Арвн доладгч сөөһин келвр

Дөрвн җил болад, өрк-бүл талан ирҗ йовнав. Кемр балһснас намаг комендатур эс көөсн болхла, дөрвн җилин сурһулян төгсәһәд, хавтхдан сурһуль төгсәсн цааста, өрчдән медрлән цааранднь өөдлүлх күслтә, ик омгта ирҗ йовх биләв. Ода?.. Көөгдсн күн... һәрд чигн биш, керә чигн биш... Хамгин һундлта юмн: нег җилд нег районд бәәсн бийм экләһән, дүүнрләһән харһҗ чадсн угав. Юунас көлтә?..

Үксн кү тавлҗ биш. Болв мини дотр экәршго ик байр, хаврин делврсн усн кевтә, дүүрәд йовна. Берийиг яһад бәрҗ суулһсинь медҗәхшив. Голец бийән хаҗ үкснд — нег учр бәәнә. Орн-нутгт ик хүврлт һарн гиҗәнә. Эн тоолвр намаг гиигнәр кииһим авхулад, җивр урһаһад, сү дорасм салькн үләһәд, нискәд авад йовн алдад бәәнә.

Мини экин үсн йосндан цаһаҗ одҗ. Намаг күзүдәд теврчкәд, чамаг дәкҗ өөрәсн холд тәвшгов гисн бәәдлтәһәр кесгтән сулдхлго бәәв.

— Баав, ахиг манд бас күртәхнтн, — болҗ Альмн шоглв.

Альмнас түрүләд намаг Кеедә көгшә Өлзәт ээҗ хойр халхасм селн үмсв. Савр эврәннь хораһас һарч ирәд, намаг зөвәрт шинҗләд хәләҗәһәд, һарасм чаңһар атхҗ мендлчкәд, хәрү хорадан орҗ одв.

— О, Альмн, йоста гиҗгтә күүкн болҗч, — гиҗ келәд, би Саврин бәәдләс үүмсн чееҗән тогтнулхар, дү күүкән бичкнднь өргдгләһән әдл сүүһәснь өргхәр седхлә, мини чидл күрч өгсн уга. — Яһсн сәәхн күүкн болсмч!..

— Танас сәәхн бишив, — гиҗ дү күүкм һольшглв.

— Хәрд мордх кергтә.

— Хәрнь, би бас тиигҗ келнәв, — болад, экм амрад одв.

— Йовҗ сурһуль даснав.

— Ахчн сурһуль даснав гиһәд, тууврла харһла, чи бас терүнә ардас одхар бәәнчи гихлә, мини үг соңсхар седхш. Хөр күрсн күүкн хәрд эс һархла, кезәнә көгшнд тоолгддг билә, — гиҗ экм нанд зарһ бәрв.

— Баав Голец хойрин үгнь негн. Голец бас баавла әдл тиигҗ келнә, — болад, Альмн инәв.

— Голец уга, — гиҗ би зәңглүв.— Ода сурһульд йовҗ чадҗанач.

— Көдлмшәснь көөһәд һарһҗ оркви? — Альмн альхан ташад, дор ормдан бичкн күүкд кевтә һәрәдв.

— Уга. Бийнь бийән "пых“ кечквә! Эндр.

— Яһад?

— Түүгинь медҗәхшив. Берийиг бәрәд суулһчксн зәңг соңсад, бийән хаһад үкҗ одва.

— Нүдәрн үзвчи? — болҗ баав әәмшв.

— Бийән алсинь үзсн угав, зуг тер хасн әәһинь соңсув. Комендатурас һарч йовлав. — Би эргндк улстан эндрк харһлтын тускар келҗ өгүв. Җигтә юмн, мини келсиг соңсад, Савр хораһасн һарч ирәд, намаг хәләһәд инәв. Урднь терүнә инәдиг гемтснәннь хөөн негчн күн үзәдго бәәҗ.

Экм соңсҗ-соңсҗ келҗәнә:

— Сән болҗ!

Лам мәәдр өршәтхә, үксн кү тавлдмн биш, — гиҗ Кеедә көгшә зальврн, баавиг хөрв.

— Түрҗәх хальмгудас тавн зун, миңһн арслң өгйәһәр авчкад, хәрү өгл уга бәәсн — бас сәәний? — болҗ экм сурв.

— Кен кенәс мөңг авч?

— Эн мана өртңд бәәсн хальмгудас цугтаһаснь Голец мөңг өгйәлҗ авч. Хәрү өгдго чигн. Шидр нанас ирҗ сурла. Бәәсн бийнь уга гиһәд, өгснго биләв, — гиҗ экм уурлв.

• Андн! — гихәс оңдан үг мини келнд олдсн уга. — Не, һәәд одг, тертн. Инҗә яһла?

— Көвүдлә наадхар һарч одла.

Зандан зург урдк кевтән мини хадсн бәәрндән өлгәтә бәәнә. Зуг җил болһн хойр дәкҗ герән цаһалһхларн суһлҗ авад, хәрү ормднь өлгчкәд бәәҗ. Цааснь шарлад, ширмүднь өңгән гееһәд, күүкнә урдк сергмҗтә хәләц ода гейүртә болҗ медгднә. Зандала би дотран мендлүв.

— Не, Төгрәш ямаран бәәнә?

— Күүкдтә болхмн, — гиҗ экм, эн сурвр күләҗәсн кевтә, адһҗ хәрү өгв.

Дү күүкм деерк хувцим тәәлүлҗ авад, талдан киилг, шалвр өмскәд, тедним арчад орҗ одв. Баав бидн хойр дөрвн җилдән эс харһсн, эс күүндсән нег һазр күүндҗ бәәнәвидн.

— Михал Андровичд икәр ханҗанав. Эн җилмүдт күргсн ач-тусинь үкн-үктлән мартшгов. Үрнәннь үрнд келәд йовхв. Хаваста шалвр, фуфайк, баальнг, беелә хамгиг җил болһн мел шинәр өгүләд бәәв. Инҗәд эврәннь мөңгәр һос, баальнг авч өгвә. Керго гихлә, — болхш. Тана көвүнә чинр гинә. Тернь чини чинр болҗана. Чамаг сурһуляснь һарһад, колхоз тал туучкҗ гихлә, бас зовад бәәнә. Хойр-һурв намаг, Альмниг дуудҗ авад, юн буру һарһснднь тиигҗ засглсмб, учр-утхинь келҗ өгтн гиҗ сурва. Бидн медхшвидн гиввидн. Чи түүнә тускар манд төрүц юм бичсн угач. Гертмдн нег дәкҗ ирәд, яһҗ бәәхимдн хәләһәд, түләнә нүүрс зөөлһҗ өгв, терз, үүдимдн ясулҗ өгв. Тер ач-тусинь кезә мартхв. — Мини эк нульмс һарад авб.

