Хөрдгч сөөһин келвр

Тавн утулң болн маштг барак зергләд бәәнә. Машинәс хош-хораһан буулһад, заасн баракднь орҗ ирхлә, урднь энүнд һахас бәрсн мет бузр, му үнртә, терзснь бичкн болсар — харңһу. Манахс — гергд, күүкд ханцан шамлад, баракин дотркиг цеврлв, уһав. Өвгд, шавта залус, бичкн көвүд ус зөөнә, шалыг күрзәр арчна, хог-богиг һазаран һарһна. Түүнә хөөн бәәр-бәәрән эзлвидн.

Өдрин дуусн деед үзгәс чигн, дорд үзгәс чигн һал тергәр әмт авч ирәд бәәв. Бараксас бүрдсн мана "балһсн" өдрәр биш, часар әмтәр дүүрнә. Ик алдр нүүдл болҗах болҗ нанд медгднә. Хойр җил хооран, 1942 җил Хасгин нутг тал Хальмг теегин мал туухд иим ик нүүлһн болла. Тер мини сананд орв. Долан сар хооран маниг һазрасмдн көндәхд бас иим шуугата, хәргәтә ик нүүдл болла.

Һурвн өдр, һурвн сө әмтиг өрк-бүләрнь зөөв. Тавн барак, бичкн күүкд наадхар седәд, өөрхн-өөрхн шахцулад тәвчксн шо (кубикс) кевтә, зергләд яралдна. Барак болһна һаза зуух, чолуһар тевкрлҗ кесн беш бәәнә. Тер зуухст, бешмүдт өрүн, асхнд цуһар дегц хот кехлә, дегд соньн, өвәрц бәәдл һарна: баракмудас бүрдсн "балһсн" деер утан цоонград, өөдән паанцклад, цуг утан тенд, аһарт негдәд, үрглҗ нег бүркәд хүврнә. Тер цагт өдр зәңглҗ өөдән һарсн нарн, теңгр кедү чилгр болсн бийнь, үзгдхш: ичсн күүкн мет утан һатц бултҗ одна.

Нанд, хүвдән, асхн таасгдна. Асхн болад ирхлә, тенд нег баракин өөр гарман, домбрин дун соңсгдна. Удлго баһчуд цуглрад, кесг багмудт негдәд, ик эргцд хүврәд, ду дуулна, би биилнә.

Занда Мөңкә эдн түрүн хойр асхн тер нәәрт одсн уга. Тедниг эс одхла, намаг экм тиигән тәвсн уга. Һурвдгч асхнднь тедн нәәрт одв, намаг бас дахулв.

Шин ирсн хойр күүкнд баһчуд зааград, зә һарһҗ өгв. Гармач биилдг айс экләд татхла, нег дольгн, шудрмг көвүн Занда тал өөрдәд, биилий гиҗ сурв. Күүкн дахад биилв. Баһчуд нег дууһар сүрә өгәд, зәрмнь шаваш хаяд, цуһар альх ташад, ниргәд бәәв. Дарунь Мөңкәг дуудв. Мөңкә бас Зандаһас тату бишәр, билгтә кевәр биилв. Мана хойр күүкн цуг баһчудт шуд таасгдв, юңгад гихлә, тедниг көвүднь чигн, күүкднь чигн селгәдәр, зәрмдән нег һазр "Шарка-баркад" бииллдәд, хамдан "Чинртә Улан Туг", "Тавн уулын белд", "Һалун шовун" дуд дууллдад, инәлдәд, байсад бәәцхәв.

Орс айс татв. Олн дунд баян бас йовҗ.

— Вальс, — гиҗ нег көвүн келв.

— "На сопках Манчьжурии", — болҗ наадкнь медрлән медүлв.

Көвүд, күүкд хошадар экләд биилв. Одак дольгн көвүн дәкәд Зандаг дуудв. Эн көвүн күүкиг кесг дәкҗ дуудад оркв. Тернь нанд таасгдҗахш. Хамгин һундлта юмн, көвүн зогслго мел үг келәд, Зандан чикнд шимлдәд йовна. Зәрмдән Занда инәнә, зәрмдән эмкәһән зууна. Эх, эн көвүн нанд таасгдҗахш. Кемр би Занда болсн болхнь, тер көвүнлә дәкҗ биилшго биләв. Дегд һульдрмха, дегд дольгн, дегд тогтур уга. Баһчуд дундаһар, усна заһсн кевтә, нег иигән, нег тиигән һульдрад бәәнә. Таасгдхш, таасгдхш.

Мөңкә Занда хойр намаг мартчксн бәәдлтә, негчн нан тал өөрдхш. Би хурһан шүдндән зуучкад, бичкн болсндан бийән гемшәһәд, оратҗ төрсндән эн баһчудт бахтад, тагчг зогсад бәәнәв. Арвта намаг кен керглҗ биид дуудхв. Кемр нег күн кергләд дуудҗ гихлә, босад биилх биләв. Үнәр келҗәнәв, босад биилх биләв! Би биилҗ чаддв.

Вальст биилҗ йовсн Занда одак көвүнә чикнд шимлдәд үг келәд оркв. Көвүн ээмән хүмәд, өөлсн бәәдлтәһәр урлан дурдылһәд, күүкиг нан тал күргҗ ирв.

Тер көвүн мини сансн сана соңссн мет мини өмн хойр көлән салдс кевтә, шиб гилгҗ харһулад, толһаһан гекәд, һаран суңһад, сәәхн, җиңнсн дууһар келв:

— Арвн тавна сар мет мелмлзгсн алтн сәәхн күүкн, танла нег би биилх зөв өгтн.

Тер үгмүд нанд йир икәр таасгдв. Зандаг бийән мартчква гиһәд өөлҗәсн һундлм дор ормдан хәәләд, ик өргмҗтәһәр көвүнд хәрү өгүв:

— Би бичкмб, та Зандата биилтн.

