Арвн зурһадгч сөөһин келвр

Бәәдл-җирһлин дөрәһәр өөдлхд күчр болхас биш, бүдрхд дегд амр юмн бәәҗ.

Урднь ефрейтор бәәсн Голец ода ах лейтенант болҗ. Кемр тер урднь Балахтонд эгл комендант бәәсн болхла, ода района шишлң комендатурин ахлач болҗ. Долан җилин дунд тиигҗ өөдлҗ. Намаг үзәд, Голец кезәңк таньл кевтә, маасхлзҗ инәһәд босв. Һаран өгч мендләд, өргмҗтәһәр келҗәнә:

^— Хойр уул харһдго, хойр күн харһдг гидг — үнн бәәҗ. Иигҗ харһхмн бәәҗ. Чамаг сурһульд йовна гиҗ соңсув. Йир сән. Сурһуль — герл, сурһуль уга — харңһу. Зурач гидгчн — ик чинртә үүлдәч...

Би ах лейтенантын байрт хәрү өгсн угав. Балһсна комендантын илгәсн, лацар тиизлсн ик пакет һарһад өгүв.

— Су, су, Бадма, — болҗ Голец бийнь хәрү сууһад, һольшглҗана.

Комендант ик пакетыг болһамҗтаһар ирмәгинь хәәчләд, дотрк цаасдынь һарһад соньмсч умшв. Цаасиг цааранднь умшх дутм, Голецин маңна, намрин теңгр мет маңсиһәд, байр залрсн чирәнь дор ормдан хүврәд, гүвр-гүвр гиһәд, чеежнь һалвлх орчлңгин бәәдл һарад, бәәдлнь, уурар дүүрәд, күвклзәд ирв. Тер умшчасан дуусад, ширә түшәд, хәрү босв.

— Күн кедү һәрәдв чигн — ууцасн өөдән һәрәдҗ чаддго, — гиҗ угзрҗ келәд, Голец киитн, үкр нүдәр намаг бурһудв. — Урдк кевтән буцатавчи?!

Би тагчг зогсад бәәнәв. Тер келҗәнә:

Чамас һәргичн тас эс көөҗ һарһхла — бүтн күн болҗ һаршгоч. Чамд харм төрҗәнәв... Күн һазр деер төрхләрн, уралан ишкхәр, деегшән өөдлхәр өмнән төр тәвх зөвтә.

Голец галифе шалвриннь хавтхд һаран дүрчкәд, нааран-цааран йовдңнв. Сүүлин күңкл үгмүдән келхләрн, "нанас үлгүр авхнчн. Ефрейторасн ах лейтенант болув" гисн бәәдлтәһәр, хойр ээм деерк, дундан нег көк татаста, һурвн одта шар мөңгн погонмудан селгәдәр хәләв.

— Чи, Басангов, тер алдр зокалыг ода күртл медәдго бәәдлтәч. Болв мана һарт әвртә гидг йосн бәәнә. Бидн чамд уха орулҗ чадхвидн. Тер... тер йосн... Чамаг күч-көлсәр дамҗулҗ ухата кеҗ авлһн. Зуг күч-көлсәр дамҗулҗ!.. Эн ик өртң деер чамаг бәрҗ болшго... Альдаран йовулсн сән болх? — гиҗ Голец бийәсн сурад, герин эрст өлгәтә района һазр зург (карт) тал өөрдәд, хурһарн дарад, селәдин нерд умшв.

— Намаг Чернореченск тал һарһтн, — болҗ би зөв-учран күргҗәнәв.

— Тиигән болшго. Терчн бас, Козулькла әдл ик өртң. .. Амбала, Шадрино, Тухловка, Глушково... — Ах лейтенант селәдин нердиг дарн умшҗ бәәнә. — Чамаг Амбалад, хамгин хол хотнд йовулнав. Тенд чамд йосндан ухан орх!

Би дәкнәс нег мөслҗ келҗәнәв:

— Намаг Чернореченск тал һарһтн. Тенд гер-бүлм бәәнә...

— Болшго... Так, так... Уга, чамаг хол һазрт йовулҗ бас тус уга. Эврән хәләх кергтә... Эврән... Вот, вот... Шарловк тал һарһнав... Хамтрлңд (колхозд) шег-бог зөөдгәр орхч... Чамд, ода деерән, түүнәс сән көдлмш өгәд керг уга, — гиҗ Голец шиидвр авб.

— Өртң деер үлдәсн болхлатн, зурачар көдлх биләв. Тенд одҗ би ю кехв, — болҗ сүүлин үгән күргҗәнәв.

— Ю кехичн би чамд келәд өгчкүв: шег-бог зөөхмч. Би хамтрлңгин (колхозин) ахлачд җиңнүлҗ оркнав... Зурач болх санан-седклән чи толһаһасн авад хайчк... Түүнд би бурута бишив, бийчн эврән бурутач. Шишлң тоод бәәх улсин җурм (режим) эвдәд керг уга. Хәрнь чи ханҗанав гиҗ келх зөвтәч. Тогтаврт юн гиҗ бичәтә бәәхиг меднәч эсий?.. "Җурм (режим) эвдәд, зөвшәл угаһар иигән-тиигән йовсн күн — орһснд, зулснд тоолгдх зөвтә. Тиим йовдл һарһсн күн хөрн җиләр каторжн көдлмшт туугдх йоста". Чи, иргн (гражданин) Басангов, эн үгмүдиг тодлад авчкх зөвтәч. Хәрнь, чини хөвәр, чамаг гиигн засгла харһулҗанав... Селән һазрур йовулхар седҗәнәв... Теңгр бичә үзүлг... ар үзг тал туучксн болхла, яахан медҗәнчи?..

Голец, Бровкла әдл хәәкрҗ, ширә цокҗ бәәхш. Урднь, долан җил хооран, харһснд орхнь ухата, тогтун бәәдл-бәрцтә болсн болҗ шинҗлгднә. Би ах лейтенантын өмнәс нань сөрлцә кеҗәхшив. Шулуһар эн герәс мөлтрҗ һархар седҗәнәв: аһар өткрәд, киилдг арһ тасрсн болҗ медгднә.

Комендант Шарловкин хамтрлңгин (колхозин) ахлачд цаас бичв. Нанд келв:

— Эндрин бийднь йовад, тер хотнд күр. Маңһдур өрүн көдлмшт һархмч.

^— Экән, дүүнрән һурвн җиләс нааран үзәд угав. Тиигән одх зөвшәл хойр хонгар болвчн хәәрлхнтн? — гиҗ би Голецәс сурҗанав.

— Болшго, Басангов. Би балһсна комендатурин бичсн заквриг эвдҗ чадшгов. Мини ормд суусн болхла, чи чигн тиигх биләч. Йосиг, закаг күндлх кергтә. Бичә өөл, бичә һунд... Би хүвдән, чамд дөң-нөкд болх санатав. Болв... заквр — заквртан... — Ах лейтенант хойр ээмән холькв. — Өрк-бүлдән бичә зов. Бидн тиигән нүүлһәд авч ирхвидн...

Комендатурин гертәс яһҗ һарсан медхшив. Генткн хәләхлә, төмр хаалһ деер, хойр рельсин хоорнд йовнав. Өртңгин захд бәәсн өөдмәс күчңдәд, хар утаһарн теңгр бузрдаһад, хахад-цахад өмнәсм аашх һал тергн харгдв. Гүүһәд хаалһин хаҗуд һарув. Һартм йовсн чемодан, дегд чочлһнас алдрад, хойр рельсин хоорнд унад үлдв. Һал тергн давад һархла, чемодаһан өргҗ авад, цааран йовв.

Шар харһас, цаһан хусмс — урдк кевтән Зандан цогциг хәрүләд бәәцхәҗ. Һурвн җил болад, иньгүрн ирҗ йовнав. Зурһан җил хооран би эн цогц деер андһар тәвләв. Тер андһар, тегәд, ода яһва?..