— Ач-тус кеснд бас уульдви, — болҗ би баавиг наадлҗанав.

— Энчн, Бадмашк минь, ханлтын нульмсн. Тиим хәәртә, цаһан саната улс бәәсәр бидн әмд-менд үлдвидн. Эс гиҗ төрскн һазр-уснасн салад, күүнә хол нутгт ирчкәд, иим дөң-нөкд уга бәәсн болхла, кен тесх билә. Одак, моом Голец, намаг чам тал нүүлһхәр хойр дәкҗ ирв. Михал Андрович зөв өгснго. Мини һарт көдлҗәх улсиг чи бичә көндә гиҗ. Цаадкнь чини тускар дала болх-болшго юм келҗ. Түүнә хөөн мана Мишк чам тал одад, негинь йилһәд ирснь тер...

"Мана Мишк" гиҗ келснәс нанд ик омг урһв. Тиигхлә мини үр экдм йосндан таасгдсн болҗана, мана Төгрәш бас хөвтә-кишгтә болҗана.

Сүүләрнь экм келв:

Ода, Бадмашк, гер-мал авад тогтныч. Өрк-бүл уга күн — шонтл шовунла әдл болдмн. Төвкн, тогтн.

Баав, танд кесг дәкҗ келләв: би кезәдчн гер авшгов. Тиигҗ Зандан өмн, Зандан цогц деер андһар тәвләв. Үксн иньгтән өгсн андһаран эвдҗ чадшгов.

— Чини келсиг мартад угав. Намаг зүүләд үкҗәнә гиҗ бичә сан. Зуг, Бадмашк минь, чи һанцхн юм медхәр седҗәхшич. Күн орчлң деер төрхләрн, уңг-тохман утдулхар, мөңкрүлхәр седдмн. Түүг бичә март, гиҗ экм зовньв.

— Инҗә бәәнә.

— Тер кезә өсч залу болх билә.

— Яһҗ өссинь медлго үлдхт. Дәкәд болхла, баав, мана орн-нутгт ик хүврлт һарн гиҗәнә. Олн-әмтнә бәәдл-җирһл улм-улм ясрн гиҗәнә, — болҗ экдән цәәлһүв. — Би хойр, һурвн хонгт амрч авчкад, хәрү йовнав.

— Чи, тегәд, тас ирснго билчи?

^— Уга, баав. Сурлго күрч ирләв. Голециг оршатл, би гертән бәәһәд, тадниг үзхәр ирләв. Ташр деернь, нанд ода деерән энд бәәдг арһ уга.

— Юңгад?

Тенд, мини көдлҗәсн хамтрлңд, ахлачнь йир му күн. Тер колхозиг ширгәҗәнә. Хамтрлңчнр әәһәд, өмнәснь үг келхш. Би тер ахлачиг көөҗ эс һарһтл, тенд көдлхәр батар шиидәд авкчув. Баав минь, хар саната, му бәрцтә, яду ухата улсин өмнәс ноолдх кергтә, — гиҗ халурхҗ келҗәнәв.

Нохала наадхла — хорма уга, нойнла наадхла — толһа уга гидг. Сагл.

— Тертн хуучн үлгүр.

— Хуучна үгд худл уга.

— Би хуучна гиҗәхшив, хуучн, хуучрҗ одсн үлгүр гиҗәнәв.

Кеедә көгшән үснь улм цаһаһад, нурһнь маштград, насндан даагдад бәәҗ, болв ухан-сегәнь урдк кевтән сарул. Нанд хальмгин туск кесг тууҗ келҗ өгв. Шукр-Дәәч нойн ач көвүн Аюкад келҗ: кемр олн-әмт толһалхар седҗәхлә, сәәчүдлә чигн, харчудла чигн хәм бәәх кергтә, тер цагт орн-нутгчн төвкнүн болх, әмтн чамаг күндлх, заксн тоотычн күцәх. Кемр деегүр уха зүүһәд, бийәрн бий кехлә, бийдән чигн, келн-әмтндән чигн зовлң үүдәхч гиҗ.

Кеедә көгшән келсн тоот гүн утхта, тер яһад нанд тиим тууҗ келҗәхнь медгднә. Өвгн соньмсв:

— Тарха ямаран бәәнә? Сән бәәхлә — сән. Толһата, нутгтан туста залу. Зуг тер күүкдәсн көлтә тарҗ йовна.

— Күүкдәсн көлтә? Тертн юн үгви?

Голец гидг моом, хальмгудас мөңг авдглаһан әдл хамтрлңгин ахлачнрас авлһ авад, ормднь тууврла харһсн хальмгуд, немшнриг өгәд бәәҗ. Амрарнь келхд, көдлмшин һар кергтә хамтрлңгудт хальмгудыг хулдад бәәҗ.

— Көгшә, та альдас меднәт?

— Парторг Нәәдә ода Алта гидг бертә хоюрн тер комендантын һарһад бәәдг аалин-диилин тускар ах йоснд бичҗ.

— Голец яһад бийән хаснь ода медгдҗәнә.

Берийиг бәрәд суулһҗ, района ах комендант бийән хаһад үкҗ гисн зәңгәс Савр чирәнь герлтәд, ода Кермәш удлго хәрҗ ирх гиҗ байрлна. Дүүһиннь тер хүврлт үзсн Хоңһр Фекла хойр бас байрта, теднәһәс көвүн һарсн, Хоңһрин омгт теңкән уга. Санл әмдчн, ар үзгт бәрәнд бәәдгчн гисн зәңг авч. Коля Соломанин мини тускар соңсад, мана тал ирв. Коля әәрмд цергләд буусн, ода узловой комсомолын зөвллин сегләтрт суңһгдҗ. Намаг герәдән дахулхар седв, зугар Төгрәшинд ирнәв гиһәд үгән өгсн, теднәд хөөннь одх болув. Коля үүрлҗәсн Валя гидг күүкнләһән таньлдулхар седҗәсн бәәҗ. Һанцхн һундлта юмн — Надежда Тимофеевнала харһҗ чадсн угав.