Тер бишв, тер. Тана харушг күүкнәнтн бийнь танд нанла биилх зөв өгчәнә. Сурҗанав, Занда... Нерән келлго бәәлт... Һәәһә юмн болва... Пө, нернтн бийләтн әдл йир сәәхн бәәҗ... Прошу... Пардон... — Көвүн Зандан өмн өкәнә чигн, толһаһан гекнә чигн, һаран суңһна чигн — күүкн ормасн көндрсн уга.

Мөңкәг өөрдхлә, Занда келв:

— Хәрий.

— Би таниг үдшәнәв, — гиҗ келәд, көвүн күүкнә сүүһәс авб.

Җигтә юмн, Занда буру гиҗ үг келсн уга, көвүн көлән дегц ишкәд, маниг дахад һарв. Баһчудын нәр кеҗәсн, деерән ик электрошамта бахн ард үлдв. Көвүн зогслго, негт Занда тал, негт Мөңкә тал хәләһәд, үг келәд йовна.

Занда генткн зогсад, көвүг шиңкән үзсн кевтә, икәр өврәд, сүүвдсн һаринь сулдхад, алңтрҗ сурв:

— Та яһҗ йовнат?

— Яах биләв... Таниг һарһҗ йовнав.

— Кен зөв өгв... намаг һарһхд?

— Кен?.. Та... би... бийтн, — болҗ көвүн әәмҗ хәрү өгв.

— Би?.. Таниг?.. — Занда келхәр бәәсн үгән татад, җөөлнәр келв. — Миниһәр болхла, Ямада, танд хәрсн сән болх.

Өмнәснь киитн ус цацсн мет көвүн алмацад, көлән числәд зогсв. Иигән һарчкад, Занда генткн Мөңкән өрчд толһаһан шахад, өөлүлсн бичкн күүкд кевтә, һашутаһар уульв. Терүг дахад мини нүднәс бас нульмсн заядар дусв.

Яһвчи? — гиҗ Мөңкә сурад, эк мет үр күүкнәннь толһа илнә.

Зандан нигт күкл чичрсн ээминь дахад һотьхлзна. Сүүлднь тер тогтнад, арһул келв:

— Дәкҗ нәәрт одшгов.

Яһад тиигҗ келсинь тиигхд би медсн уга биләв, ода үлү сәәнәр меднәв.

Хойр күүкн кесгтән һазаһар эргәд йовб. Намаг бичкн гиҗ өөҗәхш, хоорндан авчкад, арһул күүндәд йовна.

Сиврин күчтә һолын телтр көвәд ик балһсна олн шам, теңгрин одд мет колң-колң гиҗ чирмлднә. Балһсна түңшсн әмсхүл, сөөһин дүүрәг эвднә. Холд, өөрхнд ур тергн, уур керм хәәкрнә, машин бүшкүрднә, төмрин, төгән, чолуна таңшлһн бас чикнд соңсгдна.

• Бадм...

— Очр...

Эн хойр нерн Занда Мөңкә эднә күүндврт һоллгч орм эзлнә, зуг тер нерд нанд ямаран учртань медгдҗ өгхш. Тер нердәс оңдан нерд, тиигтлән, орчлң деер уга биш, талдан улсин тускар күүндхлә яһдв?.. Нег күүндсән дәкәд күүнднә, нег сергәсән дәкнәс сергәнә... Эн теҗгә күүндвр нанд соньмҗ үүдәнә, учр-утхинь медх седкл зүүлһнә, теднлә әдл наста болх күсл авхулна.

Маңһдур өрүнднь цуг көдлҗ чадх тоот улсиг Злобинә һарм (порт) тал, баржас аца буулһулхар авад йовҗ одв.

Би Шиндәлә наадад үлдүв.

— Добрый доктор Айболит!

Он под деревом сидит.

Приходи к нему лечиться

И корова, и волчица,

И жучок, и червячок,

И медведица!

Всех излечит, исцелит

Добрый доктор Айболит!

Эн бичкн дегтриг би ода чееҗәр меднәв. Шиндәд дәкн-дәкн умшч өгнәв. Шиндә бас зәрм бадгудынь дасад авчкв.

Баржас аца буулһхар одсн әмтн асхнднь ора ирв. Баһчуд хот-хоолан уучкад, өдрин күнд көдлмшт көшсән мартад, хәрү одак бахнд шам өлгәтә баракин өөр хурна, гарман дун цеңннә, домбрин дун күңкннә, көвүд, күүкдин бииһәс һазр чичрсн болна. Занда Мөңкә хойр дәкҗ тер нәәрт оддган уурв. Ямада кесг дәкҗ ирҗ тедниг дуудв. Нам талдан көвүд, күүкд дахулад ирв, тер бийнь мана күүкд келсндән күрәд, йовҗ өгсн уга.

Тавн барак хәрүлҗәх салдсмуд нәр, нааднд харш болхш. Даңгин шорта винтовкта бәәх, эн туугдҗ йовх әмт оньдин хәрүлдг, нег зүсн бәәдл-бәрцәс уудьврта теднд хальмгудын олн зүсн би, еңсг айста дуд таасгдна. Үрглсн үргллһнәс гетлгнә, нөөрссн нөөрәс харсна.

— Уга, Элдә, мана хальмгудыг тохм таслх берк, — гиҗ мини эцк бахтна. — Кедү түрҗ, зүдҗ йовсн бийнь, ду, бииһән мартҗахш.

— Тертн, Манҗ, чик, — болҗ Зандан эцк зөвшәрнә. — Мана аав келдг билә: дуулсн дунь күңкнсн әмтн — үкл уга, мөңк болдмн гиҗ.

— Занда, тер баһчудыг ээрүләд бәәхәр, Мөңкәтә хоюрн нәәрт одхнтн, — гиҗ эгч Цаһан күүкндән сүв-селвг өгнә. — Баһ насн күүнд негх дәкҗ учрдмн. Тиигхлә, тер насндан җирһх кергтә.