Урднь цогц деерк модн хашаг җил болһн үүлн өңгтә көкрңгү ширәр ширддг биләв. Урднь эн цогц деерәс цецгүдәр гүрҗ кесн титмс хөөһдго билә. Ода... хавр эклхд ширдсн күрң өңгтә шир хур, салькн, нарн хамгт норад, үләгдәд, өгрәд, өңгән гееһәд, борлад ирҗ. Кесг хонг хооран тәвсн цецгүдин намчнь шарлад, тохшрлад хумхарҗ одҗ. Цогциг дарад овалсн шавриг бүрәд, нигт өвсн урһад бәәҗ. Кесгәс нааран күн ирәдго бәәдлтә. Наһцх Дорҗ яһсн болхв?.. Клава юңгад ирдгән уурсн болхв?..

Цогц деерк өвсиг таслад цеврлчкәд, һолын көвәһәс цецгүд цуглулад, җөөлн цаһан бүчрмүд хуһлҗ авч ирәд, хумхарҗ одсн титмиг солюв. Зандаһас салҗ эс чадад, кесгтән суувв.

Зурһан җил хооран эн цогц деер андһар өгләв: наснаннь туршарт гер авшго болҗ, сурһуль дасх болҗ, Зандан кех-күцәх бәәсн тоотыг ташртнь кех, күцәх болҗ, кесн көдлмшәрн Зандад бумб тәвх болҗ. Ода тер андһар, Зандад өгсн үгмүд яһв?.. Өмнән тәвсн төрән ямр күчр кевәр күцәҗ йовлав. Зуур харһсн харшмудыг хамх цокхд, цаһан седклтә кедү әмтн тус болла: хамтрлңгин ахлач Павел Григорьевич, "Заготзернон" һардач (директор) Могилев, өртңгин (станцин) ахлач Михаил Александрович, намын зөвллин (парткомин) сегләтр Ермотик, сурһулин һардач Хромов, комендант Федоренко, йосч (юрист) Миша Трофимов, өөрхн үүрм Коля Соломанин, Максим Иванович, Дмитрий Иннокентьевич, Петр Степанович Ермолаев — зург зурлһиг дасхдг багш, Маша Никитина, Лена Стрункина, Сережа Шамов, Ваня Цаца... тиигтлән мини хаалһд сән улс харһсн уга били!.. Харһла... Му ухата, хар санатань чигн харһла... Борҗин Найта, Бровк, Суслов, Голец... Му ухата, хар саната улсас цаһан седклтә, чик бәрцтә, әрүн тоолврта, буйнч, өр өвч улснь икәр харһла... Не, тиигхлә, би юңгад ода иим ик гүрмлә харһҗ одув?.. Кесг җилин туршарт күсл кеһәд, бәәсн чидл, эв-арһан олзлад эклҗ дассн сурһулясн юңгад хөрн дөрвн часин дунд хаһцҗ одув, а?.. Ю кесндән?.. Яһсндан? Занда, чи түүг медҗәнчи? Кендән келхв? Альдаран одхв? Ода яахв?..

Күүнә җивр — түүнә күсл. Күсл уга күн — гүрвлдәлә әдл мөн. Һазр элкдәд мөлкхәс нань арһ түүнд уга. Нанд күсл бәәлә. Хамгин герлтә, хамгин әрүн. Тер күслим өршәңгү уга күн, һәрдин җивр чавчҗ хайсн мет илм-җилв кев. Хөрн дөрвхн часин дунд. Тегәд би ода яахв, а? Занда, буйн болтха, келхнчн, уха заахнчн, сүв-селвг өгхнчн?.. Чамд — амр. Чи унтад кевтнәч. Нег дәкҗ келләч, чини зург келлә: би һазрт хамгин әрүн, үнтә экн болҗ тусхв, ик байн урһц өгхв — гиҗ. Тиигхлә, чи җил болһн бамб цецгәд хүврҗ цецгәләд, әмт байрлулдгчн болхч, алтн буудяд тохрад, олн-әмтнә зөөрүр һооҗдгчн болхч, шимтә өвснәһәр шавшч урһад, мал-аһрус теткәд, өткн цаһан үсн, әңгр шар тосн, хар күрң махн, нигт торһн ноосн болҗ олн-әмт теткдгчн болхч. Би?.. Би яахв, Занда?.. Би ода кенд туста юм кехв?.. Би чамасн салу эн орчлң деер яһҗ бәәхв, а?..

Үксн күүнәс сурвртан хәрү авдг арһ уга. Тер, цагин алдр бурхн кевтә, тагчг кевтнә. Бидн, әмд улс, сурвр болһндан эврән хәрү олх зөвтәвидн. Болв нанд яах-кеехм медгдҗәхш.

Зандаһас әрән гиҗ салҗ һарув. Эн хаалһар урднь нег дәкҗ сөөһәр йовлав. Таньдг хаалһ. Тиигхд эн хаалһар эс йовсн болхла, би Зандаг үзх бәәҗв. Кемр бидн тер саамд харһсн болхла, яһҗ медхв, мана бәәдл-җирһл талданчн хаалһар йовх билә. Яһҗ медхв...

Шарловкд нарн суусна хөөн ирүв. Намаг үзәд, Савһра Шура байрлн алң болв.

— Чи альдас ирҗ йовнач? — гиҗ эгч Шура мендин хөөн алңтрҗ сурв.

— Козулькас.

— Чамаг балһснд сурһульд бәәнә гиҗ соңслав. Икәр байрлҗанав.

— Бәәләв. Байрлад керг уга.

— Юңгад?

— Намаг тендәс көөчкв.

Кен?..

— Сурһуль дасчасн һазрчн көөви?

— Уга.

— Тиигхлә кен?

— Нааран юн кергтә ирвчи?

— Энд көдлхәр.

— Энд көдлхәр?

• Э.

Шура адһн-шидгн цә чанв. Цәәһин хөөн тер келв:

— Һаза һарад, сергәд ирий.

Би дахад һарув. Эгчин санан-седкл темдгтә: хамдан бәәсн улсиннь өөр намаг учрсн йовдлан иләр келҗ өгшгог медҗәнә.

Шураһас би негчн юм нуусн угав, цугтнь келҗ өгүв. Тер кесгтән хәрү келлго, намаг сүүвдчкәд, арһул йовад йовна. Нег герин тус ирәд келҗәнә:

— Эн герт Занда бәәлә.

Мини ухан харңһурҗ одв. Унн алдув. Савһра Шура бәрәд зогсав. Невчк тогтнад сурув:

— Ода кен бәәнә?

— Мана хальмгуд. Орнчи? — болҗ Шура намаг эклҗ үг келсндм байрлв.

— Уга.

Тиигән орхла, энүнәс үлү өвдкүртә, һашута болхмн. Дәкәд зүсн-зүүл сурврмуд өгхмн, күүндвр һархмн. Би хүвдән, ода деерән негчн күүнлә күүндхәр седҗәхшив.

Шурата хәрү теднә бәәсн гер тал һарвидн. Дотр бийм, давс дүүргәд чикчксн мет хорсад йовна. Нанд урднь энүнлә әдл догшн, иим һашута йовдл негчн учрад уга билә. Олн зүсәр һашудлав. Болв, иигҗ... уга. Элкм эвкгдәд, урсад йовна. Һашуг һашун дардг, хориг хорн дардг.

— Эгч Шура, әрк олдг һазр угайи? — гиҗ би генткн орҗ ирсн тоолвран олзлад сурҗанав.

— Чи әрк уудвчи? — болҗ Савһра Шура алңтрв.

— Уга. Төрүц амндан авдн угав. Зуг эндр уух дурм күрчәнә. Эн өдр үзгдсн, ухалсн тоот дегд күчр... Хориг хорн дарна гинә...

— Тиигхлә Налхаһас одҗ авх кергтә. Зуг нанд мөңгн уга. Налха мөңгн угаһар өгхш, — гиҗ Шура келҗәнә.