Альмн мини шалвр, киилгиг арчад, уһаһад, хагсаһад, илүрдәд — шинрүләд хайчкв. Инҗә ирәд, намаг теврәд унҗ одв. Дөрвдгч класс төгсәсн иткл цаасан һарһҗ үзүлв. Мини бичгин хөөн альвлдган яһҗ уурсан келҗ өгв.

Альмн ман хойриг хувцан өмсәд һархар седхлә, Инҗә дахнав гиһәд аздлв. Баав эвләд авад үлдв.

Зөвәр йовчкад, дү күүкм сурв:

— Аха, таниг сүүвдҗ болхий?

— Чаддг болхла — сүүвд.

Альмн инәһәд, сүүһәсм авб. Һурвлҗ гүрсн нигт күклән барун ээм деерән алс цокад, өмнән хайҗ. Нурһарн нанас әрвҗго маштг. Өндр давхргта сөөкә (туфль) өмсч. Бадм-зег хатхсн цаһан киилгтә, хар майгта. Намаг дөрвн җил хооран гертәсн һарч йовхд, сурһулин хувцта (формта) үлдсн Альмн биш.

Хаҗуһар һарсн улс давчкад, ардан эргәд хәләнә. Тиигх дутм дү күүкм нан тал шахлдна.

— Аха, ямаран күрәлңд (институтд) орсн сән болх? — гиҗ Альмн сурв.

— Эмнлһнә (медицинскд).

— Юңгад?

— Гем-шалтгта күүг эдгәснәс ачта көдлмш бәәхий?! Нанд нег күн келлә: орчлң деер хамгин үнтә зөөр — күн гиҗ.

— Үлмҗин Тархайи? — болҗ Альмн таав.

— Чи альдас меднәч?

^— Энд бәәхдән нанд тиим сүв-селвг өглә. Генткн өрк-бүләрнь тууһад авад әрлвә. Ода альд бәәдг болхви?

— Нанла, Шарловкд бәәнә...

Төгрәш намаг үзәд байрлад одв, халхднь хойр бичкн нүкн һарч ирв, болв дүүрң цогцасн невчк эмәһәд, тотхад зогсв. Би өөрдәд, һаринь авч мендләд, маңнаһаснь үмсүв.

— Миша яһла?

— Удлго ирх. Таниг ирсиг соңсад, көлнь һазрт күрлго бәәнә.

Миша намаг теврәд, диван деер авад унҗ одв. Сегркә шүднь намаг хазхар бәәх кевтә, цәс-цәс гилднә.

— Иигҗ гертм нег орҗ ирхм бәәҗлмч, — болҗ Трофимов байрлна. ^— Голециг чамаг хаҗ алҗ гисн зәңг Козулькд һарч ирв.

— Үнәрий?

— Чамаг ардасчн көөлдәд, бәрхәр седв. Петров хөрәд зогсав.

— Петров гисн кемб?

— Лейтенант, баһ наста офицер. Терүг бәәтл Голец бийән хасн бәәҗ.

— Тиигхлә би Петровиг меднәв. Берийиг бәрәд суулһчкҗ гисн, чирәнь цәәсн гүүҗ орҗ ирлә. Дигтә тенд бәәләв, — болҗ би үүрмүдтән цәәлһҗәнәв. — Голец намаг тер Петровин өөр көөһәд һарһла... Намаг, тегәд, кен бәрхәр седсмб?

— Чамаг комендатурас һарч йовсиг Голецин гергн терзәрн үзҗ. "Хальмг хаҗ алва, хальмг хаҗ алва", — гиһәд, шааһад унад бәәнә. Кен ирлә гиҗ сурхла, Петров чамаг зааҗ. Петров дегд әәмшсн учрар тиигҗ. Дәкәд серл авад төвкнәд, Голец яһҗ бийән хасн, хама зогсчасн күртлнь зааһад келҗ өгв. Чи, Бадм, нег бүүргтә һарвч. Петров үнч залу бәәҗ. — Миша эн тоотан шог мет өргмҗтәһәр, сергмҗтәһәр келҗәнә.

Дү күүкм әрә тесч соңсв. Сүүләрнь Альмн келв:

— Аха минь, яһсн догшн хөвтә күмбт. Кемр Петров әәмтхә бәәсн болхла, таниг бәрәд суулһчкх билә.

— Не, манахс, гейүртә йовдл келсн буруһим тәвҗ хәәрлтн. Тегряшка, чи эдниг ширәһүр суулһ. Би хот-хол зөөнәв, — гиҗ келәд, Миша хот кедг хора талан орҗ одв.

Чаһр ууһад, умснь халад, Миша хәәкрв:

— Кемр көвүн һархла, билгтә-эрдмтә болтха гиһәд, Бадм гиҗ нер өгнәв, кемр... бичә, гинәв... Тегряша... амым бичә бәр... кемр күүкн һархла... Тегряша... ам-м-ым... бичә бәр... сәәхн болтха гиһәд, Альмн гисн нер өгнәв...

Альмн бидн хойр альх ташвидн, Миша бас. Залуһиннь ам бәрхәр боссн Төгрәш хәрү ормдан суув. Бидн кесгтән Трофимовинд сууввидн. Миша, Төгрәш, Альмн эдн дуулна, нанд арһ уга.

Мана үүрмүд маниг хашан үүдн күртл һарһв.

— Аха, би ики кесгәс нааран тантаһан хоюрн эн уульнцсар хамдан йовсн болхнь, хамдан наадн (кино) хәләсн болхнь гиҗ сандг биләв.

Тиигхлә нааднд одый? — гиҗ би дү күүкндән келҗәнәв.

— Одый!

Таслвр (билет) авчкад, хәрү һазаран һарвидн. Наадн (кино) эклх одачн өрәл час. Әмтн һаза олн, захан күн болһн мини һар атхна, тедн намаг таньна.

— Та намаг эмнлһнәд (медицинскд) ор гиҗ сүв-селвг өгвт, — гиҗ Альмн эклв. — Кемр намаг тер күрәлңд эс одхла яһнат?

— Тегәд ямаранд однач?