— Келн-әмтн дала мет дәәвлҗәх цагла бииләд, дуулад бәәхлә, баав, седкл улм һашута, — гиһәд, Занда экдән нөкд болна. — Дуулхин, биилхин орчд, баав, үкс адһҗ хувц-хунрин хаһрха, шуурхаднь халас тәвәд, хатхад урдаснь белдҗ авхмн. Киитн һазрт тусан хальдах, тенд күрхлә, цол болх, угань темдгто.

— Терчн зөвтә, — гиҗ эгч Цаһан күүкнләһән зөвшәрнә.

— Мини күүкм тана күүкнлә әдл цецн болхла, нанд түүнәс ах кишг уга болх билә, — болҗ мини эк Зандан экд шимлднә.

— Нүүдлә, тана Кермәш Зандаг сүүдрнь мет арднь дахна, — гиҗ эгч Цаһан бас арһулхан, хаҗудк әмтндән соңсгдшгоһар келәд инәмсглнә. — Өөһин өөр бәәхлә — ө, көөһин өөр бәәхлә — кө гиһәд, тана күүкнтн мана күүкнә сән тоотынь эрк биш бийдән шиңгрәҗ авх.

Эх, баав, баав! Нег цагт та нанла әдл бичкн биш билт? Дигтә иим насндан күн эргндк орчлңган, йиртмҗән, әмтән гүүнәр, тохнятаһар медҗ авхар, бәәдл-җирһлин цуг нуувчиг секхәр седдгиг, зөмдгиг, тегәд, медхшвт? Тер тана эгч Цаһанла шимлдсн шимлдлһн, дораһар күүндсн күүндвр цуһар мини оньгас алдрхш, мөлтрхш. Нанд Занда, Мөңкә эднлә әдл эврә нуувч уга, тегәд тадна, медәтнрин ухан-седкл, санан-күсл, бәәдл-бәрц бийдән хоршулҗ авхар зүткнәв.

Нег дәкҗ мана баракд таньдго, соньн залу ирв. Өндр нурһта, цегән өңгтә френчтә, көк галифетә, хар покс һоста, толһа нүцкн. Нигт хар үсән ардаран цокад самлҗ, чирәнь эццн, утулң, хамрнь һо, өндр, зуг үзүр талаһарн әрвҗго сарсхр, нүднь төгрг, цецкәнь шилвлзәд бәәнә. Таньдго залу цугталань күндтәһәр мендләд, санань зовсн дууһар келв:

— Ах-дү улс гүрмлә харһхла, элкм урсна, зүркм өвднә. Тадниг ар үзгүр Мөстә Дала тал тууҗ йовхиг соңсчкад, тесч эс чадад, эрүл-мендитн медхәр ирүв.

— Танд икәр ханҗанавидн, — гиҗ мини эцк Элдә ах хойр дегц ханлтан өргәд, Зандан эцк сүрдҗ сурв:

— Маниг Мөстә Дала тал авч йовна гинт?

— Таднас ода юуһинь нуухв — тиигән...

— Нерн-уснтн кемб? Альд бәәдвт? — болҗ Һалзн соньмсв.

— Эн өртң деер бәәдв. Көдлдг һазрм Енисей һолын телтр көвәд, ик балһсн. Нерн-усм — Иван Михайлович.

— Яван Мекәләевич, та буруһим тәвҗ хәәрлтн, тегәд, хальмг бишвт? Таниг ах-дү улс гихләтн, манла нег цусн-махн күн болһув, — гиҗ Элдә алң болв.

— Би йоста хальмгв. Зуг кирстә балдрв.

— Альк нутгин күмбт?

— Хальмг Базрин.

— Пө, йоста мана һазрин күн бәәҗмт, — болҗ Элдә ах байрлв. — Бидн Тавн Дөчн Баруна улсвидн.

— Тана Сәәни Экнд одҗ йовлав, зуг наадк хотдытн медхшив.

— Цаһан, шулуһар цә чан, — гиҗ Элдә ах гергндән келв.

— Нанд цол уга. Ик үүлд бәәдг күүнд цаг эс күртдгиг тадн эврсән меддг болхт?

— Меднә, меднә, — болҗ мини эцк толһаһан гекв.

Мана бәәх хоран шуһуд үүл бәрҗ суух Занда Мөңкә хойрин хаҗуд Ямада бәәнә. Көвүн тедниг нәәрт одый гиҗ ээрчәнә. Иван Михайлович тер баһчудас нүдән хөөһүлхш, нег үлү оньган өгч Зандаг шинҗлнә. Залу өргәрн баһчуд тал зааһад, зовньсн дууһар келв:

Нег үлү иим сәәхн көвүд, күүкдиг киитн үзгүр көөхлә, тер нанд өвдкүр үүдәнә, хорим буслһна.

— О, дәрк, мана хальмгуд дунд иим чинртә үүл дааҗах, өр өвч залус бәәтхәл, — гиҗ бааҗа, негл урднь таңһчин ахлач йовсн Һәрән Налҗ байрта зәңг авч ирсн мет байрлҗана.

Сүүлин өдрмүдт мана баракд зүсн-зүүл күүндвр һарна. Зәрмснь таңһчин һардачнр тоолвр тату болсар, холд эс үзсн учрар һазр-усан алдад, келн-әмтән экәршго зовлңла харһулв гинә. Тер фашистнр дәврәд орҗ ирхд теднд түшәд, теднд цергләд, теднлә негдәд, хүүвин әмтиг — орсмудынь чигн, хальмгудынь чигн хәәр-бәәр угаһар алхд нөкд болсн анднрин өрк-бүлмүд йилһәд, йилһәд туухмн билә гилднә, тегәд Һәрән Налҗиг, Ноостин Очриг бурушана. Наадкснь келнә: намын (партин) обкомд көдлҗәсн Касаткин гидг күн деед йоснд хальмгудыг муудхад, теегәр дүүрң деермчнр бәәнә гиһәд бичәд бәәхләнь, алдр көтләч (вождь) Сталинә шишлң даалһврар, Сталинградск фронтын Дәәнә Хүүвин гешүн, Деед Ах толһаллһна Өргән (Ставкин) элч Хрущев, Элстиг хортна үлмәһәс сулдхсна хөөн Әәдрхнәс авн Улан Эрг күртл йовад, тер зәңгллһиг шалһҗ хәләһәд, Касаткинә бичәд бәәсн тоот худл, энд-тенд тенәд үлдсн һанцхн хальмгудас биш, дорд үзгин келн-әмтнәс бүрдсн цөөкн багмуд бәәнә, тедниг даруһас зүстүлҗ авхвидн, эс зүстхәр седсинь уңгинь таслхвидн гиҗ Москвад зәңглҗ гинә.

