Арвн нәәмдгч сөөһин келвр

Һал тергн нарна ардас көөлдәд хурдлад йовна. Нарн һал тергиг наад бәрсн кевтә, өрүнднь сүл таласнь һарчкад, асхнднь өмн бийднь ирҗ сүүрләд, негт инәһәд — мандлад, негт маңсиһәд — хар үүләр бүркгдәд йовна.

Инҗә терзәс нүдән авхш. Ик генәртә кевәр һазаран шаһаҗ хәләнә. Төрскнәсн өмн үзгүр темцсн шовуд тиигҗ ургшан, эңкр һазр-усн талан гейүртәһәр хәләҗ ниснә. Инҗә тер мет. Тернь бас учрта. Сивр Инҗәд төрскн һазр-уснь. Тер нааран хө мөстәдән ирлә.

Экм тагчг, хамгин хәәртә күүнләһән олн җил болад харһхар күләҗәх кевтә, бәәдлнь, чееҗәр адһад йовна. Мини нөр-хол бас күрхш, һал тергн арһул йовсн болҗ медгднә.

Мадн дунд Альмн уга. Дү күүкм Томск балһснд политехническ күрәлңд дасчана. Маниг һазр-усн талан нүүхәр бәәнәвидн гиҗ бичснд Альмн ик байрта хәрү илгәҗ. Тер иигҗ бичҗ:

"Тадн, аха, баав, Инҗә, ик кишгтә улс бәәҗт. Нанас түрүн эврә һазран орад йовҗанат. Не, терүнд учр уга. Би күрәлңгән (институтан) төгсәчкәд, эврә хальмг теегтән ирҗ көдлнәв. Мини һардач багш Каспийск теегт һазр дорас зөөр хәәлһнә ик көдлмш эклҗ кегдҗәнә гиҗ келв.

Тернь — мана тег. Тиигхлә, би ода нег җил болад, сурһулян төгсәһәд, һазр-усндан йоста эзнь болҗ чадх зөв авад хәрҗ ирхв. Тер цагт, баав, кемр би нефть, газ, талданчн һазр дор бәәдг байн зөөр олхла, тиим нег һазриг "Байрта" гиҗ нерәднәв. Эңкр баав минь, бидн, аха чигн, би чигн, Инҗә чигн тана ач-туситн оньдинд мөңкрүлхвидн".

Дү күүкнәннь эн бичг умшад, би цань угаһар байрлув.

"Кто ищет,

Тот всегда найдет", —

гидг дууна үгмүд эврән орҗ ирв.

Альмн келсндән күрв, седсән күцәв. Би, терүнә ах?..

Кемр би Альмнла әдл геолог болҗ һарад, зөөртә шин һазр олҗ авсн болхла, "Занда" гиҗ нерәдх биләв...

Ярославль балһсар һал тергн сөөһәр давҗ һарв, болв коридорт зогсчасн би, Иҗл һол деегүр һарсн тагтын арк терз һатц эрвлзхлә, Иҗлин уснас нүдән авч эс чадад, ширтәд хәләвв. Һал тергн, хасн сумн кевтә, түргәр давад һарч одв. Эңкр Иҗл һолм мөсн девлтә, цаснд дарата кевтнә. Тер бийнь, уул хальмгин йосар, тамбурин үүд секәд, дална цаһан мөңг хәәртә, әрүн, сетрә Иҗлән йөрәҗ хаюв.

Москва!.. Эн әрүн нериг кедү амлсн болхв! Зүүдндәнчн үзләв, күсл кеҗ серүн бәәхләрнчн неринь дуудлав. Амрарнь келхд, хотл балһсн мини — өдрин киләсн, сөөһин — зүүдн билә. Москва маниг олн келн-әмтнә шуугаһар тосв. Ярославск буудлас Курск буудлд хош-хораһан авч ирәд, хош-хора хадһлдг камерт өгчкәд, эк дү хойран дахулад Улан талвң тал һарув.

Җигтә юмн! Ик дөрә маниг һазрур авч орад, дор бәәсн ик өртңд буулһв. Һазакнь көкрңгү, дотркнь шарңху өңгтә сәәхн-сәәхн чиңглгин (вагона) үүднь эврән секгдв. Маниг орад суулһнла тер үүдн дәкәд бийнь хаагдҗ одв.

Удлго әмтнә дольганд туугдад, һазр деер һарад ирвидн. Тедүкнд Ик тәәз харгдв. Тәәзин нүүрт билг-эрдм аврач Аполлон гидг бурхн дөрвн арнзл зүүчксн довтлҗ йовна. Кедү дәкҗ эн Ик тәәзиг (театриг! зургт хәләләв, бахтлав, ода... эврән нүдәрн үзҗәнәв.

Зүн һартан эргәд һархла, В. И. Ленинә Төв (центральн) сойлын саң (музей), нань — Тууҗин (Историческ) сойлын саң (музей).

Баав, Инҗә, шулудтн, шулун йовцхатн!.. Түргәр Улан талвңд күрхмн.

Мана өмн Хүүвин Әрәсән омг, чимг, туурмҗ — Улан талвң налаһад бәәв. Ленинә Бумблва (мавзолей). Үүдн хоорнднь, нег-негнәннь бәәдлтә, хойр баахн салдс харулд зогсчана. Тедн нам көндрх биш, нүдән чирмснь медгдхш. Спасск бәәшңгин ик часин зүн (стрелк) һурвн гисн тоод өөрдҗ йовна. Кремлин үүдн талас, ээмдән җидтә бу үүрсн, хойр баахн салдс һарч ирв. Теднә өмн офицер йовна. Салдсмуд ирәд, Бумблван үүднд зогслһнла, Спасск бәәшңгин час һурв дәкҗ цокв.

Урднь бәәсн хойр харулч цев-цев ишкәд, шин ирсн хойр салдст бәәр һарһҗ өгв. Эднә селвр агчмин зуур болв.

Василий Блаженна сүврһиг күн өврҗ ханхш. Стеньк Разина толһа чавчсн Маңна орм (лобное место) кесгтән хәләввидн. Тууҗин сойлын саңгин (музейин) өөр экскурсь кехәр хурҗасн багла хамцад, Кремльд ирвидн. Хан-хоңх, Хан-тов, орсин Эзн цаһан хан урднь эзлҗәсн гермүд, мөргүл кедг сүврһсинь үзәд, баав келх, өврх үгмүд олҗ эс чадад, аман бәрәд, толһаһан нәәхләд йовна.

— Баав, эн тоотытн һанцхн күн эзлҗәсмн, — гиҗ би экиннь чикнд шимлдүв.

— Кен?

— Сахлтл.

— Ю-у, әәҗәнәв, һанцхн күн тиим ик зөөр эзләд суудв? Олн-әмтнә зөөсн зөөр, билгтә-эрдмтә улсин кесн җигтә сәәхн тосхлтс... түүг, өндгән дарҗах така кевтә, һанцарн эзләд суудв, — болҗ мини эк гүвр-гүвр гиһәд йовна.