— Налха энд бәәни? — болҗ би өврҗәнәв.

— Э. Урдк кевтән. Тенд үсәр әрк нердг бәәсн болхла, энд һуйрар, свеклар, боднцгар нернә.

Әрк нердгиг ода уурулчксн бәәнәлмн.

— Налха — чадна. Милиц, хамтрлңгин ахлач — терүнә һарт. Өңгәр әрк ууцхана...

Эгч Шура нег шил нерсн әрк авч ирв. Тер әрк ууһад орксн, зөвүрлҗәсн чееҗм җөөлдәд, дотр бийм дала-нала болад, зовлң, һашуһан мартад, унтад одҗв.

Хамтрлңгин (колхозин) ахлач Самохватов намаг өрүнднь үзәд келв:

— Нанд Голец чини тускар җиңнүллә. Бичг илгәләв гивә. Шег-бог зөөх болҗанач. Мөр залҗ чаддвчи?..

Би хәрү өгсн угав.

— Тасг (ферм) тал од. Тенд Марфа гидг тарһн баавһа бәәнә. — Ахлач эн нер келчкәд, "гы-гы" гиҗ инәв. — Терүнд кел: чамд күрзин батаснь, сенәгин күдрәснь өгтхә. Намаг келвә ги. Эндр тасгин (фермин) шег-бог сөндлҗ һарһ. Маңһдур мөр олҗ өгнәв. Зөөдг болхч.

Һаза һарад, хамтрлңгин ахлачд Голецин илгәсн цаасиг шуулад хайчкув.

Марфа гидгнь үнндән тарһн күүкд күн бәәҗ. Нанд күрз, сенәг өгәд, альдас авн эклҗ малтхиг заав.

Саалин үкрмүд зуслңгур һарч одсн бәәҗ. Үвлин дуусн өрәл метр зузанар хаша дотр хурсн шег-бог, намаг күләҗәсн кевтә, көндәгдәдго сәнҗ. Өдрин дуусн терүг малтув. Зүсн-зүүл һашута тоолвр ухалшгон төләд зогслго көдлнәв. Болв болҗ өгхш. Даслт уга болад, нурһн дарунь көшч одна. Асхлад хойр альхм устад һарч ирв.

Нанд маңһдуртнь чигн, нөкәдүртнь чигн, дола хонад чигн шег-бог зөөх мөр өгсн уга. Саалин үкрмүд орулдг ик хаша дотр — һанцарн эзмб. Долан хонг болһнд хамтрлңгин ахлач ирәд, мини кесн көдлмш хәләнә.

Күн кезәд болвчн һанцар үлдхмн биш. Олн-әмтн дунд йовх кергтә. Нанд теднүр одхар, һархар седвчн — зөв уга. Эн ик хашан шег-бог арчҗ эс дуустл, намаг талдан көдлмшт илгәш уга. Һанц, онц көдлсн күүг — олн тоолвр эзлнә, зована. Нег үлү нанла әдл болхла. Күн һанцарн үлдх зөв уга.

Гер-бүлим одачн нүүлһҗ авч ирәд уга. Альмн арвдгч класс төгсәсн, цааран йовҗ ах сурһуль дасх саната билә. Голециг һар тәвүлхәр ирхлә, дү күүкм сурһульд йовнав гиһәд, эрлһ орулҗ өгч. Тер эрлһинь кесгтән эргүләд хәләҗәһәд, Голец элк хатад инәҗ. "Чи ахиннь ардас одхар бәәдг болвзач? Шег-бог зөөхин төлә дөрвн-тавн җилд ах сурһуль дасад керг уга“, — гиҗ тер келҗ.

Альмна нанд бичсн бичг деернь һооҗсн нульмснас бекнь цааснд балцаһад ивтрҗ одҗ. Уульҗаһад бичсн бәәдлтә. Эн бичг авчкад, кеҗәсн көдлмшән хайчкад, Козульк орад йовх дурм күрв, болв "хуучан хатхсн — урн, хөөткән сансн — цецн"... дәкәд шишлң тоод бәәсн улсин җурм (режим) эвдсн болҗ һархв... тер цагт альдаран йовулхнь темдг уга.

Арвдгч класс төгсәсн дү күүкм арһ уга болад, Төгрәшин көдлҗәсн үс хәәчлдг һазрт сурһульчар орҗ.

Би Самохватов тал кесг дәкҗ ирүв. Буйн болтха, намаг, ямаран күнд болвчн, талдан көдлмшт, өвс хадлһнд, эс гиҗ хуралһнд һарһтн гиҗ ээрәд сурув. Болҗ өгсн уга. "МВД-н өгсн заавриг эвдҗ чадшгов", — гинә. Тернь баһ кевтә, Самохватов улаҗ одсн нүдән бүрилһәд, намаг наад бәрнә:

Гы-гы, Голец чамаг тиигҗ сурһ гилә. Малын шег арчлһн чамла әдл күүнд хамгин сән ик сурһуль (университет) болдмн гинә. Гы-гы... Би терүнә, Голецин келсн үгәс һарч чадшгов. Медҗәнчи?.. Терчн МВД гидг тер...

Самохватовла цааранднь күүндҗ чадхшив. Һалзу гем ирсн күн кевтә, терүнә кабинетәс усхҗ һарнав. Бәәдл-җирһлин күнд арһмҗ күзүһим боорлсн болҗ медгднә. Экм, дүүнрм — тенд, Чернореченскд, би — энд... Кедг көдлмшм — тер...

Нег дәкҗ Голец шишлң керг кеһәд, мини көдлҗәсн һазр тал ирв. Хаҗуднь хамтрлңгин ахлач Самохватов дахҗ. Ах лейтенант намаг басхин кергт инәһәд, мендлхәр һаран суңһв. Би хойр һарарн күрзин иш атхад, шег-бог сөндлҗәнәв. Хашаг арчад, ик-ик ова кеһәд йовнав. Дәкәд, көлг өгсн цагт, зөөх күмб.

Хамтрлңгин (колхозин) ахлач, әрк уулһнас улаһад шихиҗ одсн чирәнь хар-күрңтәд, нанд уурлв:

Батма, комендант мендлхлә, һаран өгх кергтә.

— Намаг көдлмш кеҗәхиг үзҗәхшвт, — болҗ би ахлачин өмнәс шүрүлкҗәнәв. — Ирсн күн болһнла һар авч мендләд, цаг үрәһәд бәәхлә, мини ормд эн көдлмшиг кен кехмб?..

— Ахлач күүг күндлх керг...

Цокх, цевлх дутм ноха догшн болна. Күн бас тер мет. Би Голецин келҗәсиг таслад, кохозин ахлач тал дәврәд, эн өдрмүдт санҗ, ухалҗасан күргҗәнәв:

^— Та, ахлач, өршәңгү уга күн бәәҗт. Саалин үкрмүдиг иим хаша дотр үвләр бәрҗ болдв. Элкцәһән чиигтә шег дотр бәәх мал юн төл, юн үс өгх билә. Шег-богинь үвләр цеврләд бәәх кергтә. Үвлд сул залус бәәсн бийнь, теднлә хамдан әрк ууһад, хаша арчх улс өгхш, көлг өгхш гиҗ эгч Марфа келнә. Би тана хамтрлңч (колхозник) бәәсн болхла, олна хургт келәд, нег җил бийитн иим хаша дотр бәәлһх биләв...

Ах лейтенант мини үгмүдәс элкән хаһртл инәһәд, далым цокад келв:

— Чик, чик, Басангов. Әмтәхн худлас — һашун үнн деер болдмн!.. Чик, чик, молодец!.. Чи, хәләһәд бәәхнь, ухата залу бәәдлтәч...

Самохватов, селгнгднь зара орсн мет хаша дотраһар эргәд гүүв.

^— Чи, хальмг, эн хашаһан сәәнәр арч. Эс гиҗ негчн күч-көлсни өдр бичшгов. Хәлә, хәлә, эн... ^— Хамтрлңгин ахлач мини арчсн һазрас хоома олҗ авхар седәд, олҗ эс чадад, бүтәд-хахад бәәв.