— Политехническд.

— Ямаран салврт (факультетд)?

— Геологическд.

• Пө!

— Танд таасгдҗахший?

— Таасгдҗана! Чи хальмг күүкд дундас түрүн геолог болхч. Медҗәнчи?..

— Бадма?! — гиһәд, нег күн мини нер келәд дуудв.

Олн улс дунд кень дуудснь медгдсн уга. Энд-тендән хәләчкәд, өөрхнд таньдг күн эс үзгдхлә, цааран һархла, дәкәд нерим дуудв.

Тендәс, зөвәр ууҗмас орс күүкн гүүһәд аашна.

— Бадма, менд!

— Менд, Клава! Чи ода энд бәәдвчи?

— Энд.

— Ефросинья Петровна яһла?

— Козулькд бәәнә. Мартад угавчи?

— Яһад мартх биләв.

Мадн тал Нәәмнә Арта өөрдв. Клава келв:

— Таньлдтн, мини залу.

— Арта, йөрәҗәнәв, — гиһәд, үүриннь һар атхув. Дү күүкән зааһад, Клавад келүв. — Альмн, мини дү күүкн.

— Альмн? Яблоко! Сәәхн нерн, — болҗ Клава бахтв.

— Хальмг кел дасчквчи?

— Күүндҗ болна, — гиҗ Клава цәәлһв. — Чамд икәр ханҗанав. Толь олҗ өгсндчн...

Арта һанцхн эктә.

— Клава, хадм эктәһән ямаран бәәнәч?

Клава, Альмн эдн мини сурврар наад кеһәд инәлдв.

Наадна хөөн Арта Клава хойр маниг гер күртлмдн һарһв.

Маңһдуртнь һал тергнд сууһад, Козульк орад һарув. Наһцх Дорҗинд мендлхәр одув. Намаг үзчкәд, Зандан наһцх алң болв:

— Чамаг суулһчкҗ гиҗ зәңг һарла.

— Голециг хаҗ алҗ гиһәдий?

— Э. Чамаг халһнла харһх гиһәд, зовҗалавидн.

— Ода кү халһнла харһулдг йосн уга.

Ик Бааҗа намаг үзәд, өрчдән шахв. Урднь тиигдго билә.

— Күн зовлңд тахшдм. Бәәдл-җирһлин йоста гидг сөрлтинь үзвч. Терчн иргчдән икәр тусан хальдах.

Ик Аак хойр халхасм селн үмсв. Балһснас сурһулясн көөгдәд, Козулькд ирхдән манаһар орсн угач гиҗ шоодв.

Пүрвә, хойр дү күүкм намаг үзчкәд, Альмнла әдл байрлцхав.

Шарловкд ирхлә, зәңгтерүнәс даву әәмшгтә. Голец Петров хойриг ташртнь хаҗ алҗ гиҗ соңсцхаҗ.

Эн зәңг, түргн һарснлаһан әдл, худлнь илдкгдәд, дарунь унтрҗ одв.

Эргүлңднь хавх тәвсн чон мет Самохватов иигән-тиигән хурлзна. Урднь "гы-гы" гиҗ маниг басч инәдг инәднь соңсгддган уурв. Чирәнь улм улаһад, хамрнь үрңкә цуунг (свекл) кевтә, хар-күрңтҗ одв. Марфа келнә:

— Эн күүнә килнцнь күцҗәнә.

Нег дәкҗ Самохватов геедрҗ одв. Гергньчн, конторт көдлдг ах тооччн, парторгчн терүг яһсн-кегсиг медхш. Шин җилин тәрә хадлһиг хамтрлңгин ахлач угаһар эклвидн.

Виктор Иванович район тал кесг дәкҗ җиңнүләд райкомд Самохватовин тускар зәңглв. Тедн бас хәәһәд олҗ чадсн уга. Райкомин негдгч сегләтр Черепанов, хамтрлңгин ахлачиг ирсн цагт олна хург кеһәд, талдан ахлач шиидтн гиҗ заавр өгв. Бийнь милицд Самохватовин тускар зәңгләд, хәәвр келгв.

Намаг клубд ахлач (заведующ) тәвб. Көдлмш дала. Кесг җилдән оньслата бәәсн клубиг дотркинь цеврләд, арчад, цаһалһад, ясвр келгәд оркув. Кеерүлхәр седхлә, мөңгн уга болҗ һарчана. Мөңгиг хамтрлңгин ахлачас үг угаһар кенчн күн өгч чадшго болҗана. Хамтрлңгин ахлачас зәңг-зә уга.

Ах тоочиг тавн зун арслң өгтн гиһәд ээрәд ядчкув, зара зальгчксн кевтә, дөлиһәд сууна, өгсн уга. Үлмҗин Тархаһас дөчн арслң өгйәһәр авад, Козульк орув. Тендәс цаас, шир хулдҗ авч ирәд, зургуд зурад, клубин эрст наачкув. Терзднь кенчр хааһул уга. Өргн цаасиг сернҗл мет үзүр талаһарнь эрә һарһад, теегин болн сиврин цецгүдиг холю зурад, деесәр бүч кеһәд, терзмүдт өлгҗ оркув. Генткн әвртә ухан орв: Самохватовиг ик шил дотр, һартан чирк бәрҗәсәр зурув.

Эн зурган негчн күүнд үзүләд угав. Үүдән дотраснь төдглчкәд, төрүц кү орулҗахшив.

Милов харһчкад келв:

Бадма, чи тәрә хураҗ йовх улс дунд цәәлһврин көдлмш кех зөвтәч. Берийиг илдкснә хөөн әмтн үн медхәр икәр зөмҗәнә. Зәрмстнь соньн (газет) умшдг цол уга. Чи клубдан һанцарн суудгчн хаҗһр.

— Виктор Иванович, цол бәәхлә, клубар орад һартн. Тегәд намаг шоодтн, — болҗ Миловд келүв.

Намын (партин) райкомин цәәлһврин (агитацин) болн пропагандын әңгин ахлач (заведующ) клубар орад, зурсн зургим үзчкәд, элк хатад инәв.

— О, Бадма, буруһим тәвҗ хәәрл. Иим зург зурхин төлә бийән клубд оньслҗ болҗана! Ха-ха! Самохватов үзхлә, чөснь хаһрх. Хаха!..