Эн хамгиг Занда үзсн болх яһна гиҗ би гейүртәһәр дотран саннав.

Московск Кремль зүркнлә әдл һурвн талта гиҗ дегтрт умшлав. Тер үнн бәәҗ. Мана намын (партин), Хүүвин засгин (правительствин) болн Деед Хүүвин шиидвр авдг герин ора деер улан туг делсчәнә. Тер тугас солңһтрсн улан герл бүкл Хүүвин Әрәсә деер мандлсн болна. Кемр мана орн-нутгин зүркн — Кремль — иим җигтә сәәхн болхла, мана җирһл кезәдчн унтрш уга, мөңк, алдр болх зөвтә. Эн тоолвр җивр зүүлһнә, омг өгнә.

Курск буудлд олн улс дунд шахцад, сун-сууҗ унтвидн. Өрүнднь эрт босад, Ленинә Бумблвад одхар чеерүд аввидн. Баав Инҗә хойриг зогсачкад, халун пирожки авч ирүв. Чеерүдин сүл Александрийск садт дүүрәд зогсв.

Мавзолей өөрдх дутм зүркн бульглҗ цокна. Толһа деер то-томҗ уга олн көглҗрһс делҗ нисәд, көлин өөр ирҗ бууна. Күн болһн теднд нерәдҗ хулдҗах хотас кесг пакет хулдҗ авад, цацад асхҗ өгнә. Көглҗрһс, тадниг төвкнүнд дуртаг меднәвидн гисн бәәдлтә, мадн тал өөрдәд, зәрмснь ээм деер ирҗ сууна.

Бумблва. Үүдн секәтә. Үүднә өөр "Ленин", "Сталин" гиҗ бичәтә. Хойр харулч — үүднә хойр тал. Эрк алхад... Кииһән дотран авад, арһул-арһул ишкәд йовнав. Өмнм Инҗә, экм...

Ленин... Владимир Ильич... Көтләч (вождь)... Багш... Иньг... Унтсн мет маңхаһад кевтнә. Зуг чирәнь шарлҗ одҗ. Хаҗуһарнь давад һартл, нүдән секәд, босч ирн гисн болна. Ода, ода... нүдән секх... Халун үгән келх... Лениниг хәләһә йовҗ хаҗудк күүһинь хәләхән мартҗ оркҗв.

Сталин... Зургт дүүрң чирәнь шүүрч одҗ. Һариннь шүрвсн хурһдынь әмдрүлхәр бәәх мет һолилдәд һарч ирҗ. Буурл орад бәәсн сахласнь, шүрвснь һолисн һараснь талдан юм оньһҗ чадсн угав. Тер бийнь, күмн алң болхмн, Сталинә һар көндрсн болҗ медгдв. Хөрдгч чуулһн (съезд) деер Хрущевин кесн илдклиг коммунистнрт онц умшҗ өгсн бәәҗ. Тер илдкл соңссн Милов нанд нуувчар келлә: хальмгудыг, балкармудыг, чеченмүдиг, ингушмудыг, карачаевцнриг бәәсн һазр-уснаснь туулһнд Сталина һар орсн бәәҗ гиҗ. Би урднь зуг маниг, немшнриг, эстонцнриг, литовцнриг, латышмүдыг, финнмүдиг, грекмүдиг тууҗ болһҗалав. Тедн манла Сиврт бәәдг билә. Хальмгас талдан келн-әмтиг бас бүкл нутгарнь туусн болҗ һарчана. Дәкәд Милов цәәлһв: баһ келн-әмтиг нүүлһхәсн урд Ленинә гвардейцнриг, Улан Әәрмин нертә толһачнриг (командирмүдиг), билгтә номтнриг, бичәчнриг, зурачнриг, җөҗгчнриг (артистнриг) Ягодан, Ежовин, Берийин һарар халһҗ алулсн бәәҗ гиҗ. Кемр Виктор Ивановичин намаг иткәд келсн тоот үнн болхла, алдр көтләч (вождь) Ленинә хаҗуд цуста һарта Сталин яһад кевтхмб гисн һашута тоолвр орна. Эн тоолврас Сталинә һар улм әәмшгтә болҗ медгднә, җигтә юмн, бийнь биш, һарнь, шүрвснь һолисн һарнь...

Нам (парть), Ленин... Нанд нам (парть) гисн әмд, ик чидлтә Күн болҗ медгднә... Нам (парть), Ленин... Нам (парть) әмд... әмд... нәәмн сай нүүрлгч үрдәс бүрдсн, көдлмшчнрин, күч-көлсчнрин болн интеллигенцин нег ик Нудрм, нег ик Зүркн, нег ик Әмн. Эн намын (партин) нилчәр, эн намын (партин) зөрмг шиидврәс иштә мини келн-әмтнд автономнь хәрү өггдв... Олн зүсн цецгүдәс гүрәд кесн титм мет күүнәс зүүцсн тасм Бумблвас һарад, Кремлин эрст оршагдсн күндтә улсин нерд умшад, теднә өмн махлаһан авч зогсад, цааран, мөңгн көк бүчртә җөөлн цаһан модна захд күрәд, үзг-үзгтән тарад, һарад бәәнә.

Экм чигн, Инҗә чигн кесгтән тагчг йовна. Келх үгмүд олҗ эс чадад, аль бахмҗнь дегд ик болад, тиигҗәхинь — би медҗәхшив.

Московск Ах урлгин-техническ училищ ГУМ-ас хол биш бәәҗ. Һардачнь намаг кезәңк мини таньл мет ик ээлтәһәр тосв. Һарим авч мендләд хаҗудан суулһв.

Мини һашута келвр соңсад, толһаһан нәәхләд бәәв. Болв намаг кедүтәһим сурчкад, толһаһан нәәхлдгән уурад, өр-өвдҗ келв:

— Ода оратҗ одвт. Тана наста күн билг-эрдмин хаалһ шинәс эклхд — күчр. Дегд күчр! Зурачин эрдмиг баһасн дасх кергтә.

Бидн мендләд салвидн.

Һал тергн маниг өмн үзг хәләлһәд, хальмг тег тал авад һарв. Дивн гидг өртңд һал тергн ирхиг автобус күләдг бәәҗ.

Манц һолыг давхла, Әмтә Нуурин өмнк толһа деер теегин эзн — темән харһв. Хун күзүһән суңһад, күлмн чикән сертәлһәд, хурц нүдәрн болһамҗтаһар ман тал хәләв. Шофер мана санан-седкл медәд, автобусиг арһул йовулв.

Намаг бичкнд манад нег шаргч иңгн бәәлә. Күүкд кү үзхләрн, өшәтә кевтә, зуухар седәд, һарһад көөдг билә. Намаг өөрдәд одхла, "мини хойр бөкнә хоорнд сууҗ ав" гисн кевтә, өмн хойр көлмүдәрн сөгдәд, өкәҗ өгдг билә. Деернь һарад мордхла, салькнла урлдҗ йовх мет тег кедәд довтлдмн. Би ода темә үзәд, бичкндк цагиннь бәәдл санув. Тиигхд кедү дүңгә темә унад, үүлин сүүдр көөлдәд йовсн бийм, темәг ямаран һольшг, омгта адусн бәәсинь оньһдго бәәҗв.