Голец нурһан үүрчкәд, ик ахлачин дууһар закрмҗ өгв:

— Кенчн күн кесн көдлмштән шаң авх зөвтә. Тиигхлә, үр Басангов бас шиңгәсн күч-көлсни өдрмүдән авх йоста. Кемр, Самохватов, иигәд аальлад бәәхләчн, чамд сурсн улсичн өгшгов.

Ах лейтенантас сурҗанав:

^— Нааран бас хальмгуд ирхмб?

— Э, — гиҗ тер, күмн алң болхмн, төвшүнәр хәрү өгв.

— Кен-кен?

— Цугтаннь нер-ус медҗәхшив. Тедн дунд урднь хамтрлңгин ахлач бәәсн Үлмҗин Тарха гидг күн йовна.

— Тедн урднь Чернореченскд бәәлә. Ормаснь яһад көндәҗәхмт?

— Чини төр уга, — болҗ Голец шүрүлкв.

Хәәкрәд гүүҗәсн ахлач мана күүндврәс номһрад, чиңнәд орҗ одв. Би улм Голец тал өөрдәд, Самохватов соңсш угаһар, арһул сурув:

— Та мини дү күүкнд сурһуль цааранднь йовҗ дасх зөвшәл көөлдҗ авч эс өгнәт?

— Генн сурвр бичә өг, — гиҗ комендант шүрүлкв.

— Яһад генн болҗахмб?

— Дү күүкнәснь биш, ахаснь олз болсн угалмн.

— "Эцкин һарһсиг көвүнь даадмн биш" — гиҗ мана алдр көтләчин (вождин) келсн үг бәәнә.

— "Күн болһн эрәсн (винтик)" — гиҗ үр Сталинә келсн үг бас бәәнә. Эрәсн зүсн-зүүл болдмн. Батар эрәслгддг, сулар эрәслгддг. Чи, чини дү күүкн — сулар эрәслгддг эрәсн болхла, яһнач? Тиим эрәсн суһрад унҗчн одхмн болҗана.

Голец невчк төвкнәд, бийән бәрәд, төвшүнәр келв:

— Басангов, чи нанд харм болнач. Эн заңгарн юмнд күрч чадшгоч. Невчк бийән татх кергтә. Чамд ухан ортха гиһәд, зөрц нааран эн көдлмшт илгәләв. Бөгчң күүг үкәрин бәәшң чиклдмн гиҗ келнә. Чамла әдл күүг күнд көдлмш чиклх гиҗ санлав. Чи одачн уха авад уга бәәдлтәч. Мини келсиг мед, ухал. Цаһа санад келҗәнәв.

— Ханҗанав.

Ах лейтенант планшеткән секәд, цаас һарһад, нанар һар тәвүлҗ авб. Тедниг йовхар седхлә, би Голецәс сурув:

— Үр ах лейтенант, нанд эк талан одх зөвшәл өгхнтн?

— Дәкәд һар тәвүлхәр ирсн цагтан хәләнәв.

Тедн йовҗ одв. Би кесгтән хашан иргд суунав. Өрк-бүлим нааран авч иртн гиҗ зөрц келсн угав. Теднд ик хотнд бәәсн сән. Энд ирхлә, Альмнд күчр болх, экдм күнд болх, бәәдг бәәрн чигн уга. Тедн доран бәг. Һурвн җилд харһл уга тесәд һарлавидн, одачн хойр, негн җилд тесхвидн. Федоренко келлә: эклц бәәсн юмнд чилгчнь чигн ирдмн гиҗ. Зуг һанцхн һундлтань — нег районд бәәчкәд, хоорндан эс харһна гидг.

Намаг Голецин келсн тоот икәр соньмсав. Мана багш, көтләч (вождь) Сталин тиигҗ келсн болхий? Сталинә келсн күңкл, цецн, җивртә үгмүдиг би меднәв, чееҗәр меднәв. Болв Голецин келсиг соңсад уга биләв. Күн — эрәсн. Күн яһад эрәсн болҗахмб? Күн — һәрд, баатр болх зөвтә. Эрәсн гисн юмб? Әмн уга төмр. Голецин келсн чик: батар эрәслгддгнь чигн бәәнә, сулар эрәслгддгнь чигн бәәнә. Күн эрәсн болх зөв уга. Тиигҗ алдр көтләч (вождь) келсн уга болх. Кемр Сталин тиигҗ келсн болхла, бидн, сурһульчнр, медх зөвтә биләвидн. Келсн уга болад тиигҗәнә. Күн эрәсн болх учр уга.

Үлмҗин Тарха нааран ирхмн гисн зәңг намаг байрлулв. Терүнә зүс-зүркн, хар модн һанз, цаһан аҗрһ мини өмн зургдад һарч ирв. Нег дәкҗ Үлмҗин Тарха намаг Борҗин Найтан тарвсин тәрәнәс Дамин Амн тал өвснә багд (бригадт) күргҗ ирлә. Тиигхд зууран йовад, нанд сүв-селвг өглә, герәсән келлә. Тархан тер келсн үгмүд, мини толһан нег булңгас серәд һарч ирәд, деер-деерән дарцад, шахцад бәәв. Мана орн-нутгин хамгин үнтә зөөр — күн гиҗ келлә. Тиигхд, намаг бичкнд, арвн тавтад келсн үгмүдин чинр нанд ода ирҗ медгдҗәнә. Тер чик бәәҗ. Хамгин үнтә зөөр — күн. Тиигхлә күн эрәсн болх зөв уга. Үлмҗин Тарха келлә: би чамаг, Бадм, билгтә-эрдмтәһичн меднәв. Сурһульд йовулнав. Манд сурһульта, медрлтә, эрдмтә улс кергтә. Маңһдуркан сәәхрүлхин, кеерүлхин, батрулхин төлә эндртнь ул тәвх кергтә гиҗ. Сәәхн цецн, чинртә үгмүд бәәҗ. Яһҗ медхв, тиигхд Тархан келсн үгмүдәс мини зүркнд туссн буудя түңгләд, намаг сурһуль дас, сурһуль дас гиһәд, түлкәдчн бәәсн. Би сурһуль дасх ик дурта биләв, күцәңгүстәһәр дасч чигн йовлав. Зуг... эх, ю хәәҗ амрлһна герт би одсн болхв?.. Үлмҗин Тархаг ирсн цагт юн гиҗ тооцаһан өгхв.

Көвүм минь, кезәдчн үнч, өгәнч, халуч бол гилә. Не, тегәд, Тархан тер герәсиг би күцәсн угай? Негчн кү меклсн угав, бәәсн тоотан әмтнлә хуваһад эдлнәв, болв халучасн көлтә зәрмдән хаҗуһин үүллә харһнав.

Олн-әмтнәсн медрлән, седклән, кергтә болхла, әмән хармлхмн биш гилә. Нанд ода седкл бәәхәс биш, медрл уга. Шиңгрәҗ йовсн медрлм — сө ирхлә, билрҗ одсн өдрин гегәнлә әдл харңһу үлдв. Өрүнднь нарн һарх, өдрин гегән дәкәд сөөһин харңһуг диилх... зуг мини медрл, тер мет дәкҗ герлтх угань темдг уга. Мини әмн ода кенд кергтәв? Дәәнә цаг бәәсн болхла, арвн фашист алад, әмән өгх биләв. Тер үкл — чинртә үкл болх билә. Ода төвкнүнә цагт мини әмн кенд кергтә юмб?

Сәәни Экнә өмн, һол һатц бәәсн Сад-һаруд тал зааһад, Үлмҗин Тарха тиигхд келлә: тер модд хәләһич! Тедн җил болһн көкрәд, әмтнә бахмҗ болна, темсән өгнә. Тер юуни күчмб? Түңгин күчн. Күүнә түңг — олн-әмтн болдмн.