Невчк төвкнәд, клуб дотркиг эргүләд хәләчкәд, Милов һаслңтаһар келв:

— Иим билг-эрдмиг үкр, һахан шег-богт дархар седдг... Тедн әәһәд тиигҗәнә, әәһәд... Урлг (искусств) гидг юмн үнн седкләс, билгтәһәр кегдхләрн, өшәтиг цааҗлдмн, хортыг дорацулдмн, хоома, хуурмг, әркнчаля, хулхач, андн улсин уңг-тохм таслдмн. Мана Кукрыникснр, Ефимов, Семенов, Ганф эдн дәәнә цагла ямаран хорта, шүвтр цоклһ хортна өмнәс кевә?.. Ода?.. Бадма, икәр ханҗанав, икәр ханҗанав... Кезә клубан секнәч?

— Эндр асхн.

— Клуб секгдҗәнә гиҗ би хамтрлңчнрт зәңглнәв.

Тер асхн хамтрлңчнр клубд нүүһәд-нүгшәд ирв, инәдн, шог, хорта үг хамгас гер чичрсн болҗ медгднә.

— Бидн Самохватовиг хәәнәвидн. Тер шил дотр суусн бәәҗлмн, — гиҗ Марфа һочкнҗ инәнә.

— Мөн, мана ахлач! Чирәнь улан, хамрнь үрңкә цуунгла (свеклла) әдл көк балм, — болҗ мөрч (конюх) карҗңнад элкән бәрнә.

— Эндрәс авн ахлачдан Бутылкин гиҗ нер өгхмн.

Әмтн зургиг икәр таасв.

Хойр дола хонад генткн Самохватов теңгрәс унҗ ирсн мет күрч ирв. Урдклаһан әдл "гы-гы" гиҗ инәһәд, бөгчисн нурһнь тиниһәд, хамтрлңгин һазриг йоста эзнәһәр ишкәд һарв. Бәәдлнь, шүтҗәсн күнь бийән хаһад үкҗ одхла, Самохватов көлнь улмд чивәд, седкләр зовад, яахв гихләрн, итклтә улс талан одад, тенд теднләһән җирһәд, күүндәд, сүв-селвг авлцад, дәкнәс ицл, омг хамгар бийән агсад ирсндән шаху.

Түрүләд клубд орҗ ирв. Зурган үзн нан тал һалзурҗ хәәкрв:

— Чи, үмкә хальмг, спецпереселенец, мини зург зурх кен биләч, а?! Би чамаг зарһд өгнәв. Хүүвин күүнә чинриг һутасн төләдчн. Чамла әдл улсиг бәрҗ суулһад, Колымад илгәхмн, тиигән туухмн!..

Самохватов гүүҗ одад, клубин эрст өлгәтә зургудыг шуулхар седхлә, би цаглань зургудын болн хамтрлңгин ахлачин хоорнд зогсад, көндәлһсн угав. Самохватов шал девсәд, хәәкрҗ-хәәкрҗ йовҗ одв.

Тер асхн олна хург болв. Урднь тагчг, номһн бәәдг хамтрлңчнр эн хург деер, цуһар үгцсн кевтә, нег-негнләһән булалдҗ үг келцхәв. Эн хургт һанцхн Самохватовин тускар биш, хамтрлңгин эдл-ахун, мал, тәрән, һазр хамгин тускар, хамтрлңчнрин бәәх бәәдлин тускар ик күүндвр һарв.

Красноярскд сурһульд бәәхдән майск җигсәлин (демонстрацин) хөөн балһсна цуг әмтн Енисейин көвә тал гүүлдҗ йовсиг нег дәкҗ үзләв. Би бас тедниг дахув.

Сиврин күчтә һолын көвәд ирхләм, Енисей үвлин девлән тәәләд хайҗана. Зурһан сарин туршарт өдр ирвәс зузарад, батрад бәәсн, көкрңгү өңгтә девл-мөсн амрар авгдҗахмн уга. Күчтә һолын мөсн эмнг мөрн кевтә, күгдләд, числәд, тулад, көмргдәд, тасрха болһнь деер-деерән һарч давшлдад, урсхулд буслад, тууляд, булхчад бәәнә. Эн сүртә соньн бәәдлиг күцц медхин төлә нүдәрн үзх кергтә.

Тер мөс дахад, әмтн керго гиһәд, үвлин дуусн зөөһәд, һолын мөсн деер асхсн, хайсн, овалсн му, һә тоот, бузр бог-шег цуһар күчтә Енисейин урсхулд булхад, тунад, туугдад йовад бәәнә. Күчтә һолын күчтә урсхул орчлңгиг му, һә тоотаснь цеврдхҗ, гетлгҗ бәәнә...

Би ода эн олна хургт суухларн тер күчтә, өвәрц бәәдлин тускар санад, эн әмтнә сүриг, өргмҗиг, омгиг тер Енисейин урсхулла дүңцүләд, Самохватов эднлә әдл улсас олн хамтрлңчнр цеврдәд, ортгиннь бәәдл-җирһлиг эврә һартан авхар бәәхиг медҗ байрлув. Мана орн-нутгт шин ик хүврлт һарчахиг эн хург медүлв.

Олна хургт намын (партин) райкомин негдгч сегләтр Черепанов шин ахлач шиидх кү районас дахулҗ ирлә. Тер күүнә тускар ңегдгч сегләтр босч үг келв. Олн җилдән олн һазрт толһач болҗ көдлҗ, ода райкомд инструктор бәәҗ.

Черепановиг үгән келәд дуусхла, Марфа босв:

— Бидн намын (партин) райкомин негдгч сегләтрин келсн тоотла зөвшәрҗәнәвидн. Үр Прихватилов, үр Черепановин келсәр, сән, тоомсрта, болһамҗта залучн болх. Бидн негдгч сегләтриг иткҗәнәвидн. Болв, манахс, бидн талдан юмнла зөвшәрҗәхшвидн. Үр Прихватиловиг бидн, хамтрлңчнр, медхшвидн, таньхшвидн. Самохватовиг ахлач тәвхд бас магтад, бууляд түлкҗ өглә. Самохватов долахн хонгт сән кевәр бәәв, цааранднь альд әрк нердг һазр бәәхиг, хамтрлңгин хот-хол хадһлдг амбар ордг хаалһ олҗ авснаннь хөөн манд йоста чирәһән медүлвә, үзүлвә. Хәләтн, манахс, тер ода хамрнь улан сууна. Тиигхд, түрүн ирхд, хамрнь улан биш билә...