Темән урд машин хатяр цагт цань уга өлзәтә көлгн бәәсмн. Кесг хонгтан ус эс уусн бийнь, хаалһин хойр амнас цегрәч шүүрч идәд, көшхән мартҗ, цаңһхан диилҗ йовдг күдр, чидлтә, итклтә адусн билә. Ода шинҗләд хәләһәд йовхнь, тег көндәрәд, темән үзгддгнь цөөрч одҗ.

Бидн Элст балһс үзәд угавидн.

Тег, Сиврлә әдл биш, тегш. Баран тавн, долан, арвн дуунаһас үзгднә. Бидн ширтәдчн, гердәдчн хәләнәвидн, болв Элст балһсн үзгдхш. Зун дуунад йовчкад, автобус нег накл тал өөдлв. Толһа деер һархла, генткн һазр дорас һарч ирсн мет ик хотхр дотр балһсн үзгдв. Арвн тавн җил хооран, дәәнә цагла хамхрсн, эвдрсн гермүд оңһрха терзсәрн гейүртәһәр хәләҗ, нурад унҗ одсн эрсәрн һашутаһар шовалдҗ, өвдкүриннь тускар зарһ бәрсн бәәдлтә маниг тосв. Балһсна захд хойр теерм дүңгәнә.

Түрүн өдрәс авн оларн негдәд, воскресник кеһәд, балһсиг хамхрха чолун, овалһата шавр, хурсн бальчг хамгас цеврләд, тосхлтын шин бригадмуд бүрдәд, әмтн бәәх гермүд, сурһульмуд, ясльмуд, садмуд, клубс тосхгдв.

"Хальмг үнн" болн "Советская Калмыкия" соньнмуд (газетмүд), хаврин зәңгч харадас кевтә, хальмг теегәс һарч нисәд, Урал уул давад, Хасгин нутгар, Киргизәр дәврәд, Алта һатлад, Сиврәр кедәд, хол ар үзгт күрәд, тендәс Сахалин, Камчатк хәләҗ һарад, дүмбр Бумбин орна — Хүүвин Хальмгин цол дуудулад, эн өргмҗтә тосхлтын тускар зәңгләд, җиргәд, ниргәд бәәв.

Өдр болһн, арвн, тәвн, зун өрк-бүл Дивн өртңд бууһад, автобуст, ил машинд сууһад, нүүһәд-нүгшәд һазр-усндан ирлдәд бәәв.

Мөрн (апрель) сарин чилгчәр тег олн зүсн бамб цецгүдәр хучгдад, хәрү бүрдсн Хальмг таңһчиг йөрәҗәх мет, йиртмҗ аһу ик туг татсн мет тер әмд цецгүдәс зулгдсн кевс салькна арһул үләлһнд дольгалад, халһрад, әмсхсн кевтә, негт күвкәһәд, негт мегдәһәд бәәв. Эврә һазр-усндан кесг җилин хөөн түрүн Хөн сарин (майин) сән өдр өргмҗтәһәр тосхин кергт ик бичкн уга, цуһар кеерәгшән, тег тал һарад, балм улан, улан, оошг, шарңху, шар, цаһан болн талдан чигн өңгтә бамб цецгүдиг баг-багар, тевр-теврәр авч ирәд, эңкр хотл балһсан кеерүләд, әмд цецгәд хүврәҗ оркв.

Би бас әмт дахад кеерәгшән һарув. Теегин дегд сәәхнд нүдн эрәлҗләд, хәләц сананас хурдар, нег цецгәһәс талдан цецгә тал һәрәдәд, өсрәд, камб шарлҗна нигт үнр чееҗ дүүргәд, мөңк җирһлин таң цаһан эм уулһҗах мет цогциг серүцүләд, эрчмнүләд, дүүргәд йовна. Түрүн тевр бамб цецгүдәс нигт титм гүрҗ авад, Зандад нерәдәд, нарт делкән ачта дөөвч нер зүүсн мет тер титмән нег ээм деерән алс цокад, бийдән өлгәд оркув.

Занда, Занда минь!.. Эврә төрскн теегиннь эн элдв сәәхн бәәдлиг нүдәрн үзсн болхнчн, нигт, эмлә әдл әрүн аһаринь цадтлан киилсн болхнчн. Бамб цецг болһна намчд Зандан зүс-зүркн үзгднә, дурта иньгинм нерн гүрҗ бичгднә. Занда минь, чамасн хаһцад арвн негн җил болҗанав, болв чи эндр өдр күртл әмд-менд бәәсн болҗ медгднәч, мини нер дуудад, хальмг тег талан күрәд ирх гисн ухан орна. Зуг үксн күн әмдрҗ хәрү иршго, түүг би бас сәәнәр меднәв.

Майин байр давб, зуна сармуд урһв. Элстин көк цецрлг (парк) баһчудар дүүрв. Тедн сурһулясн амрлһнд һарад, хотл балһсан темцәд ирцхәҗ. Хальмг күүкд дегд сәәхн өңгтә-зүстә болцхаҗ. Урднь тенд хар көдлмш кеһәд, геснә теҗәлин арһ хәәлдәд, хаваста шалвр, күлт өмсәд йовдг цагт теднә зүс-зүркн медгддго бәәҗ кевтә. Ода захас бамб цецгин бәәдлтә. Уга, бамб цецгүд теднә бәәдлтә. Хальмг күүкдиг үзх болһндан би тедниг Зандала дүңцүлнәв. Занда бәәсн болхла, бас эднлә әдл нигт хар күклән һурвар гүрәд, чееҗ деерән хаяд, ке һольшг цогцарн күмни кеерүл болх билә.

Занда!.. Арвн негн җилин туршарт чини үклин нуувчиг цәәлһҗ, илдкҗ чадҗахшив. Мөңкәг өңгрснә хөөн тер нуувч медх сүүлин ицл тасрв. Болв мини уханас, мини чееҗәс, мини зүркнәс тер нуувчиг медҗ авх күсл оньдин хөөһхш. Цаг улм цааран йовх дутм тер санан-седкл намаг бүклдм эзлнә.

Би урдк кевтән зурачар көдлнәв. Түрүн ирсн дарум намаг балһсна күцәгч зөвллин ахлач, буурл үстә медәтә күн дуудҗ авад, эцкин седкләр келв:

Не, дү көвүн Бадм, эврә хотл балһсан ахр цагин эргцд йоста гидгәр кеерүлх кергтә. Тер төриг тадн, зурачнр, күцәх йостат. Альд ямаран зург зурхиг, ямаран панно, плакат, дуудврмуд (лозунгс) хадхла, өлгхлә, сән болхиг дигләд, зура кеһәд авад иртн. Балһсан кеерүлхмн.