Күүнә түңг — олн-әмтн. Тегәд нанд түңг бәәни? Мини келн-әмтн альд бәәнә? Терүнә автоном яһла?

Эн догшн сурврмуд намаг суусн ормасм, серәһәр шаасн мет хатхад босхв. О, теңгр, һазр!.. Би эндр өдр күртл һанцхн эврәннь сә хәәһәд, һанцхн эврәннь тускар ухалад, йовсн бәәҗв. Кенчн күн эврә келн-әмтән мартх зөв уга. Би мартҗ оркҗв. Би нам Үлмҗин Тархан келсн тоотыг мартҗв. Тер буруһим кен тәвҗ хәәрлх? Миниһәр болхла, эн буру, комендатурас сурлго амрлһна герт одад, засгла харһснас авн эклвә.

Усна көвәд һарһҗ хайсн заһсн кевтә, нанд аһар күнд болҗ медгднә. Олн җилд муңхг йовсн күн, генткн серл орхла, муңхг бәәсндән бийән гемшәдг, угаг би медҗәхшив. Би эн саамла бийән цань угаһар цааҗлҗ, гемшәҗ, бурушаҗ бәәнәв.

Күүнә түңг — олн-әмтн, йисн җил хооран Үлмҗин Тархан келсн эн үгмүд ода ирҗ намаг засглҗана. Болв улм цааранднь бийән шоодх, цааҗлх дутм мини өмн талдан, нег-негнәсн күчр сурврмуд һарч ирәд, улм зовлң өгв. Не, тегәд, би, кемр эврә келн-әмтнәннь тускар ухалдг болвчн теднә төлә ю кеҗ чадх биләв? Олн-әмтнә биш, эврәннь, һанцхн әмнәннь зөвән харсҗ чадсн угалмн. Тиигхлә нанд юн арһ, чидл бәәнә? Һанц модн — һалд өр болдго. Һанц дәәч — һалв дәәнд дәәч биш. Һанцарн би ю кеҗ чадх биләв.

Көкән Элдә наснаннь туршарт хамтрлңд (колхозд) көдлсн күн. Урднь байна, нойна мал хәрүлҗ йовсн, угатя бәәсмн. Элдә түүнә хөөн юн хаҗһр һарһсн болх?.. Шин бәәдл тосххд, ниигм җурмин (социализмин) ул батлхд, цуг күч-көлсән өгсн күн. Терүнә өрк-бүл нег җилин дунд чилҗ одв. Бийнь өңгрв. Гергнь өңгрв. Бичкн күүкнь өңгрв. Үлдсн һанцхн күүкнь — Занда бас өңгрҗ одв. Юңгад? Ю кесндән? Мана Тавн Дөчн Барун әәмгт хамгин нүлго, бүкл әәмгтән күндтә Борлда өвгн харһнад үкв.

Дәәнд өрәл әмән өгәд, цусан асхад, үкҗ одла гиһәд, илгәсн цаасиг худлд тохраһад, киивр гемәр гемнсн экдән эм болҗ ирсн, Элдән Аравка энд ирәд, Балахтон гидг селәнд цогцан тәвүлв. Фашистнрин өмнәс ноолдад, цогцдан авсн сумнь кесг җил болад, әмнднь күрв. Кедү үрн-саднь эк-эцкәсн салв? Кедү бичкдүд өнчрәд үлдвә? Кедү көгшәс эн хол һазрин киит дааҗ эс чадад, ценгәсн урд үкәрин бәәшңд бәәрән олва? Кермәшиг күнд бийинь, Дөнәкәг баһ наста бийинь күүнә муудхмҗар бәрәнд авад, хар гөрлә харһулад, киитн үзг тал туучкв. Дәәнд зөргтә кевәр ноолдсн Савр гергән харснав гиһәд, ода өрәл әмтә үлдсн, седклин гем авсн, даңгин бийнь бийләһән күүнднә гиҗ, Альмн Төгрәш хойр бичнә. Хоңһр Фекла хойр, тер ахан гер талан авхар седхлә, Кермәш ирхмн гиһәд, манад үлдәд, гергән даңгин дуудад, күләһәд бәәнә гинә. Тер ямаран сүртә зовлң.

Эн тоотыг алдр көтләч (вождь) Сталин меддг болхий? Уга, меддго болҗана. Кемр меддг болхла, маниг эн зовлңгас гетлгх билә. Мана хальмг келн-әмтиг хар гөрт бәрсн, хар саната улсиг илдкх билә, засглх билә, цааҗлх билә. Медлго тиигҗәнә.

Келн-әмтн дунд сән, му, дунд һурвн бәәдг. Болв бүкл келн-әмтн цуһар му болх зөв уга. Хальмгин теегт Хүүвин (советск) йос тогтасн Үлмҗин Тарха юуһарн гемтә? Дәәнд одад, хальмг гиҗ тендәс көөгдәд, Косьва һол деер электростанц тосхлһнд нег көлән өгсн Очр, Найтан көвүн, юундан бурута? Тең һолын көвәд "теегин иньг хальмгин" цол дуудулад, туурмҗ болад, Хүүвин (советск) Холван (союзин) Баатр (герой) нер зүүсн Делгә Эрднин көгшн эк-эцк юн андн йовдл һарһла? Мана сулдхврин, мана җирһлин, мана хөв-кишгин төлә әмән өгсн мини эцкин ард үлдсн бидн — мини эк, би, мини хойр дү — яһад иим засгла харһҗахмб?.. Тер Чернореченск чолун нүүрснә көмргүд (складмуд) хәрүләд, хот-хоолар тетклтә бәәсн, Үлмҗин Тархаг яһад нааран авч аашхмби?..

Эн тоотыг Сталин юңгад эс меддг болхв? Уга, уга, Сталин медҗәхш, медҗәхш. Сталинәс нуувчар маниг засглҗана. Кемр алдр көтләчәс (вождяс) нуувчар иим өршәңгү уга йовдл һарһҗах улс мана Төрскнд алданчн ик шалтаһан хальдаҗадг болх...

Һурвн өдр кех көдлмшинь хойрхн өдрт кечкүв. Нанд хамгин оцл, хамгин хашң нег гү өгв. Терүгинь тергнд зүүҗ авад, овалсн шег-богиг кеерәгшән, намрлад хаһлх һазр тал зөөнәв. Өрүн нарнла һарнав, асхн бүрүллә ирнәв. Нандчн, му күргч гүүнд чигн амр-заян уга.

Нег дәкҗ Миша Трофимов ирв. Намаг теврәд, һурв үмсәд, дәкәд теврәд, кесгтән сулдхлго бәәв.

— Медҗәнч, Трудновск селәнә хүүв (с/с) орад, күсдундур сар болад ирүв. Теңгр бичә үзүлтхә гидг һазр бәәҗ. Зун дууна һазрт ДТ тракторар дөрвн хонгтан йовад күргднә, дөрвн хонгт йовад хәрү иргднә. Хаалһ уга, улмта һазр. "Трудновд одад уга болхла — бичә од, одсна хөөн — бичә март" — гидг үлгүр бәәнә. Тендәс ирхләм, Төгрәш чамур көөһәд тәвб. Чамаг ирсиг медсн угав. Не, юн диилвртә ирсән келҗ өг, — болҗ Миша намаг ээрв.

Трофимовта хоюрн сөөни дуусн күүндәд һарвидн. Мана эс күүндсн үгмүд уга, эс сергәсн төрмүд уга. Болв тендәс, балһснас яһҗ көөгдсән келсн угав. Мишаг эс итксндән биш, терүг хармнад.

— Комендатурин өмн нег ик буру һарһчкув, тегәд намаг нааран туучква. Чи, Миша, санаһан бичә зов. Удлго намаг Чернореченск тал һарһхар бәәнә. Экдм тиигәд келчк, — болҗ Трофимовд худл келҗәнәв.