Һәрән Налҗиг үзҗ, медҗ йовсн мини эцк, багш Дорҗ-Һәрән Манҗ, урднь заһсч йовсн, хөөннь ах хөөч йовсн Көкән Элдә эдн, тер чик ухата, күнд толһата, гүн тоолврта, олнд оньган өгдг күн билә, тер эрт-ора болвчн хальмгудыннь сә хәәх гиҗ күүндцхәнә. Тегәд би тер Һәрән Налҗ гидг күн кезә ирхинь күсл кеҗ күләнәв. Учр тиим болсарчн, эн Иван Михайлович нанд Һәрән Налҗ болҗ тоолгдҗана.

Иван Михайлович соньмсв:

— Тадн дунд күнд толһата, цаһан седклтә, сән сурһульта хойр-һурвн залу бәәнү?

— Күнд толһата залу бәәнә, — гиҗ Элдә ах хәрү өгв.

— Тертн хама бәәнә?

— Тана өмн. Эн Дорҗ-Һәрән Манҗ, — гиһәд, Элдә ах бааҗаг заав. — Һазртан бәәхд гергтәһән багш йовла.

— Баһ наста күн кергтә. — Иван Михайлович Занда эдн тал хәләв. — Күүкн чигн болтха, зуг сурһульта күн кергтә.

— Би сурһультав, — болад, Ямада тендәс, күүкдин өөрәс, босч ирв.

— Не, тиигхлә сән. Нернчн кемб?.. Ямада? — Иван Михайлович баахн көвүнүр хәләчкәд, терүнә иигән-тиигән шилвлзсн нүд таасад, заквр өгсн мет нег мөслсн дууһар келв: — Манҗ Ямада хойр, намаг дахтн. Нуувчар күүндх үг бәәнә.

Бааҗа “яахв?" гисн бәәдлтәһәр Элдә ах тал хәләхлә, тернь үг келлго, зөвшәрҗ толһаһан гекв. Тиигхлә, бааҗа Ямада хойр Иван Михайловичиг дахад, һазаран һарч одв.

Зөвәр болад, бааҗа Ямада хойр хәрү орҗ ирв. Хәрин залу уга. Минь одахн Занда Мөңкә хойрин өмн һульдрад, зуһудад, савң болҗасн Ямада, икчүд биш, нам бичкн мини бийм өврм дүңгә хүврсн, негл терүг хальмгудт хан тәвсн, эс гиҗ Москваһас алдр көтләчин (вождин) нерн деерәс илгәсн элч мет чирәнь киитн мөснд тохрад, бәәдл-бәрцнь омгар агсгдад, һолиһәд, дүңгәһәд, маңхаһад бәәнә. Эцкән шиңҗләд хәләхләм, өмнк кевтән, зуг күнд тоолврас маңнаднь хурнясн немгдсн болҗ медгдв.

Ямадаг экләд үг келхәр седхлә, бааҗа терүнд "ду таср!" гисн докъя өгәд, Зандан эцкт келв:

— Элдә, Һалзн, һаза һарий, күүндх керг бәәнә.

Зорхтын Һалзн гисн — Томпа эгчин заглюн өвгн. Әрк уухдан дурта. Умснь халсн цагт даңгин хәәкрнә: "Темә өргдг Шоңхрахна тохмв! Нанла бәәр бәрлдхәр седҗәх күн бәәхлә — нааран һарч иртн!" Һалзна хәәкрсиг негчн күн төртән авхш, тер ханцан шамлад, нудрман атхад, дал-ээмән холькҗаһад, уулар дарулсн мет унтҗ одна.

Медәтнр һазаран һархла, бәәдлнь, Ямада күүкдин өмн чинрән, омган, чидлән үзүлхәр седәд, Занда Мөңкә хойр тал темцхлә, мини эцк догшар келв:

Көвүн, көр — кергт харш болдмн, йовий.

Ямада, арһнь уга, медәтнриг дахад һазаран һарв. Занда Мөңкә хойр пиш хаһрад инәлдв.

Тер Иван Михайлович гидг залу ирснә хөөн мана тавн баракин бәәдл-җирһлд акад хүврлт һарв. Медәтнр дораһар шивр-шивр гиҗ күүнднә. Зәрмдән бааҗа Һалзн хойр өдрин дуусн Злобино һармд (портд) көдләд, кедү дүңгә көшәд, зовад ирсн болвчн, талдан барак орад, тендәс зәрмдән сөөнь өрәл давхла ирнә. Зуг Элдә ах Зандалаһан күүндснә хөөн гертәсн һархш, көдлмшәсн ирчкәд, хотан ууҗ авад, орндан орад унтҗ одна.

"Шөвгиг мишгт бултулҗ болдго" гидг орс үлгүр бәәнә, тер мет медәтнрин нуувч удлго тавн баракин улст медгдәд, цуһар эврәннь арһан хәәцхәв. Бааҗан келәр болхла, эн тоотыг зуг маниг хәрүлҗәх салдсмудт бичә медүлтхә, юңгад гихлә, экәршго гүрмлә харһсн хальмгудын кишгнь бәәсн учрар, теңгр нүдтә болад, Яван Мекәләевичиг хәәрләд илгәҗ. Тер залуг Элдә ах "Яван Мекәләевич" гиҗ нерәднә, эн нерн терүнд шиңгрәд хуурв.