Бидн өдр сө уга гишң көдлвидн. Хотл балһсн йосндан кеерәд ирв. Болв көдлмш өдр ирвәс нанд таасгддган уурад, урмдм хәрәд ирв. Леонардо да Винчин үг мини уханасм һархш. Алдр зурач келсмн: "Му зурач болхар, сән ширдәч болсн деер". Тер итальянцин күңкл үгмүд зөвтә. Му зурач болхар сән ширдәч болсн деер.

Хамдан көдлдг көвүдм нанар зог кедг болв.

— Манахс, гелң дуудад, бүүринь ясулх кергтә, — гиҗ негнь шоглна.

— Кенә бүүр ясулнач? — болҗ наадкнь, эн үгмүд кенә тускар келгдҗәхинь медә бәәсн бийнь, зооган һарһхар сурна.

— Бадмин.

— Яһад?

— Цееринь тәвүлхәр.

— Юн цеерви?

— Гер авхш...

— Бадм, юңгад гер эс авнач? — болҗ тедн намаг ээрнә. — Залу болдг арһчн тасрсн болвза?

Би хәрү өгхшив. Теднд уурлхшив, өмнәснь инәнәв. Үүрмүдм ээмән хүмәд, энүнлә түүнә тускар күүндәд керг уга гисн бәәдлтәһәр, нанас хооран һарцхана.

Мини кеҗәх көдлмш... Улан кенчр подрамникд татад, дуудвр (лозунг) бичнәв. Хала, дурсн, зузан картон деер плакат, панно зурнав. Нашар, мишг эдиг зусн, церд ниилүләд будчкад, ик зургуд буулһнав, күүнә урднь зурчксн белн зургуд буулһнав... Эврән билг-эрдмән һарһҗ зург зурхшив. Оньдин цол уга. Нег дәкҗ "Бамб цецг" гидг зург эклчкәд, дуусч чадсн угав. Цол, зав уга. Дәкәд, хөөннь зурнав гиһәд, хооран сааһад бәәтл, урмдм хәрҗ одв. Түүнә дару талдан зург эклхдән эврән бийәсн ичнәв, эмәнәв. "Му зурач болхар, сән ширдәч болсн деер". Эн чик үгмүд. Нег цагин эргцд йоста зурач болҗ һарх ик күслтә биләв. Яһҗ медхв, балһснас Сусловас эс көөгдсн болхла, мини күсл күцәдчн бәәх билә. Максим Иванович, Петр Степанович, Дмитрий Иннокентьевич эдн мини зурсн зургудыг таасдг билә, оютннрт үлгүр кеһәд үзүлдг билә. Ода?... Московск Ах урлгин-техническ училищин һардач илднь келв: оратҗ одвт, тана наста күн билг-эрдмин хаалһ эклнә гидг — күчр гиҗ. Тер үнн... Не, тегәд, би цуг тоот көдлмшт оратсн болхий?.. "Му зурач болхар, сән ширдәч болсн деер"... Би иигҗ эврәннь кеҗәх көдлмшин тускар саннав. Яһсн сән болх?..

Мини бәәх бәәдл... Мини бәәх бәәдл кеҗәх көдлмшәсм чигн деер биш. Көдлмшәсн хәрҗ ирхлә — һанцарн, нааднд (кинод), тәәзд (театрт) одхла — һанцарн, күүнә герт, үүрмүдән дуудсн цагт ирхлә — бас һанцарн. Оньдин, оньдин, оньдин — һанцарн. Удлго һучта болн гиҗәнәв. Һучн насн — җирһлин өрәл. Җирһлин өрәл. Күн орчлңд негх дәкҗ төрдг зөвтә. Күүнд хойр җирһл, хойрдҗ төрлһн уга. Тиигхлә, күн бийән әмдәр һанцарн бәәлһҗ засглх зөвтәй? Күн һазр деер, эн орчлңд төрҗ һарсн хөөн эврәннь тохман цааранднь утдулх зөвтә. Тиигҗ экм келнә. Җирһл утдх учрта, зуурдар унтрх зөв уга. Җирһлиг цааранднь утдулхин төлә юн кергтә?..

Нег дәкҗ Миша Трофимов нанд бурхн болхар седсн Алексей гидг күүнә тускар келҗ өглә. Хамгин һашута юмн — теднә тохмнь тасрад хуурна...

Мини тохм, тегәд, яах?.. Инҗә бәәнә. Дү көвүм цолан дуудулх. Не, тегәд, мацг бәрлһн — аскетизм гидг — юн юмб? Тер мана бәәдл-җирһллә ирлцҗ бәәни?

Мини үүрмүд нанар зог кедг болв, наад бәрдг болв. Гертәсн һардган уурув. Цецрлгт (паркд) одхла, баһчуд үзәд, зүркм хорсна. Мана үй, мини насна көвүд, күүкд дегд хөв, кишг тату бәәҗ. Өрәлнь зуурдын үкллә харһв, үлдснь нанла әдл бәәдл-җирһлнь һамта болв. Манд баһ насн гиҗ уга билә, бидн бичкнәсн ик болҗ одлавидн. Дәәнә догшн ацаг ээмдән үүрәд, диилврин төлә цуг күч-көлсән өгләвидн. Бичкнәсн ик боллһн — догшн шүүвр, болв бидн, мана насна улс, тер шүүвриг дааһад, диилвртә һарвидн. Зуг... бәәдл-җирһл җаңһрта хаалһ... Зәрмснь хөв-кишгән олв, зәрмснь... Очр өрәсн көлтә, һурвн күүкдтә белвсн үлдв. Аравка, Занда, Мөңкә эдн ю үзв? Мини бәәдл-җирһл бас эвдрв. Цагин аюл гидг — догшн юмн бәәҗ.

Ода?.. Өдгә цагин баһчуд йир хөвтә, кишгтә. Би теднд бахтнав, теднә бәәдл-җирһләр омгшнав, теднд басчн инәд, байр, хөв-җирһл дурднав. Болв эврән теднлә үүрлҗ, кезәдчн үүрлҗ чадшго бәәдлтәв. Цецрлгт (паркд) , сойлын Герт, тәәзд (театрт) одад, тедниг үзхлә, бийм теднә өөр насарн медәтә болҗ тоолгдна. Тиигх дутм эн цагин баһчудын болн мана хоорндк заг улм-улм икднә, гүүднә.

Альмн Томск политехническ күрәлң (институт) төгсәһәд, эврә һазр-усн талан хәрҗ ирв. Тендән хәрд мордҗ. Күргтәһән хоюрн Каспийск балһснд бәәх, геологоразведочн контор тал йовҗ одв.

Дү күүкән тиигән йовсна хөөн нанд дегд уудьврта болв. Эврә һазр-усн талан, Сәәни Эк орх дурм күрв. Элстд ирәд, күсдундур җилд көдлҗәнәв. Амрлһ авх цагм болҗ одв. Нам үнән келхд, би амрлһнд һархан мартҗ оркҗв.