Намаг Голец тиигән һарһшго. Кемр намаг тиигҗ эс келхлә, Миша комендатурт күрәд, алдгго шууга татх. Йосч (юрист) болҗ шиңкән хойр җилд көдлҗәх үүрән гүрмлә харһулхар седҗәхшив.

Трофимовин хавтхд долан зун арслң бәәҗ. Тер мөңгән нанд цугтнь өгчкәд, хәрҗ одв. Би тер мөңгинь эгч Шурад хот-хол автн гиһәд өгчкүв.

Мини зөөҗәсн шег-бог чилв. Тасгин (фермин) залач намаг дахулад, хамтрлңгин контор орв. Самохватов намаг үзәд, маңнань буугдв. Марфа келҗәнә:

— Батмаг мини һарт өгтн.

— Уга, уга, — болҗ ахлач һаран саҗв. — Басанговд кех көдлмш дала. Һахан хаша эклҗ арчхмн.

— Нанд үкрч кергтә. Батман уңг-тохмнь малч бәәсмн. Эвтә болх. Эн көвүн нанд кергтә, — гиҗ Марфа ахлач тал дәврв.

Гы-гы, йир чи, Марфуша, залу күн болхла, хаҗуһасн алдх санан угач...

Самохватовиг күцц келүллго, Марфа бөдүн һарарн ширә цокад хәәкрв:

— Чи намаг кенд тоолҗахмч? Чи бийчн күүкд кү алдхшч, тегәд цуһар тиим гиҗ санҗанчи? Андн! Би чамд Налха бишив!

— Тагчг бол, аман тат! Энчн базр биш, хамтрлңгин контор, — болҗ ахлач босв. — Би келүв: Басангов һахан хаша арчхмн.

— Дарунь тана нужник арчнав, — гиҗ келәд, би конторас һарув.

Хамтрлңгин ахлач тасгин (фермин) залач хойр цүүглдәд үлдв.

Өдрин дуусн, һалзу гем ирсн кевтә, бийән, цогцан әрвллго, амрлһ авлго көдлүв. Ишклң үнр, өткн шег хойрас дотр бий хутхлдад, догдлад, көлврәд одад бәәнә. Яһсн бузрар бәрсн хашасв. Юн толһата улс эн, һаха чигн болг, әмтә-киитә мал иигҗ хадһлсн болхв? Үүнә хөөн хамтрлңчнр күч-көлснә өдртән баһ шиңгәвр авнавидн гиҗ һундл төрдви? Сән ору авхин төлә седклән тәвәд, сәәнәр көдлх кергтә. Орн-нутг дәәнә шарх-шаван эдгәхәр, оньган үүлдврин аху (промышленность), селәнә эдл-аху делгрхд өгчәнәлмн. Тиигхлә эн селәнә, эн хамтрлңгин көдлмшт хамтрлңчнр юңгад хоомаһар, эврәннь һарудтан урмдтаһар көдлдг болхв?

Күсдундур сар шахуд Шарловкд бәәҗәнәв, әмтнә бәәдл-бәрц баһ-саһар медгдәд ирв.

Үлмҗин Тархаг нүүҗ ирх гиһәд, йир чирмәҗ күләнәв. Нүүҗ ирхлә, нанд терүнә сүв-селвг кергтә. Буудя хуралһнас хәрҗ йовсн Шура мини көдлҗәсн һахан хашад орҗ ирәд келв:

— Бадм, чамд нег әвртә зәңг авч ирүв.

— Үлмҗин Тарха нүүҗ ирҗий? — болад, би өсрәд одув.

— Уга. Чини әвртә нәәҗ ирҗ.

— Кемби?

— Җоңһа!

— Теңгр, һазр минь, альдас ирҗ?

— Түүрмәс.

Эн зәңг намаг икәр алмацулв. Асхнднь ирхлә, Шуран келсн үнн болҗ һарв. Би санҗанав: кемр орһдул Җоңһаг сулдхсн болхла, удлго Кермәш Дөнәкә хойр бас хәрҗ ирх гиҗ.

Нарн сүүрлҗәтл, Налха Җоңһа хойр мини көдлҗәсн һазрур ирв. Урднь гелң йовсн залу намаг холас үзчкәд, марзаһад инәв.

— Пө, Бадм, менд!

Би хәрү өгсн угав. "Ода эн чоныг юуһар цокҗ алдмб?" гисн тоолвр мини толһан эк бурһудв. Нанд ода йилһл уга. Җоңһала әдл андн улсиг тохм таслх кергтә. Мана Һол Хуульд (Конституцд), кодекст бичәтә йосн өр өвч болсар эн орһдул, деермч әмд үлдҗ. Иим улсиг, олн-әмтн цевр болхин төлә алх, токрах кергтә. Эднәс көлтә хальмгуд киитн Сиврт тусад, экәршго һашута зовлң эдлҗәнә, хамгин үнн седклтә, чик ухата, зөргтә үрдәсн хаһцҗана, тохм тасрн гиҗәнә. Хоңһрин келсиг соңсад, Очрин өрәсн көл үзәд, Кермәш Дөнәкә хойриг хар гөрәр суулһснд хордад, Саврин бәәдләс зүркм шарклад, Төрскән хулдсн, фашистнрт церглҗ йовсн, андн урвачнрас эрк биш өшә авхар андһар тәвләв.

— Тадн кедү җил харһад угавт? — болҗ эс медсн бәәдлтәһәр Налха инәмсглҗ келв.

— Йисн, — гиҗ Җоңһа хәрү өгв.

Эн андн залуһин ичр-һутр угаһар, төвкнүн хәрү өгсн негл үгәс мини дотр буслҗасн хорн, өшәрлһн, деернь тос цацсн мет дөрвкәд одв. Би Җоңһаг ширтәд, барун һаран суңһад, аралдҗ келҗәнәв:

^— Не, чон, ирвчи?!

Җоңһа һарим шүүрәд атхчкад, ик халунар хәрү өгчәнә:

— Бадм, менд, менд! Чи әвр...

Эн саамла мендлҗәсн барун һаринь бий талан татад, барун көләрн зүн көлиннь тәкмәр девсәд орксн, урднь гелң йовсн залу, сүкәр чавчсн бахн кевтә, унҗ одв. Би деерәснь өвдгләд, бахлураснь базһув.

Санамр зогсчасн Налха, бәәдлнь, түрүләд юн болсиг оньһлго, теңгр, һазр негдкҗ хәәкрәд, хотн хәләһәд гүүв.

— Э, караул! Залуһим Бадм алҗана!.. Харсч автн! — болҗ тер хәәкрҗ йовна.

Һахан хашаһас хол биш һардг хаалһар көдлмшәсн хәрҗ йовсн залус, гергд, баһчуд гүүлдҗ ирв. Нег залу намаг шил гиҗгәсм татад, Җоңһаһас салһад авб. Би терүнә һарас мөлтрәд, хашаһас нег һас суһлҗ авад, деермч залу тал дәврҗ йовнав. Җоңһа ноха үзсн туула мет хотн тал тәкив. Намаг залус, баһчуд көөҗ күцәд, модым булаҗ авхар седв, болв би авгдҗахшив.

— Хальмгт һалзу гем ирҗ. Бәрәд күлх кергтә, — гиҗ хамтрлңчнр (колхозникүд) дундас негнь хәәкрв.

— Чик, чик, бәрәд күлхмн.

— Деесн бәәнү?

— Арһмҗ бәәнә.

Хойр һарим ардм керҗ күләд, намаг конторт авч ирв. Хамтрлңгин ахлач Самохватов көлднь көг тәвчксн мет өсрәд, һәрәдәд бәәнә. Тер Козульк тал, Голецд җиңнүлв. Бадм Җоңһаг алҗ гисн зәңг соңсад, Савһра Шура уульсн гүүҗ ирв.

Мини му хөвәр, тер өдр Үлмҗин Тарха өрк-бүләрн нүүҗ ирсн бәәҗ. Нама үзәд, менд сурхасн урд өвгн нульмс һарад, һашутаһар келв:

— Көвүм минь, ямаран бәәдл һарсмч?