Яван Мекәләевич Красноярск балһснд дааврта үүлд бәәдгчн, тегәд тер шишлң комендатурин хамгин ик ахлачла өөрхн таньлта болсн учрар, эн балһсн деер үлдхәр седҗәх күүг өрк-бүләрнь авч үлдҗ чадх эв-арһта, чидл-күчтә чигн. Тегәд түрүн мана баракд ирәд, бааҗа Ямада хойриг һазаран авч һархларн, келсн бәәҗ: "Би хальмгудыннь сә хәәҗ йовнав, зуг ар үзг тал тууврла харһҗах цуг улст дөң-нөкд болдг арһ уга, тер учрар тадн, кемр эврсән, дәкәд элгн-садан авч үлдхәр седҗәхләтн, тусан күргнәв. Болв хоосн ухр амнд багтдгог эврән меднәт, тегәд күн болһнас дөрвәһәд зун арслң цуглултн, тиигчкәд, ик баһ уга, медәтә нилх уга — нег үнтә, дөрвн зун арслң." Тегәд мана баракин әмтн дораһар шухр-шухр, хухрхухр гиһәд бәәҗ.

Ямада тиигхд бааҗа эднәс салад һархларн, Зандаг дуудад, ээрә бәәҗ һазаран дахулҗ һарла. Күүкн терүнә келсиг соңсчкад, наад бәрҗ: "Эх, Ямада, Ямада, одак залуг юн күүһинь медсн угавчи? Эс медсн болхла, хөөннь медсн цагтан күзүн деерм толһа биш, суудг һазрм бәәҗ гиҗ харм төрхч," — гиһәд инәҗ. Зандан келснд Ямада дегд уурлхларн, мана тал ирдгән уурв, талдан күүкдәс хамгин зүстә-зүрктәһинь сүүвдчкәд, мана баракин өөһәр нааран-цааран ишкмнәд. йовдңнад бәәв.

Тер асхн Элдә ах күүкнләһән Яван Мекәләевичин келсиг зөвшәлхлә, Занда эцктән сүв-селвг өгч: "Тәвсн хөвәсн кенчн күн мөңг өгч мөлтрәд уга юмн. Би тер залуһин келсиг иткҗәхшив. Кемр танд тиим дала мөңгн бәәхлә, әмән хулдҗ авад, баавта хоюрн энд үлдтн. Би йос эвдшгов. Му дүүһән бийләһән авад йовнав. Хәрнь тер!" Эцкнь ууһн күүкән эвләд келҗ: "Манҗ мод көрәдлһнд тайгад көдлҗ йовсн, мөңгтәв гинә. Кемр кергтә болхла, автн. Мөңгнә эрән хүврн гиҗәхш, хөөннь эн Злобинә һармд (портд) көдләд, шиңгәсн цагтан өгәд оркхт гивә". "Бааҗа, та намаг меднәт, би келсн үгән сольдгов". — "Не, тиигхлә, чиниһәрчн болтха", — гиһәд, Элдә ах төвкнәд, көдлмшән кеһәд, цаглаһан амрад, санамр бәәҗ.

Одак көсрә залу нег асхн һартан зузан портфель бәрсн ирв. Амнаснь цалд гиһәд әркин үнр һарв. Яван Мекәләевич портфелән секәд, хальмг әмтнд үзгдәдго соньн хот-хол — ветчина, окорок, корейка, зер-земш — зүрҗ (апельсин), тошл (мандарин), һадль (банан), уудг унд — коньяк, вермут, ликер һарһад, тавн баракин залусиг дуудулад, тоовр кев. Зуг Элдә ах күүктәһән хоюрн нег садн талан одх бачм кергтәвидн гиһәд, Зандата йовҗ одцхав.

— Пө, мана Яван Мекәләевич, би таднд келәд бәәсн бәәнәлмн, негго күн биш! — гиҗ умснь халсн Һалзн хәрин залуг буульна.

— Иван Михайлович гиҗ келтн, — болҗ тер залу нерән чикәр келүлхәр седнә.

— Хальмгтан тусан хальдасн күүг Яван Мекәләевич биш, Богд хан гиҗ чигн болҗана! — гиһәд, бааҗа бас халҗ одсн, герин эрс тулад хадсн ширә цокна.

^— Эндр нанд икл күчр өдр болва, ^— гиҗ Иван Михайлович цәәлһнә. — Мини нәәҗ эн аһу ик кизәрин (крайин) шишлң комендатур толһалҗах күн, күрәд ир гиһәд, ээрәд бәәхләнь одсн, дәрк минь, өмнән эрмәль әмтнә кедг коньяк тәвчксн сууна...

— Тернь энүнәс талданий? — болҗ мини эцк коньякин шилиг авад, толһа деерән хүрүлнә.

— Талдан боллго. Зуг англин хан Черчилль, мини нәәҗ ик ахлач, ман һурвлан уудг ундн, — гиһәд, Иван Михайловичиг цәәлһхлә, шуһуд мини өөр суусн Мөңкәд нүдән тусхаҗасн Ямада медрлән шовалһҗ, халмһаһар хәәкрнә:

— Англьд хан уга.

— Мөн, Ямада, яһсн гүн медрлтә күмбчи, а?! Англьд — премьер-министр Черчилль бәәнә. Би манахсиг тер эрмәль әмтнә кедг ундыг ямаран ик ямта күн эдлдгинь медтхә гиһәд хан гиҗәнәв...

— Англьд Черчилләс ах чинртә королева бәәнә. Тер ямаран унд ууна? — болҗ Ямада барак дотрк улсиг медрләрн аминь боов.

— Ямада, әвртә экәршго ухата бәәсмбч! Би чамар эндрәс авн мөңгнә халх министрән кеҗ авчанав. Манахс, нег цусн-махн хальмгудм, таднаннь сә хәәһәд, тегәд хамгин ик ахлачла уух ундан ууһад, күүндх үгән күүндәд, тадниг цугтаһитн авч үлдх зөвшәл авув! — гиҗ Иван Михайлович цугтаднь зарлв. — Ямада, су. Энд, эн ик балһсн деер, үлдх улс бас бәәхлә, цааснд нердән бичүләд, бәрцән бәрцхәтн. Бәрцнь, Ямада, эврән меднәч: әмн болһнас дөрвн зун арслң...