Гиигн чемоданд селвх хувцан тәвҗ авад, йовдсн машинд сууһад, Әәдрх хәләһәд һарув. Нарн сүүрлснә хөөн машин Приволжскар орҗ ирв. Урднь эн селәг Хальмг Базр гиҗ нерәддг билә. Дәәнә өмн Кануково гисн нер зүүлһлә, мана Иҗл көвән улусин цутхлң билә. Ода Әәдрхнә медлд өгсн, Наримановск район гиҗ нерәдгднә.

Машинә кузов деерәс һәрәдҗ бууһад, чемодаһан һартан авчкад, гүүһәд, Иҗл тал ирүв.

О, эңкр Иҗл минь!

— Мендвч, эңкр теегм,

Мелмлзсн Иҗлм, мендвч!

Мендвч, төрскн һазрм,

Мандлсн нарм, мендвч! —

гиҗ хальмг шүлгчин шүлг амлад, хавтхасн цаһан мөңг атхҗ авад, Иҗлд хаяд, төрскн һолын бутхагта усиг хойр һарарн ухрлад, ховдгар зөмҗ аршалув. Телтр көвәд бәәх Әәдрхнә шамын герлмүд алдр Иҗлин усн деер тусад, мөңгн, сувсн, алтн хаалһ татҗ чичрәд, намаг тиигән, балһсн тал дуудна.

— Бадм, мендвчи! — гиҗ нег-негнләһән урлдҗ ик цаһан кермс хәәкрлднә.

— Менд йовҗ ирвчи? — болҗ Иҗлин усн нанас шимлдҗ сурна.

Арвн тавн җил болад, алдр Иҗлләһән харһув. Арвн тавн җилин дунд кедү усн эн һолар урссн, һооҗсн, арвн тавн җилин туршарт, урднь арвн тавта бәәсн би ода һучта болад хәрҗ ирүв. Мини үсм цаң буусн мет цаһан. Күн иткшго, болв тер үнн. Красноярскас арвн хойр дуунад бәәсн Собачкина речка гидг нәрхн һолын көвәд бәәсн амрлһна герт шишлң комендатурин зөвшәл угаһар одвч гиһәд, Суслов гидг комендант намаг бәрәнд авад, йоста хулхач, азд өздңгүд дунд КПЗ-д тавн хонгар суулһла, тендәс һархлам, хөрн дөрвн часин хоорнд дасчасн сурһулян хаяд, Красноярскас әрл гиҗ догшар засглхд мини үсндм цаһан орла, җирһл гиигн биш билә, болв тер тоотыг дааһад һарув.

Зуна дулан сө. Өр цәәтл Иҗлин көвәд суувв. Нарн һархла, "Москвич" гидг шин катерт сууһад, Әәдрхн тал һарч ирүв. Тендәс төмр хаалһар Сәәни Экнд күрүв. Эн 3-ч зөрлгәс маниг һал тергәр Сивр тал авч һарла.

Мана хамтрлңгин ормд ода ик хүүвин аху (совхоз) бүрдҗ. Хүврлт дала. Хамгин ик хүврлт — олн-әмтнә бәәдл-җирһл, теднә ни-негн бәәлһн.

Һурвн хонгт элгн-садндан гиич болчкад, хәрхәр шиидүв. Һал тергн сө ирдг бәәҗ. Сүүлин өдр, сүүлин асхн.

Уульнцар йовҗ йовтлм, зөвәр ууҗмд таньдг күн үзгдв. Мини зүркн, арвн зурһан җил хоорандкла әдл менрәд, көл талм унад йовҗ одв.

Би Зандаг үзүв! Занда! Һольшг сәәхн цогцнь, нигт бөдүн күклнь, төгрг цаһан чирәнь... цуһар, цуһар мөн.

— Занда! — гиһәд дуудхлам, күүкн нан тал хәләв.

Бий талнь йовхлам, гүүһәд гертән орҗ одв. Би чаңһ-чаңһар ишкәд, теднәд ирүв. Үүд цоксн угав. Орад ирхлә, күүкн ширән өөр, нег дегтр һартан бәрсн, эмкәһән зуусн сууна.

Занда мөн... Занда биш... Уга, мөн...

Дегд әәмхләрн, мендлхән мартҗ оркҗв. Күүкн тал дәкәд хәләхдән әәҗәнәв: биш болхла яахв. Би мөн болтха гиҗ зальврҗанав. "Мөн бол, мөн бол!!!“

Күүкн тал хәләҗәхшив. Герин эрс... О теңгр, һазр!.. Эн юмби?.. Герин эрс... Мини нүдн... эрәлҗләд, эргәд, эрвлзәд одв... Мөн, биш... Мөн... Би Цвейгин геройла әдл гем ирсн күүнәһәр герин эрс тал шурһад, өлгәтә бәәсн зургиг шүүрәд авув... Герин эзн күүкнәс зөвшәл сурҗахшив... Зургиг шүүрәд авув...

"Эн зург альдас ирсн болхв? ^— гисн һашута тоолвр толһанм экиг сиичәд оркв. — Нанд зуг һурвхн билә... Негинь Элдән Аравкад, үр көвүндән, Балахтон тал йовуллав... Негнь одачн нанд бәәнә. Наадкинь Зандад илгәләв... Һурвхн билә... Аравкад белглсн, нанд бәәсн зургуд нааран ирх зөв уга. Зандад илгәсн зург... эн болвза?... Һурвхн зург билә...”

Зургиг эргүләд, ардкинь умшхла... О теңгр, һазр!.. Мөн, мөн... Зандад илгәсн. Эн күүкн Занда мөн!.. Занда!. Занда... Уга, Занда Козулькд шар харһас, хусмс дор кевтнә... Не, тегәд эн кен болхв?..

Күүкн босад, дегтрән ширәд тәвчкәд, урлан цусн һартлнь зууһад, чирәнь минчиҗ улаһад зогсчана. Намаг бий талан хәләхлә, күүкн генткн халунар сурв:

— Та Бадм болвзат?

• Э.

Күүкнә төгрг хар нүднәс ик-ик умшмуд һарч ирәд, шамин герлд сувсн мет гилвкәд, тер генткн экрҗ ууляд, хәрү ширән ард сууһад, дегтрән дерләд ээмнь чичрәд бәәв.

Би яахан медҗ эс чадад, көлим һазрт булчксн кевтә, нег ормдан зогсад бәәнәв. Кедү цагтан тиигҗ зогссан медҗәхшив, кедү цагт күүкиг уульҗахиг оньһҗахшив.

Занда, Занда, Занда — гисн нерн мини зүркни цоклһн болһныг дахҗ соңсгдна.

Күүкн невчк тогтнад, дегтр заагас бичкн альчур һарһад, нүдән арчад келв:

— Занда танд менд келүллә.

— Занда?

— Э.

— Кезә?

^— Арвн хойр җил хооран.

^— Арвн хойр...

— Э, арвн хойр җилд тер келүлсн мендинь хадһлад йоватав.

Күүкн босад, шатр эрәтә хәәрцг уудлад, дотраснь бичг һарһҗ өгв.