Клуб дүүрң улс цуһар шуугҗ инәлдв.

— Молодец, Марфа, кел, кел!

^— Мана күн келҗ чадна!

— Чик келҗәнә, — гисн үгмүд залас соңсгдв.

Улан хамрта Самохватов бөгчиһәд одв, зуг хамрнь цаһаҗ өгсн уга.

— Кел, кел, Марфа, — гиҗ негнь хәәкрв.

Марфа һаран өргв. Зал тагчг болв. Тасгин (фермин) залач цааранднь эклв:

^— Эн саамд, үр Черепанов, кенәр ахлач тәвхиг медх зөв манд өгтн...

Әмтн альх ташв, дәкәд "чик, чик" гиҗ хәәкрлдв.

^— Тер бас учрта. Эн һазр — мана һазр. Бидн энүнд төрләвидн, энүнд бидн бәәнәвидн. Болв җил ирвәс, хәләмҗ угаһас көлтә мана һазр эцҗәнә, хөөт экин һарт бәәх мет зовагдҗана. Самохватовла әдл ахлачнр хамтрлңчнрин урмдынь хәрүлнә, теднә сән седкл, күсл хамгинь басна. Хамтрлңгин зөөр альд бәәхинь, эврәннь зөөр альд бәәхинь медхш, тер учрар хамтрлңгин зөөриг эврәннь зөөр гиҗ "алдг медәд", тер зөөриг эврәләһән әдл эдлнә. Зөөриг зөөсн, һарһсн хамтрлңчнр эврәннь һарудас һарх боднцг, зер-земш сәкнә. Цааранднь иигҗ бәәҗ болшго. Манд йоста эзн кергтә. Йоста эзн! Тер учрар кенәр ахлач тәвхән бидн, хамтрлңчнр, эврән медх зөвтәвидн, — гиҗ Марфа үгән төгсәв.

Зал дәкнәс зөөгин гер мет шуугв. Черепанов харандаһар ширә цокад, әмтиг номһрхинь эрв. Тагчг болхла, тер сурв:

— Тегәд кениг ахлач шиидхәр бәәнәт?

Буурл сахлта өвгн босв. Тер дархнч. Өвгн сахлан илчкәд келв:

— Би хүвдән, үр Миловиг шиидхмн гиҗәнәв.

— Зөвтә, зөвтә!

— Миловиг шиидхмн! — болҗ зал ниргв.

Президиумд суусн Виктор Иванович, тиим йовдл болх гиҗ эс санҗасн, генткн эн үгмүд соңсад, ормдан нүүхлзәд бәәв.

— Үр Милов җил болһн тәрә хуралһнд мана хамтрлңд уполномоченн болҗ ирнә. Бидн терүг сәәнәр меднәвидн, бидн терүнд иткҗәнәвидн...

Дарунь кесг хамтрлңчнр босч Миловин тускар келцхәв.

Олна эн хург деер намын (партин) райкомин цәәлһврин (агитацин) болн пропагандын әңгин ахлач Виктор Иванович Милов хамтрлңгин ахлачт нег дууһар шиидгдв.

Миловиг ахлач болсн дару би өрк-бүлән Чернореченск өртңгәс Шарловк хотн тал нүүлһҗ авув.

Һурвн җилин дунд Милов ард хоцрҗ йовсн колхозиг нүүрлгч тоод һарһв. Му колхоз, му хамтрлңчнр бәәдго сәнҗ, му ахлач хамтрлңгин өслтд, төрт харш болдг бәәҗ.

Альмн ода Томск политехническ күрәлңд һурвдгч девсңд дасчана. Мана Шарловк хотнд дундын сурһуль (школ) уган учрар, Инҗә Козулькд Ик Бааҗанд бәәһәд, доладгч класст сурчана.

Би долан хонг болһнд Занда тал золһҗ однав. Цогц деернь кесгтән зогснав. Түүнәс седклдм сән болна. Занда юунас авн өңгрснь нанд медгдхш... Тер, бәәдлнь, төрүц нуувч болад үлдҗәнә.

Һурвн җил хооран, Голециг бийән хаҗ үкснә хөөн би Балахтон орад, Элдән Аравкан эк-эцкт күрләв. Цасн цаһан үстә хойр көгшәг үзәд, зүркм уйдв. Аравкан эк Талһр намаг теврҗ үмсәд, чинәһән алдҗ, доран суув. Мини үүрин эцк Дорҗ авдран уудлад, нәрхн шидмәр кирсләд боосн дөрвлҗн цаас һарһад нанд өгв.

— Чамас оңдан күүнд бичә өг гиҗ закла, — болҗ Дорҗ сүүлин чидлән хураҗ әрә келв.

Секәд хәләхлә, тернь шүлгүд бәәҗ. Деернь нег бичг бәәнә. Тер дегд һашута, Аравкан сүүлин бичсн бичг сәнҗ. Болв шүлгүдинь умшхла, эн баһ насндан үкхән ил үзәд, эн нарта сәәхн орчлңгас хольҗхан медәд бәәсн бийнь, мини үүрин седклд негчн хар ухан уга бәәснь шүлгүдәснь илдкгдҗ медгдв. Бичгән иим шүлгәр чиләҗәнә:

— Намч цецг шарлсн цагт

Намрин кенз ноһан болсн,

Хальмгин бичкн дууч чамд

Ханлтан яһҗ өргхм медгдхш.

Хурц, хурдн урн үгәр

Худлынь илдкҗ, үннинь секвч,

Хальмг дуучнрин төр батлхар

Хаһрҗ кенз дууч һарвч.

Зүүднднь эс орсн зәңг

Өвртнь орҗ одсн цагт,

Зөвин үн илдкҗ дуулсн

Зөргтә кенз дууч биләч.

Цолан дуудулх цаг ирх,

Санан мана делкәд туурх,

Ухалхнь холын тууҗ биш

Уутьхн зуурин юмн бизл.

Бич, үүрм, дуул, дуучм,

Билгин хурц шүлг нерәд,

Таңһчин сансн төр бүтхиг

Тоолад-томҗад дуундан дуул.