О, дәрк, эн зарин хөөн ширә деерк ааһ-савиг, ширк-шилиг хурачкад, Ямадаг ширәд суулһв, өрк-бүл болһн киитн ар үзгәс зулад, сүүлин арслңгудан хураһад, мөңгтәһәсн өгйәлҗ авад, көл көдлв. Ямада зуг нерн-усинь болн өрк-бүлд кедү күн бәәх тооһинь бичнә. Бааҗа күн болһна өгсн мөңгиг тоолад, Һалзна һарт атхулна. Һалзн тер мөңгинь түрүләд делгсн ик шальд тәвҗәлә. Тернь дүүрхлә, дөрвн үзүринь негдүлҗ, тохаһарн дарҗ нигтрүләд, әрән гиҗ боов.

Иван Михайлович, нүднь тер мөңгнәс һал асад, дөгәҗ хәәкрнә:

— Өрк-бүл болһнд патьр авч өгнәв, күн болһныг олзта, олврта көдлмшт орулнав. Мөстә Далан орчд Красноярск кизәрин (крайин) хотл балһснд дүүгәд, дүркләд бәәхт!.. Һалзн, Һалзн, шальчн дүүрсн болхла, мишг олҗ ав! Мишг ол!

Иван Михайловичин урмдт авлгдад, ханцан шамлчксн, дал-ээмән хольксн Һалзн гергн талан хәәкрнә:

— Томпа, өлгчн, яһлач? Шулуһар мишг өг!

— Манад юн мишг бәәлә, — гиҗ Томпа эгч бурута дууһар хәрү өгнә.

— Тиигхлә шалвран тәәләд, өлкинь боочкад өг! Йилһлго сав! — "Темә өргдг Шоңхрахна тохм" наадлҗах бәәдл уга, йосндан уурлҗана: — Шулуһар тәәл гинәв!

Ю-у, әәҗәнәв, баавһа күүнә үснә кир ивтрсн шалврт мөңг дүрсиг кен соңсҗ йовла, — болҗ Томпа эгч сүрднә.

^— Баавһа күүнә шалврт цевр мөңг дүрҗ бузрдахмн биш! — гиҗ Иван Михайлович Томпала зөвшәрнә.

— Миниһәр болхла, мөңгнәс бузрнь уга, — болҗ эгч Цаһан хамр доран бурна.

Бәртн, Һалзн, мишг, — гиҗ мини эк "Шоңхрахна тохмд" сав өгнә. — Дотрнь бәәсн хувц-хунран шал деер асхчкув.

Нег мишгәр дүүрң, нег ик шальд өвдгәрн дарҗаһад чикәд боосн мөңгиг мана бааҗа Ямада хойрт үүрүләд, Иван Михайлович олна баракас дахулад һарв. Һалзниг бас даххар седхлә, Иван Михайлович цаһан өңгтә френчиннь деер хорас нег зург һарһад, әмтнд эргүлҗ үзүләд, “үнн седкләсн" цәәлһв:

— Эн мини гергм. Нанас хөрн насн дү, тегәд дегд эрк. Хойр күүнәс үлү гиич гертән орулхш...

^— Би Дорҗ-Һәрән Манҗас юуһарн дор болҗахмб?! Тер нуста хамрта Ямадаһас яһад һазалгдҗахмб?! Уга, би йовдг күмб! Бидн, Шоңхрахн, һацхларн, темәһән үүрәд йовҗ оддг улсвидн, — болҗ Һалзн аксмнҗана. ^— Яван Мекәләевич, кемр буру эс гихләчн, би чамаг тер мишгтә, шальта мөңгтәһичн, деернь Манҗ Ямада хойриг суулһад, танад күргәд, үүдәрчн орулҗ шивчкәд, геринчн эрк алхлго хәрҗ ирнәв!

Хәәртә Һалзн, манад гиичд одхдан яһад адһнат? Эн цааснд бичгдсн тадниг цугтаһитн герүрн дуудад, тоовр кенәв. Зуг хоша-хошадар, — гиҗ Иван Михайлович төвшүнәр, хаңһуртаһар инәһәд келв: — Хамгин түрүн таниг, Һалзн, Томпа сәәхләтәһитн хойраһитн гиичд дууднав...

— Томпан сәәхниг — ноха идчклә. Кемр намаг өөрм күүкд күүтә дуудхар седҗәхлә — Нүүдләтә хойраһим дууд. Түрүн тооврт одҗах Дорҗ-Һәрән Манҗ намаг гергән дахулв гиҗ ам аңһашго. Кемр ярвадхлань, Енисейин уснд авч одад хайчкнав.

— Көгшн зүгдг, нохад од, — болҗ Томпа өвгән шоодҗана. — Күүнә гергнд сана эс тәвҗ, нанла кедү җил ноосан харһулад угаһан эн олн-әмтнд түрүләд келчк.

Барак дотр биг-биг гиҗәсн улс элк хатад инәлдв. Иван Михайлович һаран өргәд, зәрлг болҗах мет төм-төмәр цәәлһв:

— Шидрәс, үлгүрнь, һурв-дөрв хонад тадниг машин ирҗ авх. Тер цагт, мөңгән өгснтн баракин үүднә зүн хаҗуд хурцхатн. Мөңгән хармнад, Мөстә далан көвәд одҗ бәәх муңхг уха зүүсн тооттн үүднә барун хаҗуд зогсцхатн. Зүн хаҗудк улсиг мини белдүлсн гермүдәр нүүлһҗ орулх, барун хаҗудк әмтиг машинд ачад, баржд суулһад, шовун нисн йовҗ көрч үкдг ар үзгүр тууһад һарх. Хәрнь тер! Тодлҗ аввт? Мөңгән өгснтн — үүднә зүн хаҗуд, мөңгән цәвдән хавчснтн — үүднә барун хаҗуд...