Шура конторин хаҗуд бәәсн герәс суулһта ус авч ирв. Мини чирә-нүр уһаһад, ардм керчксн һарим усар норһад, толһадан бәәсн альчуран татҗ авад арчв.

— Үр ахлач, тер күләһинь тәәлтн... — болҗ Үлмҗин Тарха хамтрлңгин ахлачас эрв.

— Чадшгов. Комендантыг иртл тәәлҗ болшго. Голец энүгитн "опасн элемент" гилә. Тернь төрүц үнн бәәҗ...

Һазаһас маштг нурһта, ут үстә хо-шар залу орад ирв. Самохватов келҗәсн үгән таслад, ормасн өсрҗ босад, тер күүнә өмн эргәд, дуһрад одв.

— Виктор Иванович, суутн, суутн.

Маштг залу болһамҗтаһар гер дотркиг харвчкад сурв:

— Энүнд юн болҗахмб?

— Нег хальмг талдан хальмган алхар седхләнь, мана хүүвин саг-сергг улс тер “опасн элементиг" бәрәд, күләд, нааран авч ирвә, — болҗ Самохватов, рапорт өгчәх мет һаран һуйдан шахчкад келв.

Би ирсн залуһас чирәһән бултулад, герин эрс тал эргүв. Тер бас учрта. Эн күүг би таньчкув.

Виктор Иванович босч ирәд, намаг хәләчкәд, нүдән итклго алмацв:

— Басангов?.. Мана зурач!

Һал цаһан өдрәр үүлн уга теңгрт оһтрһу ду һарсн мет Самохватов әәмҗ одв.

— Шулуһар күләһинь тәәлтн, — болҗ Виктор Иванович закв.

— Комендантыг иртл... — гиҗ хамтрлңгин ахлачиг эклхлә, Виктор Иванович нан тал өөрдәд, күләһим тәәлхәр седхлә, тенд зогсчасн Үлмҗин Тарха ирҗ нөкд болв.

— Үр Милов, кемр Басангов зулҗ гихлә, би үүлинь даашгов, — болҗ Самохватов бийән цеврлв.

— Зулшго. Би танд даавр өгчәнәв, гиҗ келәд, Милов нанас сурв: — Намаг таньҗант?

— Уга, — болҗ зөрц нууҗанав.

^— Района һәәхүлд белдвр кехд та хойр зург авч ирләт. Негнь "Өнр-өргн мини Төрскм" гидг зург, наадкнь хальмг күүкнә зург билә... Ода намаг таньҗант?

Би хәрү өгсн угав.

Милов хамтрлңгин ахлачас сурв:

— Үр Басангов юн көдлмш кенә?

— Зүсн-зүүл...

— Зүсн-зүүл биш, — гиҗ тендәс Савһра Шура цәәлһв. — Ода һахан хаша арчҗана. Урднь нег сарин туршарт, бүкл җилдән бод малын хашад хурсн белкүсцә шег-бог һанцарн арчад, кеерәгшән зөөлә. Бадмиг басхин, дорацулхин кергт, Голецтә хоюрн хамгин бузр, күнд, күүнә чинр барсн көдлмш өгәд, эн көвүг иигҗ алҗана.

— Чи, үр Савгурова, келән тат. Эс гиҗ...

— Эс гиҗ намаг яахмт? — болад, Шура ахлачд үг келүлсн уга. — Голецд келәд, тавн хонгар суулһхт, эс гиҗ зун арслңгар ял тәвүлхт. Суулһтн, тәвүлтн. Зуг әмд күүг әмдәр үкәрин нүкнд көөҗ орулх йос танд кенчн өгсн уга билә.

Милов Үлмҗин Тарха хойр нанла кесгтән күүндв. Аш сүүлднь би Виктор Ивановичиг иткәд цәәлһүв:

— Җоңһала әдл орһсн, банд һарсн улсиг уңг-тохм таслх кергтә. Тиим анднрас көлтә мана Хальмг таңһчиг нааран, Сивр тал тууснчн болх. Тиигхлә, тиим кишго нохасиг алх, булх кергтә.

— Бадм, төрскән урвачлсн улс мана орс улс дундчн бәәнә. Власовцнрин тускар соңссн болхч. Эн өңгрсн дән — дегд догшн дән билә. Дәәнә көллә харһад, хаҗһрчн һарад одсн болх. Түүг мана нам (парть) аштнь хәләх, чиклх, — гиҗ Милов цәәлһв.

— Тер чиклвриг өөрдүлхин төлә тоод бәәх хальмг болһн альд, хама көдлдг болвчн, үнн седкләрн күч-көлсни диилвр бәрәд, эврәннь чинрән, эврәннь чадмган үзүлх зөвтә, — болҗ Үлмҗин Тарха немҗ келв.

Өөрән баһ лейтенант дахулсн, сахньсн Голец орҗ ирв. Җоңһаг дуудулв.

Терүг иртл, болсн йовдлын тускар, эврән үзсн мет хамтрлңгин ахлач деернь дел, дорнь сүл урһаһад келҗ өгчәнә. Голец лейтенант хойр бичәд авад бәәнә. Сүүлднь ах комендант ашлвр кев:

— Кү алхар седҗч. Зун һучн зурһадгч статья. Арвн җил.

Милов толһаһан нәәхләд инәв.

— Үр Голец, нанас юңгад сурлһ эс авнач?

Җоңһа ирв. Налха залуһан дахҗ. Урднь гелң йовсн залу дундаһарн хуһрад, чееҗәрн өкәһәд, толһаһан гекәд мендлв.

Комендант Җоңһаг дахулад, хамтрлңгин ахлачин кабинетд орҗ одв. Ардаснь Милов орв. Зөвәр болад намаг дуудв.

— Спецпереселенец Басангов, энүнәс көлтә ямаран цааҗла харһхан медҗәнчи? — гиҗ Голец нанас сурҗана.

— Нанд йилһл уга.

— Далн дөрвдгч статья. Өздң йовдл. Хойрдгч әңгнь. Тавн җил.

Генн күүнә бәәдл һарһад, герин эрс тал хәләвв.

— Чамас сурлһ авчанав! Талдан уха зүүсн бәәдл бичә һарһ. Җоңһаг юңгад алхар седвч? — гиҗ Голец сүрәлкв.

— Уга, уга, Бадм намаг алхар седснго, — болҗ Җоңһа тендәс адһҗ келв.

— Би чамас сурҗахшив, — гиҗ комендант урднь гелң йовсн залуһин ам боов. — Не, Басангов, чамас сурҗанав.

— Мини ормд Җоңһа келчкв. Нанд нань немдг үг уга.

— Юунас авн ноолдан һарв?

— Җоңһаһас суртн.

— Мөн, Бадм бурута биш. Мана тал ир гихлә, одхшив гивә, тегәд би шоодлав. Тер Бадмд эс таасгдҗ, — болҗ Җоңһа ном умшчах мет түргн-түргн келв.

— Ду таср! — Голец дәкәд ширә цокад авб.

Эн урднь ширә цокдго билә. Йосн иигҗ кү эвддг чигн. Ах комендант болад, һартан ик йос авчкад, тиим түргн иигҗ одҗ. Келсн үгнь чигн, бийән бәрсн бәрлһнь чигн теңгр тулсн, һазр әрә даасн бәәдлтә.

Сурлһана хөөн Голец эврә шиидврән соңсхв:

— Шишлң тоод бәәх иргн (гражданин) Басанговиг, көдлмшин цагла азд, өздң йовдл һарһсн төләднь тавн хонгар бәрәнд авхмн. Ташр деернь, урднь бас җурм (режим) эвдәд, сууһад һарсн учрар, зун арслң мөңгәр ялла харһулхмн.

Тенд суусн Виктор Иванович келҗәнә:

— Үр Голец, миниһәр болхла, нег засгнь болх: тавн хонгар суулһх кергтә, эс гиҗ зун арслңга ял (штраф) авх кергтә.