Зандаг өңгрснә хөөн нанд дегд күчр болв. Зәрмдән уудьвран, зөвүрән һарһхин кергт шүлгүд бичдг биләв, болв теднән негчн күүнд үзүлдго биләв. Йоста шүлг гиҗ сандго биләв. Тер шүлгүд мини зүркни зовлңгин шүүсн билә. Тиигхд нег дәкҗ Аравка шишлң комендатурас зөвшәл авад, Балахтонас мана тал ирв.

— Чамд зурсн зургуд, бичсн шүлгүд бәәнә гиҗ соңсув. Хәләҗ, умшҗ болхий? — гиҗ Аравка сурв.

Энд-тенд көлврҗ йовсн цааснд бичгдсн шүлгүдиг би атхҗ авад, өмннь тәвв. Хойр альбом дүүргҗ зурсн зургуд бәәлә. Тедниг бас өгүв. Аравка альбомсиг зөвәр удан хәләв. Дарунь шүлгүд бичәтә цаасдыг авад, альхарн иләд, нуһласинь чиклҗ тинилһәд, экләд умшв. Кесг шүлг умшчкад, нег шүлг деер зөвәр уха туңһаһад суув. Дәкн давтҗ умшчкад, нан тал гилс хәләв. Хәләцнь киитн болҗ медгдв.

— Үкл, үкл, үкл,

Үрглҗд бийим ээрдмч,

Үүрмүдинм зергләнәс хаһцулхар

Үзүрлҗ цогцим эзлдмч,

— гисн юн үгмүдв гиҗ, Аравка догшнар сурв.

Гертм ирчкәд, бийим тиигҗ керлдх гиҗ би төрүц санҗаснго биләв. Келдг хәрү уга болад, юунас иштәһәр тиигҗ бичсән цәәлһхәр седхләм, соңссн уга.

— Иим тоолвр ухандчн бәәхлә — хай, һәрг! — гиҗ тер уурлв. — Күн әмд бәәх зөвтә! Дуриг үкл диилдмн биш, дурн үклиг диилдмн.

Түүнә хөөн харһҗ чадсн угавидн.

Аравка дарунь гемтәд, Балахтон селәнүр эк-эцк талан күргүләд йовҗ одв. Нег дәкҗ Аравкас бичг ирв. Геминнь тускар негчн амн үг эс бичҗ. Болв үнн седкләрн сурҗана: “Иньгтән" гидг йисн куплет шүлг бичәд илгә. Дәкәд иим зург зурад өгүл гиҗәнә: сар һарсн сәәхн асхн. Цар тергтә күн туула көөлдҗ йовна.

Эн тоот юңгад терүнд кергтә бәәсинь би тиигхд медсн угав. Болв тер бичгәс авн мана хоорнд цаасар күүндлһн эклв. Аш сүүлднь һашута бичг ирв, терүнд келгдҗәнә: "Яһад болвчн ирҗ үз. Сурҗанав. Яһҗ медхв, сүүлин харһлдан чигн болх".

Тер бичг авад Козульк орув. Тиигән, Балахтон тал, одх зөвшәл Бровк өгсн уга билә.

Удлго бичг биш, һашута күнд зәңг соңсув: Аравка өңгрҗ гиҗ. Тиигҗ хөрн һурвта шүлгч эн сәәхн орчлңгас хаһцв. Оошгднь үлдсн немшин сумн өшәһән авб. Үр үкхәр — ээҗ үкг гинә. Ямаран үнтә үүрән геесән ода ирҗ медәд, мини зүркн түңшәд өвдв.

Тер тоот ода эн бичгинь, эн шүлгинь умшхла сангдҗана. Аравка намаг шүлгч болҗ һарх гиҗ нәәлҗәсн бәәдлтә. Тер тиигхд бичсн шүлгүд мини зүркни шарклан, шүүсн билә. Эңкр иньгән геесндән һундл төрәд бичләв. Аравка намаг керлдәд һарсна хөөн би шүлгүдән баглад, һалд шатаҗ орклав. Түүнә хөөн Аравкан сурврар "Иньгтән" гидг негхн шүлг бичләв. Тер намаг шүлгчд тоолҗасн бәәҗ.

Аравкан эк-эцклә мендләд, урднь бәәсн Красный Яр хотн орад һарув. Тиигән күрч Мөңкәһәс Зандан туск нуувч медх күслтәв. Зуг намаг тенд бас һашута зәңг күләҗәҗ. Долан хонг хооран Мөңкә өңгрҗ одсн бәәҗ, төрсн нилхнь әмд үлдҗ. Өрәсн көлтә Очр авалян гееһәд, һурвн күүкдтә, белвсн үлдҗ. Теднинь Киштә ээҗ хәләнә.

Очр нанд зовлңган келәд уульна:

— Би Мөңкән өмн ик бурутав. Зөнг толһа, терүг күүкн цогцан эс хадһлҗч гиһәд, әрк уучкад, әмтнә нүүрт андлдг биләв. Ода ирҗ гемән медҗәнәв. Күн күч үзүлвә гидг билә, би иткдго биләв. Нанд терүнә күүкн цогц кергго. Нанд Мөңкән килмҗ кергтә. Чикн өөрхн — зуудг арһ уга. Мөч тату күн өршәңгү уга болдг бәәдлтә. Би өрәсн көлтәв, тегәд чолун зүрктәв...

Очр уульна, би тагчг суунав, өгдг хәрү уга. Мөңкәг өңгрснә хөөн нанд Зандан тускар үн келдг күн уга болв. Хамдан бәәсн улснь одачн Игаркд бәәһә. Очрин бийән цааҗллһ соңсх дутм, би Зандан тускиг күцц медх, юунас көлтә садв гем авсинь йилһх бат төр өмнән тәвв...

Москвад февралин 14-с авн 24-н күртл намын (партин) Хөрдгч чуулһн (съезд) болв. Эн чуулһн (съезд) деер күүндгдҗәх төрмүдиг бидн соньнас (газетәс) умшад, радиоһар соңсад, җивр урһсн мет хол төрскн теегүрн нисхәр чееҗәрн адһад, зөмәд бәәнәвидн. Тер өдрмүдин байр, омг, күсл мана зүркнд мөңкинд тиизлгдәд үлдв.