— Яван Мекәләевич, әм-аврсндтн танд икәр ханҗанавидн! — гиҗ Томпа эгч, залудан кедү уурлдг болвчн, эн цаһан саната, цусн-махн әмтнәннь сә хәәҗ йовх залуд ханлтан өргв.

— Хавтх хоосн маниг мөңгән цәвдән хавчв гиҗ бассн чамд эн олнас меклҗ авсн мөңгнчн элкичн туулулҗ, ардаһарчн һооҗх болтха! — гиһәд, эгч Цаһан харав.

Яван Мекәләевич тер үгмүдт өөләд, хорта хәрү өгхин орчд карҗңнҗ хаңһуртаһар инәһәд келв:

— Чолуһар шивсиг өөкәр шив гидг биший. Ар үзг тал йовҗах таднд цаһан хаалһ, җиң-киитиг дааһад, амулң менд бәәхитн дурдҗанав.

Мөңг күргн, тоогдхар одсн мини эцк Манҗ Ямада хойр удан боллго хәрү күрч ирв. Одак залуһин баахн гергнь Яван Мекәләевичиг дегд ора ирвч гиҗ аздлад, мишгтә, шальта мөңгинь шүүрәд, булаһад авчкад, бийинь герт эс орулҗ. Залу арһан бархларн, теднәһәс хол биш бәәсн, сөөнь өрәл күртл көдлдг делгүр (магазин) тал гүүһәд, әрк авад, бааҗа Ямада хойриг тоохар седҗ. Тиигхлә баһ наста Ямада терүнә орчд магази орад, нег шил әрк авч ирәд, һурвулн һаза зогсчаһад, шилин амнас селгәдәр ууҗ. Яван Мекәләевич эгзңнҗ ууляд, гериннь һаза үлдҗ, бааҗа Ямада хойр баракмудан темцәд, дәәвләд һарч. Эн йовдлд хамгин соньн: тавн баракиг өдр сө уга хәрүлҗәх салдсмуд, негл манахнд төрүц юмн эс болҗах мет эс медсн, эс үзсн болад, мелмлзәд бәәнә. Яван Мекәләевичлә залһлдан уга күүг баракас иигән-тиигән шилҗрүлхш.

Ар үзг орулад тууҗ йовсн кесг зун өркин икнкнь мөңг өгч сулдхвр авдг, эн балһснд үлддг, Мөстә далан җиң киитнәс гетлдг эв-арһ угадан һундл төрәд, бәәдл-җирһлән тәвсн хөвдән даалһад, кезә Енисей һолар авч йовхиг күләҗ, зөвүртә, зовлңта, һашута бәәв. Тедн удан күләсн уга. Бүрң-барң гегән орхла, ик-ик машид ирәд, тавн баракин өөр зогсв. Харулд бәәсн салдсмуд деер немр чидл ирв: зу һар салдсмуд автоматта тер машидәс буув.

Салдсмуд һардҗ йовсн комендантнр хальмгудыг кевтрәснь босхад, баракин һаза зерглҗ зогстн гиҗ закв. Яван Мекәләевичд мөңг эс өгсн, йовхдан белн өрк-бүлмүд бичкдүдән серүләд, баглата хош-хораһан авад, һазаран һарад, комендантнрин заасн бәәрнд зогсв. Энд үлдх болад, мөңг өгсн улс нам салдсмуд ирәд кевтсн бәәрнәснь серүлсн бийнь, босхдан адһҗахш. Тиигҗ таварлсн улсиг салдсмуд нудрмарн чичәд, һарарн татад, шулуһар хувц-хунран өмстн, хамг юман үкс гиҗ авч һартн болҗ адһав. Иим йовдл эс күләҗәсн зәрм хальмгуд салдсмудын өмнәс өглдәд, керлдәд, ярдад сөрлһ кев. Тииминь салдсмуд шишлң комендантрин закврар хәврһәрнь, нурһарнь, суудг һазрарнь винтовкин, автоматын хундгар чичәд, худрад, цокад, дарунь көөҗ босхв.

Элдә ах өрк-бүләрн баракас һарад, үүднә барун хаҗуд зогсхла, мөңг эс олҗ чадсн, уга-яду тоот әмтн терүнә өөр хурв. Манҗ, Һалзн эдн, Яван Мекәләевичин келсәр, баракин үүднә зүн хаҗуд гергдән, үрн-садан зогстн гиҗ заавр өгцхәв. Болв комендант цуг хальмгудыг баг-багар адһҗ машинд сууцхатн болҗ закв.

Захан машинд Көкән Элдә өрк-бүлдән — эгч Цаһанд, Зандад, Шиндәд суухднь нөкд болад, нааһаснь мишгт дүрәтә, кенчрт цуглата, авдрт оньслата хош-хораһан өгв. Элдә ах наадк әмтнд машинд суухднь бас дөңгән күргәд, ацаһинь ачлцв.

Һанцхн теднә баракин өөр биш, цуг тавн баракин үүднә зүн хаҗуд хурсн хальмгуд машинд суухшвидн, маниг энд үлдәҗәнә гиҗ, түрүләд төвшүнәр зөв-учран цәәлһәд, цааранднь салдсмуд дегд шахад ирхлә, теднлә йосндан ноолдад, негчн күн машинд сууҗахш. Эднә бәәсн баракин өөр цугтаһаснь чаңһар Зорхтын Һалзн хәәкрнә, манд күч үзүлсндән ик ахлачасн чаңһ шоодвр авхт гиҗ комендантыг әәлһнә.

— Тадниг кен үлдәх болла? — гиҗ шишлң комендант догшар сурна.

• Яван Мекәләевич!

— Тертн кемб? Хама көдлнә? Юн күмб?