— Эн бичгиг Занда танд үлдәлә.

Мини һарм чичрәд, әәвлхәм үүмәд, өгсн бичгиг әрән гиҗ авув. Генткн сана авад келҗәнәв:

— Мендвт, күүкн! Тана нернтн кемб?

— Мендвт, Бадм! Мини нерн — Кермәш.

Би Кермәшин өгсн бичгиг секәд умшув.

"Эңкр иньгм, Бадм минь!

Би чамд сүүлин бичгән бичҗәнәв. Дәкҗ чамла харһхв гиҗ чигн, бичг чамас авхв гиҗ чигн санҗахшив. Дегд удан, бүкл җилин туршарт чамас бичг, зәңг, менд күләвв, болв авч чадсн угав. Би чамаг төрүц бурушаҗахшив. Яһҗ медхв, чамла нег көндлңгин үүл харһадчн одсн болх.

Бадм, би чамаг цань угаһар иткдг биләв. Одачн иткҗәнәв: чи ухаһан сольх күн бишч. Бүкл җилдән бичг эс авсн бийм би чамаг иткҗәнәв.

Эн бичг — мини сүүлин бичг. Яһҗ медхв, Сиврт күрәд, чамла харһадчн бәәхв, болв бийән иткҗ эс чадад, эн бичгән бичҗәнәв. Кемр бидн эс харһҗ гихлә, чи аштнь Кермәшлә харһх зөвтәч. Нанла юн болсинь цугтнь эн күүкн чамд цәәлһәд келх. Бийнь насарн бичкн болвчн, ухаһарн наста күүнлә әдл. Кермәш, һанцхн Кермәш мини байр, зовлң хамгиг меднә. Тадн харһҗ гихлә, тер чамд цугтнь илдкәд келҗ өгх. Тиигхлә тер цагт цуг үнн медхч.

Чамас авад бәәсн бичгүдән Кермәшт үлдәҗәнәв. Харһсн цагтан һартчн бәрүләд өгх. Би бийән иткҗәхшив. Кемр зуур хаалһд му юмн учрад одхла, эн бичгүд геедрәдчн одх, талдан күүнә һарла харһадчн бәәх. Мини хәләсн зөөрм, Бадм, чини бичсн бичгүд билә. Би тер зөөрән геехәр седҗәхшив. Намаг уга болвчн, чи тедниг хадһлад йов.

Сүүлин келх үгм эн: нарта сәәхн орчлңгас баһ һалвр насндан салҗадг болвчн, нанд ардм негчн тачал уга. Би чамд дурта биләв, чи бас нанд дурта биләч. Нанд түүнәс үлү хөв-кишг керго билә. Би, Бадм, ик гидг кишгтә күн бәәҗв: наснам ценгт, җирһлинм хаалһд — чи харһвч. Мана иньгллһн хамгин һашута, генн, зуурд билә, болв чини зүркнә халун намаг эн киитн һазрт дуладхад йовв, чини дурна заль эн Ар үзгин үвлин сөөд герл болад бәәв. Чамла харһсндан, чамла иньглсндән — би нарта делкә деер хамгин хөвтә, хамгин кишгтә күн бәәҗв гиҗ саннав. Кемр мини дурн, мини зүркн чамаг бас халулад, герлткәд бәәсн болхла, түүнәс үлү алдр, мөңк йовдл, байр, җирһл уга. Зуг нанд ода түүг меддг хөв, зөв өггдҗәхш.

Бадм минь, кезәдчн җирһл кеерүлхәр, җирһл утдулхар зүтк. Мана җирһл зуурдар тасрх зөв уга. Намаг угаһар орчлң дутшго. Мини эс кесиг, эс күцәсиг чи, мини иньг, кехч, күцәхч. Чини эс күцәсиг чини үрн (чини, мини үрн) күцәх. (Үрн һарсн цагт, Бадм, терүгән мини үрн гиҗ сан, тоол. Сүүлин өдрмүдт нанд эк болх ик күсл орад бәәв, зуг медҗәнчи, нанд тиим зөв эс өггдсн бәәҗ. Чамдан күрч чадшго бәәдлтәв).

Не, Бадм, менд бә, бат кишгтә, сәәхн җирһлтә бол! Мини герәсиг эрк биш күцә: җирһлиг цааранднь утдул, мөңкрүл.

Наадк тоотынь Кермәш чамд келҗ өгх.

Теврәд үмсчәнәв.

Чини Занда".

Хоолдм һарч ирсн бүлкн — үг келүлсн уга. Би бичгиг Кермәшт өгүв, күүкн нанд мини Зандад бичәд бәәсн бичгүд һарһҗ өгв.

Тер асхн, маңһдур нөкәдүр асхнднь бидн Кермәштә Чиичнә Цаһан нуурин көвәһәр йовад, Җовалгин өндр күрәд, Модна Зах эргәд күүндвидн. Кесг җилин туршарт күсл кесн Зандан туск нуувч эн өдрмүдт илдкгдв.

Би эврәннь җирһлдән һурв үкәд, һурв әмдрүв. Бәәдл-җирһлин дольган намаг негт өргәд, теңгрт күргн алдад, негт модна тасрха кевтә, уснд авч шивәд, булхулад, көлврүләдчн йовб. Зәрм хар саната улс намаг, модна ацла әдл хамхлад, хуһлад йовснчн саам бәәнә, зәрм әмтн тәрә тәрәч мет халун седкләсн оньган өгч, модна бура тәрсн, элҗр цецгүд суулһсн кевтә, ээлтәһәр харад, шарх-шавим эдгәһәд йовла. Түрүн, безгәр гемтәд эмнүлңд орхдм, эмчнр үкләс харсч авла. Түүнә хөөн Енисейин күчтә урсхулта уснд унхлам, оңһцта йовсн улс татҗ һарһла. Шарловкд бәәһәд, һәргтә, генн болсн үүләр зөвүр-зовлңган дархар седәд, Налхан бузр һарас хор-хорз ууһад, бас үклин хаалһд орсн саамлам Савһра Шура, Виктор Иванович Милов, Үлмҗин Тарха эдн тер үкләсм гетлглә. Һурв үкәд, һурв әмдрләв. Болв күүнә бәәдл-җирһл һанцхн болдг сәнҗ.

Күчр үзгдви?.. Үзгдв! Зовлң харһви?.. Харһв! Үкллә нүүрцгдви?.. Нүүрцгдв! Давсн, һатлсн җирһл гиигн болсн уга... болв, кемр нанас: "Җирһлән дәкнәс эклнчи?" — гиҗ сурхла, би һундл угаһар: "Уга, би тер һатлад һарсн бәәдл-җирһлән, кедү дүңгә күнд, күчр, зөвүртә, зовлңта, һашута болсн бийнь — арвн, хөрн, зун, миңһн, нам сай бәәдл-җирһләс өгш угав, сольш угав", — гиҗ хәрү өгх биләв. Юңгад гихлә, мини бәәдл-җирһл тер кевтән сәәхн.