Хөрдгч алдр чуулһн (съезд) деер урднь мана орн-нутгиг һанцарн эзлҗәсн, толһалҗасн, һардҗасн "бурхн" намын (партин) күчтә ниицәнлә харһад, оңх тусв. Сохр итклтә бәәсн мини нүдн, наадк әмтнлә әдл ээһәд, өмнм өнр сәәхн зам делггдҗ харгдв. Терүнд Милов бас ач-тусан хальдав.

Байрта суңһуг (телеграмм) ирв. Хальмгин төрәр Москва тал дуудулсн залус хальмгуд бәәх һазр болһнур суңһуг (телеграмм) йовулҗ. Тер суңһугд (телеграммд) иигҗ бичәтә: "Мөчн (июнь) сарин 24-д Цуг холван (союзн) радиоһар хальмг дуд соңстн". 1956-гч җил билә.

Үлмҗин Тархан герт бидн, Шарловкд бәәсн цуг хальмгуд, хурад, радиоприемникин өөр суунавидн. Радиоприемникин көк шам маниг Москван нерн деерәс мендлҗ йөрәҗәх мет улм-улм өңг һарч ман тал чирмнә.

— “Москва келҗәнә. Бидн ода хальмг келн-әмтнә ду, бииһин айсмуд соңсхҗанавидн..."

Эн сетрә үгмүд соңсад, герт суусн улс цуһар маасхлзҗ инәлдәд, альх ташлдв.

— Кесг зун җилин туршарт

Күслм бидн Бумб билә,

Маниг Ленин,

Коммуна нам (парть)

Мандлгч Бумбд күрглә...

Дууна күңкл айс гер дүүргәд асхрв. Күн болһна чееҗиг омг эзлв, байр буслад, чирәһәр дамҗҗ инәднд хүврнә.

— Дүүрң байрта өргн һазрм

Дүүвр айсар дуулна,

Эңкр Ленинд,

Коммуна партьд

Эркн дуудан нерәднә...

Түрүн дун төгсв. Үлмҗин Тарха дегд байсхларн, хаҗудан суусн намаг теврәд үмсв.

Дарук дунь эклв.

— Һалун шовунь доңһдна

Һазр, усн сангдна,

Һанциг заясн заяч чамаг

Альк насндан мартхв.

Хазар тамһта бор мөрн

Хасгин адунд иҗлтә,

Хәрәд однав гихнь

Хаана закан хату...

Эн хуучна дууг кедү үй, кедү цагин эргцд дуулҗ йовдг болх! Төрскн һазр-уснасн хаана догшн закаһар салсн көвүнә һашудад һарһсн дун. Эн дууна үгмүд, еңсг айс күн болһна үй-хәйәр орад, нульмс һарһдгинь — нульмс һарһад, күсл зүүхднь — күсл зүүлһәд, байрлулад, байсулад, омгшаһад бәәнә. Нег дууг талдан айс сольна, талдан айсиг оңдан көгҗм тосч авна.

Хальмг келн-әмтнә җигтә соньн дуд, айсмуд арвн һурвн җилин хөөн алдр намын (партин) нилчәр дәкнәс җивр зүүһәд, өнр-өргн Төрскнәм аһар кедҗ, орчлң деер тиим келн-әмтн менд-амулң бәәхиг зәңглҗ күңкнәд, нисәд, халһрад бәәв.

Бүкл келн-әмтиг хар-гөрәр засгла харһулсн хар мөртә улсин цогц деер хар керә сууһад, му ду һарад бәәгәд бәәхлә, күңкл Ленинә намын (партин) шиидврәр хәрү чинрән олсн мини келн-әмтнә дун өмнк-өмнкәсн сүртәһәр, итклтәһәр, айстаһар һооҗн асхрад бәәв. Келн-әмтн менд бәәсн хөөн терүнә ду-бииг, терүнә тууҗ-туулиг, терүнә билг-эрдмиг күчәр дарҗ, дорацулҗ болдго юмн бәәҗ. Цаг зуур, хар мөртә улсин уршгар дарата бәәсн әрүн, цевр дун-билг булгин цегән усн мет эңкр төрскнәнм хотл балһснас турглҗ асхрв.

Тууҗлгч Хөрдгч чуулһна (съездин) хөөн өдр болһн күмн экәршго байрта зәңг делгрнә. Намын (партин) Төв (центральн) Зөвллин (комитетин) йовулсн элчнр ирәд, бәәрн һазрин һардачнрла болн урднь шишлң тоод бәәсн улсла күүндвр кеһәд, Хөрдгч чуулһна (съездин) шиидвр цәәлһҗ өгв.

Миңһн йисн зун тәвн доладгч җилин эклц хальмг келн-әмтнд ик хбв-кишг авч ирв. Январин йиснд Хальмг автоном хәрү бүрдәгдв.

Хавр болхла, өмн үзгәс шовуд баг-багар нисч ирәд, теегиг, тайгаг соньн сәәхн дууһарн дүүргнә. Эн җил хальмг әмтнә хавр — туула (январь) сарла эклв. Тедн хаврин шовуд мет баг-багар, садн-элгәрн, таньл-үзләрн негдәд, зәрмснь кү зөөдг (пассажирск) һал тергнд сууһад, зәрмснь аца зөөдг вагод нәәмәдлҗ авад, төрскн һазр-усан темцәд, нүүлдәд бәәв.

Би эктәһән Зандан цогцд ирүв. Хоюрн эргндк цасинь арчад, хашаһинь ясад, сүүлин гейүртә хәләцәр хәләһәд, күн болһн дотран мендләд, салад һарвидн.

Владивосток — Москва гидг һал тергнд маниг Миша Трофимов Төгрәштәһән, Арта Клаватаһан, Үлмҗин Тарха, Савһра Шура, Марфа, Виктор Иванович Милов, Михаил Александрович Кожевников, Ермотик, Василий Андреевич Хромов, Хоңһр Феклаһан дахулсн, Савр, Николай Соломанин ханьцсн Валя иньгтәһән чиңглгт (вагонд) суулһад, Чернореченск өртң деерәс үдшәв.

Үлмҗин Тарха чиңглгин (вагона) терз һатцас хәәкрв:

— Һазр-усндан менд кел! Удлго маниг ирх ги.

Һал тергн көндрәд һарв. Мини баһ насна дүүҗң — Сивр, терз һатц эрвлзәд, өдр ирвәс ард үлдәд йовв.