— Ик чинртә күн, деер йоснд көдлнә, — болҗ мини эцк, төвшүн заңта бийнь, эднә шахлһн чаңһ болад, һаран саҗн бәәҗ цәәлһнә. — Иван Михайлович маниг талдан машид ирҗ авад, урдаснь белдсн гермүдүр зөөхмн гилә, маниг балһсн деер көдлмшт орулхмн гиҗ келлә...

— Эх, глупый дурак! — гиҗ комендант уурлад, салдсмудт нег мөслҗ закв:

— Цугтаһинь күчәр машинд ачтн!

Барак болһна зүн хаҗуд хурсн хальмгудын хош-хораг салдсмуд кен-янаһинь йилһлго машинә кузов тал шивәд, түрүләд бичкдүдиг, күүкд улсиг, көгшдүдиг күчәр машинд суулһв. Залус теднә өмнәс сөрлһ кеһәд, Яван Мекәләевич иртл, бидн ормасн көндршговидн гиһәд, заквринь эс күцәхлә, комендантнриг, салдсмудыг толһалҗ йовсн ахлач цергә йосар догшар командлв:

— Күчәр суулһтн! Кемр үгитн эс соңсхла, буцлт татсн залусиг бәрәд, балһсна түүрмд күргтн!

Баав машин деерәс бааҗад хәәкрнә:

— Яһла-халг, нааран давшхнтн! Таниг түүрмд суулһчкхла, бидн күүктәһән өнчрәд үлдхвидн...

— Удлго Яван Мекәләевич ирх, тер келсн үгдән күрәд, маниг энд авч үлдх...

Чаңһ-чиирг Һалзн иигҗ келчкәд, бийинь бәрәд машинд суулһхар седсн салдсмудыг иигән-тиигән түлкҗ дальтрна. Шоңхрахн темә өргдг чидлтә гисн — үнн бәәдлтә.

— Һалзн, меклгдсән медсн хөөн эн эмгән бичә генүлхнчн, — гиҗ Элдә ах Зорхтын Һалзниг хөрнә.

Һучад шаху залус, көвүдиг зуунас даву салдсмуд һартк зер-зевән олзлад, бууһин хундгар цокад, өрк-бүлинь күчәр суулһсн машид тал көөһәд һарв. Цугтаһаснь икәр сөрлһ кесн Һалзниг дөрвн салдс хавсрҗ теврәд, хойр көләснь, хойр һараснь батар атхад, хүрүлҗәһәд, кузов тал шивб.

Ах Элдән өрк-бүл, наадк улс суусн машин түрүн көндрҗ һарв, дарунь мана бааҗа, Ямада эдниг күчәр көөҗ орулсн машин, түүнә дару дәкәд эврә дурарн суусн әмттә машин, дарунь бас күчәр өрк-бүлмүдинь суулһсн машин — тиигҗ семрҗ машидиг даран-даранднь цувулад, Злобинә һарм (порт) хәләлһәд авад һарв.

Тер һармд (портд) манахс кесг цагтан, эн хәәр-бәәр уга туулһн эклхәс урд көдлсн учрар, тенд белдсн ик баржиг үзәд, бааҗа келв:

• Әмтиг алхасн урд немшнр бийсәрнь нүкинь малтулна гинә. Тер мет эн баржд маниг ачҗ йовхар, дотрк ацаһинь хальмгудар буулһулсн бәәҗ...

— Та, Манҗ, баржас аца буулһснд йос гемшәхәсн урд, тер андн залуд меклгдәд, олн-әмтнә мөңг цуглулад, эврән терүнд күргҗ өгснә хөөн теднә чирә яһҗ чикәр хәләхиннь тускар ухалтн, — гиҗ баав бааҗаг шоодҗана.

— Үсго хөн — холвад орлцна гиһәд, чи, Нүүдлә, мини кергт бичә орлц! — болҗ эцкм уурлв. — Иван Михайлович, нүдәрн үзхч, эрк-дархго ирҗ маниг эднә һартас сулдхҗ авх...

— Чавас, чавас, танд өгсн хәәрн сурһуль, — гиҗ баав хортаһар келв. — Дәәнд одад, немшлә ноолдад, хойр хурһарн теднд белг өгәд, үкллә нүдәрн зөрлцәд, хортнла һар бәрлдәд, нүүрцәд ирсн бийтн, хәәмнь, танд ухан эс орҗ. Дәрк, дәрк, та биш, би эн эргндк улсин нүд яһҗ хәләхән медҗәхшив...

• Аман тат гинәв, Нүүдлә, — болҗ бааҗа улм уурлна. — Шарх деерм давс бичә түрк.

— Элдән келсиг соңсхмн билә...

Одак андн залуг Занда сәәхн медсн бәәҗ. Тер залуд меклгдхләрн, күзүн деерән толһан орчд талдан юмн бәәсиг медхч гилә, болад, Ямада мөңгән өгсн, эврсән түрҗ-зүдҗ йовх әмтн энд-тендәснь дәврәд, керлдәд, хараһад, бахлураснь авхар седхлә, бийән харсч тер нуувчан секв.

Олн машинд авч ирсн улсиг баржд орулад, буцлһ татсн залусиг өрк-бүлтәһинь дора бәәсн трюм тал түлкҗ тууһад хаав. Көкән Элдә эднд деер, сарул терзтә, у-өргн хораст бәәр өгв. Мана бааҗа, Һалзн, Ямада эдн дорак трюмин бичкн терзәр Яван Мекәләевич ирх гиһәд, басл генәртә кевәр, һашутаһар, нәәлтәһәр гердҗ хәләв, зуг үдәс хооран баржиг чирүл чирәд, Енисей һолын урсхул дахад, ар үзгүр авад һархла, күүкд улсин харал тәвлһн немгдәд, энд-тенд орклҗ уульсн уульлһн соңсгдад, залус, өвгд Ямада, Һалзн, бааҗа эдн тал дәврәд, манас, бичкдүдәс ичҗ-эмәл уга тедниг бузр үгмүдәр му келәд, цоклдан, гүвдлдән, ноолдан эклв.

Харулд бәәсн салдсмуд ирҗ тедниг хаһцулв.