Зандала юн болсна тускар Кермәшәс сур, Кермәш нанас арвн холван сәәнәр, чикәр, үннәр, тодрхаһар келҗ өгх...

* * *

Бас йисн хонг давв. Йисн хонг биш, эн өдрмүд нанд йисн җил, уга, арвн нәәмн җил, Бадмин һатлсн бүкл бәәдл-җирһл мини өмн илдкгдв.

Тегәд, үннәс ах юмн уга бәәҗ. Үнн кезәдчн үнндән үлддг сәнҗ. Үннәс давунь нарта орчлң деер уга. Зөв дииләд, үнн үнндән һарад, Хальмг таңһч алдр Ленинә намын (партин) нилчәр хәрү тогтв.

Дала дәәвлхлә, җирмәхәс дәәвлдг. Дән төгсв. Төрскн орн-нутгинм хамгин күнд, күчр, му тоотнь ард үлдв. Далад болсн һалв зогсдг. Һалв зогсхла, җирмәхәс төвкндг. Шалһачнр намаг, олн-әмтиг җирмәхәслә дүңцүлҗәнә гиҗ, бичә гемшәтхә. Хуучна үлгүр тиим.

Олн-әмтн төвкнв. Мини үр Бадм чигн тер олн-әмтнә хормад багтад, хөв-кишгән олв. Зуг мини өрчд өдр ирвәс үүмән немгднә, өвдкүр үүднә, хорн буслна. Тер Бадмин һашута келврмүдәс биш, уга, һазр-уснаннь бәәдл, өңг, зүс үзәд тиигҗәнә.

Түрүн ирҗ йовхдан дегд байрлхларн, бахтхларн, өвкнринм эзлҗәсн теегиг яһҗ эвдҗәхиг, басчахиг, үрәҗәхиг эс оньһсн бәәҗв. Урднь эн һазр-усн Хальмг таңһчин медлд ордг билә. Энүнд һучн нәәмдгч җил сай үлү арслңга ору авад, теегтән туурсн Кануковин нертә колхоз бәәлә. Тиигхд мана колхоз тарвс, көвң, эрднь-иш, сөг тәрдг билә. Дөчн миңһн хөөтә, тавн миңһнәс даву бод малта билә. Ода болхла, хамтрлңгин орчд хүүвин аху (совхоз) бүрдәсн, үс, тос, мах — әмтнд теҗәл өгхин орчд һанцхн тарвс тәрдг болҗ. Терүгән шишлң эдл-аху гиҗ нерәдҗәнә.

Хүүвин ахуһин (совхозин) һардач Бочков нер туурхин төлә Әәдрхнә наадк эдл-ахусас икәр тарвс өгхәр седәд, негдвәр, һазриг хәәр-бәәр угаһар эдлҗәнә, шин һазрт таврс тәрәд, ик урһц авчкад, дарук җилднь тер һазран хәләмҗ, килмҗ, оньг угаһар хайчкад, талдан бәәрнд тәрә тәрнә. Тиигәд мана өвкнрин ээҗләһән әдл эңкрләд, малыннь идгиг даңгин соляд, шинәс өвсн урһхднь оньган тусхаһад, килмҗтәһәр хадһлҗ йовсн һазриг ода улан элснд хүврәҗ. Болв хамгин ик әәмшгтәнь — тарвсас элвг урһц авхин төлә һазриг сецәр (селитрәр) шиминь күчңдүлнә. Тиигҗ урһаҗ авсн тарвснь залу күн әрә теврм оврта, хойр-һурвн хурһн зузан һадрта. Тарвсин дотрк идәнь ясдудыннь өөһәр зеврсн мет шарңху өңгтә. Мана цагин тарвс болхла, бас ик кецтә урһдг билә, хальснднь утхин ир күргхлә, эврән тарҗңнад, хойр әңгрәд, дотркнь цаңтад, шикрлә әдл әмтәхн болдг билә.

Күн тевр оврта, хойр хурһн зузан хальста, дотран зеврсн өңгтә эктә тарвс зуг хүүвин ахуд (совхозд) ик ору өгхәс биш, эдлсн олн-әмтнд хорн мөн, дарунь эс хордаҗ алдг болвчн, идсн күүнә махмудт эс медгчәр хорлтан хальдахнь лавта. Иим тоолврта бәәтлм әәмшгтә зәңг ирв: тарвс услсн уснас хурсн цандгас уусн арвн хойр үкр хордад, элкнь көөһәд үкҗ. Тер үкрмүд тал одад, эврәннь нүдәрн үзчкәд, шуд хүүвин ахуһин (совхозин) һардачур ирүв. Таньлдсна хөөн би һардачт келҗәнәв:

— Үр Бочков, арвн хойр үкр тана тарвс услсн сецин (селитрин) цандгас ууһад үксиг меддвт?

— Меднә. Не, тегәд, юмб? — болҗ хүүвин ахуһин (совхозин) һардач цорхав.

— Кемр нег һазр тедү үкр хордаҗ алсн болхла, кедү әмт мана орн-нутгт хордаҗадг болхт?

— Чини юн нохан керг бәәнә? Мана төрт орлцх, тегәд, кен гидг күмбч?!

— Нер-усан танд келләв. Эн мини төрсн һазр-усн...

— Урднь тана һазр билә, ода — мана! — гиҗ Бочков мини үгиг таслҗ догшар келв.

— Мөн, мана хүүвин әмтнә, — болҗ би зөвшәрҗәнәв.

— Чи, хальмг, намаг хаҗһр медҗәнәч. Мана гисн — мана, Әәдрхнә. Чини һазр — тер эҗго көдә, хагсу тег!

— Үр Бочков, үгән болһаҗ келтн, — гиһәд, би бас уурлҗанав.

— Тер Хавтхан хагт мини өвкнрин һурвн зун җилин туршарт оршасн ясн кевтнә...

— Маңһдурин бийднь Хавтхан хагиг хаһлх заквр өгнәв!

— Кемр Хавтхан хагиг хаһлулхла, та маңһдурин бийднь эн сүүртән суушгот. Эндрин бийднь Хрущевд суңһуг (телеграмм) өгнәв...

Хрущев мана областин сегләтр Гоненкон базнь болдмн. Тегәдчн Иван Кириллович, Хальмг таңһч хәрү босхгдҗана гихлә, сөөни бийднь нисәд, Москва орад, тана хамгин сән гисн хойр райог таслҗ авла. Тер учрар, үр хальмг, мини кабинетиг сулдхҗ чадҗанач, — болҗ Бочков эн саамд номһрад, төвшүнәр, омгтаһар келв.

— Негдвәр, танд нер-усан медүлләв, үр Бочков, хойрдхла, таниг баһ келн-әмтнд дургоһинтн тускар зәңг (статья) бичәд, эндрин бийднь "Известия" соньнд (газетд) илгәнәв. Би Аджубейиг өөрхн сәәнәр таньдв, — гиҗ би, күн чивхләрн — бура моднас шүүрлднә гишң, цань арһ уга болад, Хрущевин күргнлә өөрхмб гиһәд худл келчкүв.

