин өмнәс ноолдад, Хүүвин йос тосхсн уга биләв!" — гиҗ талхм-тачм татад, ик шууга һарһҗ.

Томпа ээҗиг тав хонад бәрәнәс сулдхв. Занда медәтә Һалзн Томпа хойриг бийләһән хамдан бәәтн гиҗ дуудад, захан баракас хош-хораһинь Мөңкәһәр, мини эк Нүүдләһәр нөкд авад, бәәсн хорадан зөөҗ орулад, теднлә хамдан бәәв.

Эрс һатц болсн күүндвр баракин хораст сәәхн соңсгдна. "Чамаг түүрмәс сулдхсн күн — Ямада, тер әвртә залу",— гиҗ Һалзн, хамдан Иван Михайловичд меклгдсн көвүг буульна. "Эгч Томпаг цаглань бәрәнәс һархднь тусан хальдасн күн — Прохор Захарович",— гиҗ Занда келнә. Тиигхлә, терчн намаг чолу сөндлдг нүкнәс гетлгәд, салас мод буулһдгтм, баржд мод ачдгтм хәрү орултха", болҗ халмһа Һалзн Зандан өмнәс сөрҗ келнә.

Икчүдин кен зөвтәнь, кен бурутань нанд күцц медгдхш, зуг би Зандаг иткнәв.