Намаг кабинетәсн көөҗәсн, Хавтхан хагиг хаһлх болҗ әәлһҗәсн, бийим "хальмг" гиһәд басҗасн Бочков Аджубейин нер соңсад, дор ормдан хүврәд, маасхлзҗ инәһәд, ширәннь ардас босҗ ирәд, мини далар иньгинәр цокад, ширән ца туслцҗ сууһад, эвцсн дууһар келв:

— Хәәртә Алексей Гутинович, өрүн өрләһәс авн эн махлата малмудла... тьфу, эн демократь гидг юмнас көлтә дурндан одҗах әмтнлә хуцлдхла, нам холас ирсн гиичиг күн кевтәһәр тосхан мартад хуурнач. Му нернлә, хар гөрлә, өңгәр цааҗлгдсн улсин нериг Хөрдгч чуулһн (съезд) цеврләд, келн-әмтиг хәрү һазр-уснднь авч ирснд би дегд икәр байрлҗанав. Зуг һанцхн һундлтань, әмтиг дурнднь тәвлһн, демократь гидг юмиг урдаснь олна ухан-седклиг белдлго келһн. Мана хүүвин әмтн бат һарт бәәһәд дасчксн, тер йосиг сулдхад керг уга билә. Танас, Алексей Гутинович, юуһинь нуухв, Никита Сергеевичин кеҗәх сән тоотыг үрәҗ-тарахнь, мини келсиг тодлад авчктн, демократь гидг юмн. — Хүүвин ахуһин (совхозин) һардач ормасн босад, часан хәләчкәд келв: — Алексей Гутинович, кемр эн һазрт төрәд, өссн-боссн болхла, маниг бичә һундатн, манаһас одҗ өрүнә цә уухмн. Бочковин амнас өцклдүрк уусн әркиннь үлдл уурас му үнр һарад одв.

— Үр Бочков, нанд бичә өөлҗ-һундтн, тана тал одҗ чадшгов, — гиҗ би һардачт хәрү өгәд, бас часан хәләһәд, зөрц келүв: — Ода Хавтхан хаг орнав, өвкнриннь цогц деер өмкрсн маанин орчд шиниг хатххар бәәнәв.

^— Тиигхлә, хәәртә Алексей Гутинович, мини машиһәр йовтн.

— Йовһар йовхдан дуртав, машиһән өгхәр седсндтн ханҗанав, — болҗ би һольшглад, һардачт зөрц күнд сурвр өгүв: — Үр Бочков, тана хүүвин ахуд (совхозд) сүүлин җилмүдт хамгин ик тарвсин урһц авад бәәсн звеньевой Бадаев Дөнәкәд өгх Алтн Одыг терүнәс көдлмшәрн чигн, күцәмҗәрн чигн тату йовх талдан күүнд яһад өгсмт?

— Ниигм җурмин (социалистическ) Күч-көлснә Баатр (герой) гисн нериг би өгдгов...

— Мини медхәр бәәхм — тер йовдл үнний аль худлый? Хальмгуд нанд хаҗһр келҗәдг болвза? Тер хойр күүнә көдлмшин аш хәләх зөвшәл өгхитн эрҗәнәв.

^— Э, тер Дөнәкә цагтан Хүүвин йос му келәд, тәвн нәәмдгч статьяһар суусн бәәҗ.

— Дөнәкәг күүнә муудхмҗар суулһҗ гиһәд, Хөрдгч чуулһна (съездин) хөөн төрүц цеврлчксн бәәнәлмн.

^— Тертн зөвтә. Эн халхдан мана дирекц болн намын (партийн) бүрдәмҗ (организац) зөвәр эндү һарһчкҗ. Болвчн бидн Бадаевиг һундасн угавидн, тер Ленинә орденәр ачлгдв.

— Дәкәд нег сүүлин сурвр: таниг хальмгудт тарвс тәрәнә звеньевойин үүләс өөдән дааврта көдлмш өгхш гинә. Танд тиим заавр деерәс бәәдг болвза? Мал хәрүллһнд бас шидрдәхш гинә.

— Заавр?.. Танд танахс кесг болх, болшго тоотс келсн бәәдлтә. Тарвс тәрәнд көдлҗәх улсин шиңгәврнь әвртә ик, тегәд тедниг олврнь элвг болтха гиһәд, цаһан седкләрн тиим дааврта көдлмшт йовулнав.

— Арвн һурвн җилд белкүсцә цасн дотр мод көрәдәд, һазр дор уурхад (шахтд) көдлҗ йовсн әмтнд, ода тер сецлә (селитрлә) хольсн хорта уснд өвдгцәһән зуни дуусн йовхла, теднә эрүл-менд хөөннь ямаран болхин тускар ухалдвт? Баһ наста берәд тарвс услһнд көдлҗ йовцхана, теднәс төрсн үрд бүрн-бүтн болхий?

— Үнәртнь келхлә, би тиигҗ холд ухалсн угав, — гиҗ Бочков йосндан номһрв. — Тер мини буру. Сүв-селвг өгсндтн ханҗанав...

— Танд мини үр Басңга Бадм көдлгүрчәр (мотористәр) көдлҗәнә...

Әвртә күнд толһата, гүҗрмг көдлмштә, йоста мана хүүвин күн. Зуг нег дуту-дунднь — мана хоорнд орлцна, харчудыг ахлачнрин өмнәс түкрнә...

— Эндүрҗәдг болвзат, үр Бочков. Кемр бийән шалһсн күүг әмт түкрдгт тоолхла, күн медҗ болшго, хәрү һучн доладгч җилүр эргәдчн бәәхвидн.

— Та, Алексей Гутинович, мини келсиг хаҗһр медҗәнәт. Бадма олн дунд ик тоомсрта, тегәд эн әмтнә шууга татлһн — Басанговин ааль гиҗ санҗанав.

— Юн шуугамб?

— Бадаевиг Герой эс кеснәс көлтә.

— Бийсинь һәргтәд тоолад, үнниг худлд тохрахла, әмтн Бадмин заавр угаһарчн буцлт татхмн болҗана.

— Мөн, мөн. Шууган биш, хальмгуд буцлт татв.

Бочков кедү мектә болвчн, Негдгч сегләтрин нер соңсчкад, бурнтглсн темән кевтә номһрад, мини келснлә зөвшәрнә, дотркан иләр келнә.

— Басангов селәнә эдл-ахун күрәлң (институт) заочн төгсәҗәнә, ах механик болх күслтә...

— Меднәв, меднәв, — гиҗ Бочков адһҗ келв. — Үр Басанговиг хату цаасан (дипломан) авч ирхлә, шуд дарунь ах механик тәвнәв.

Хүүвин ахуһин (совхозин) һардачла кесн күүндврән би Бадмд келсн угав. Урдаснь белдсн мааньдан чиндһн цаһан кенчр дарцгуд уяд, Хавтхан хаг орад, өвкнриннь цогц деер хатхув.