— Үр Милов, бидн тана, намын (партийн) көдлмшт орлцхшвидн, тиигхлә тадн мана, органа, хоорнд бас бичә орлцтн, — болҗ ах комендант уурлв.

— Миниһәр болхла, органа көдләчнр намын (партин) келсиг соңсх зөвтә. — Виктор Иванович ормасн босв.

— Үр Милов, негдвәр болхла, та медх зөвтәт: нам (парть) талдан, орган талдан. Хойрдхла, Миловин үгмүд намын (партин) келсн үгмүд биш. — Голец бас босв.

Нам (парть) орган хойр нег төр күцәҗәнә. Орган намын (партин) зааврас иштәһәр көдлх зөвтә, — гиҗ Виктор Иванович цәәлһв.

— Кемр бидн һанцхн партиг итксн болхла, эн алдр дәәнд диилвр бәрх угамдн темдгго билә. Орган бәәсәр партиг цаглань әәмшгтә элементмүдәс цеврлсн төләд бидн эн дәәнәс ик диилвртә һарвидн. Түүг, үр Милов, бичә марттн. Һучн доладгч җил мана орган сәәнәр эс көдлсн болхла, манд дөчн негдгч — дөчн тавдгч җилмүдт күчр болх билә. Миниһәр болхла, партиг одачн зәрм хог-богас цеврлх кергтә. Тер халхиг һанцхн бидн, орган, чадхвидн.

Милов дәкҗ Голецлә зүтклдсн уга.

Тавн хонгт сууһад һарув. Дәкәд хәрү Шарловк тал намаг Голец бийнь күргҗ ирв. Милов тенд бәәҗ. Тәрә хураҗах, көдлмшин гүргү цаг. Виктор Иванович тәрә хуралһнд уполномоченн болҗ ирсн бәәҗ. Дәкәд Милов Голец хойр харһв.

Виктор Иванович хамтрлңгин ахлачд келв:

— Басанговиг клубд ахлач (заведующ) тәвхмн. Тәрә хуралһна гүдү цагла агит-массов көдлмш — цаньго чинртә, кергтә көдлмш. Бадм тер көдлмшт чадхмн.

Тендәс Голец босв.

— Бидн, үр Милов, мана тоод бәәх улсиг идеологическ көдлмшт тәвх зөв угавидн. Манд деерәс тиим заавр бәәнә.

Намаг тәрә хуралһнд илгәв. Өдртнь ток деер буудя цеврллһнд, машид ирхлә, буудя ачлһнд көдлнәв. Асхнднь Үлмҗин Тархата хоюрн күүндәд, һаза кесгтән суунавидн.

— Көдлмш күүнд кезәдчн байр үүдәх зөвтә. Сән, му көдлмш гиҗ уга. Му, сән көдләч, көдлмшч бәәнә. Үкрин, һахан хаша арчулва гиһәд, күн чинрән барад, урвач Җоңһала ноолддви, — болҗ Тарха намаг гемшәв. — Тер хашасичнь эрк биш арчх кергтә. Чи эс арчсн болхла, талдан күн арчх билә. Тер күн бас чамла әдл өздң йовдл һарһх бәәсмб?...

Үлмҗин Тарха хар модн һанзан һарһҗ авб.

— Би танла зөвшәрҗәнәв. Көдлмш — байр үүдәх учрта. Зуг, миниһәр болхла, көдлмшиг каторгд хүврәһәд керг уга. Би Самохватовин зарсн тоотднь көдлүв, негчн буцлһ татсн угав. Налха хамтрлңгин ахлачиг нерсн әркәр услна, намаг хулхач кехәр седвә. Тегәд эн тоотд эк татсн урвач Җоңһаг алхар терүнә бахлур базһув, — гиҗ Тархад үн цәәлһүв.

Мини баав, дүүнр, Кеедә көгшә эмгтәһән, Савр, Хоңһр өрк-бүләрн, Надежда Тимофеевна яһҗ бәәхин тускар, Төгрәш Миша Трофимовд одсна тускар Үлмҗин Тарха нанд тодрхаһар келҗ өгнә.

— Экдән бичә зов. Өртңгин ахлач әвртә залу бәәҗ, ах-дүүһинәр өрк-бүличн нүдн-амн болад хәләҗәнә, — гиҗ Тарха келнә.

— Таниг яһад тендәс нүүлһҗ авч ирвә? — болҗ би сурнав.

Нанас көлтә биш, күүкдәсм көлтә авч ирв гиҗ, би бодҗанав. Хамтрлңд көдлх һар кергтә болад. — Тарха хәрд мордадго һурвн күүктә. Ууһн күүкнәннь күргнь дәәнд алгдла, наадк хойр күүкнь энд ирәд өсәд, көдлмшин захас бәрв.

Тәрә хуралһн төгсв. Үвлин ут сө ирв. Өдр ирвәс, цаг давбас Сталинд бичг бичх шиидвр нанд улм-улм батрад бәәнә. Сталин эн тоот ик гүрмтә йовдлыг медҗәхш. Медҗ бәәхш. Хальмг улсин бәәдл-җирһл, теднә сулдхвр Молотовин һар тәвсн шишлң "Тогтаврин" хөөн улм чаңһрв. Дәкәд ямаран заңта комендант учрсна, терүнә бәрцәс мана бәәдл-җирһл ик гүрмтә, эвдрлттә, зовлңта болна. Терүнә тускар эрк биш алдр көтләч (вождь), бүкл делкән күч-көлсчнрин эцк Сталинд зәңглх кергтә. Һанцхн ицлт — Ленинә керг-төриг цааран йовулад, хүүвин әмтиг коммунизмүр көтлҗ йовх терүнә һарт бәәнә.

Бүкл үвлин дуусн бичәд, лу (февраль) сард дуусад, дәкн-дәкн умшад, чикләд, Кремль тал Москва орулад, бичгиг Сталинә нернд йовулад оркув. Өрәл сар болад догшн, күн даашго һашута зәңг ирв.

Сталин өңгрв. Үлмҗин Тарха эгзңнәд уульв, бидн бас нульмсндан әрә күч күрнәвидн.

"Сталинә үкл дахад, мини бичг чигн, мини күсл чигн, мана хальмг әмтнә сулдхвр, автоном чигн өңгәлт уга болв", — гиҗ санх дутм элкн урсна...

Нег дәкҗ зунар намаг Голец дуудулҗ. Ик эрт һарад, зууран Зандан цогцар дәврәд, деернь әмд цецгүд тәвәд, цааран йовад, района шишлң комендатур тал ирүв.

Голец уурта бәәнә. Ээм деернь дөрвн одн мандлҗана. Капитан болҗ.

— Сталинд бичг бичлч? — гиҗ Голец сурҗана.

— Үр капитан, бичләв.

— Чамд тиим зөв кен өглә? — болҗ Голец, зурһан җил хооран Бровк сурснла әдләр, догшар сурв.

— Тиим зөв күүнәс сурснго биләв, эврә сән дурарн бичләв...

— Ду таср! — Голец шал девсәд авб.

Бровк бас тиигҗ шал девслә.

Һазаһас чирәнь кимр цаһан, баһ наста лейтенант гүүһәд орҗ ирәд, көлнь чичрәд, келнь ээдрәд, әрә келв:

— Бе-берийиг бәрәд суулһчкҗ.

— Юн? — Голецин нүдн бүлтрхдән күрв.

— Берийиг бәрәд...

— Ду таср! — болҗ Голец ширә цокв.

Баһ наста лейтенант, деерәснь мөс асхсн мет бөгдиһәд, чичрәд, шүднь таш-таш гив.

Голец адһмтаһар җиңнүрин (телефона) трубк шүүрч авад, нег күүнд җиңнүлв. Урлнь чичрәд, нүднь галглзад, чирәнь минчиҗ улаһад, трубк бәрҗәсн һарнь чичрв.

Комендант нан тал эргәд хәәкрв:

— Пьшел вон!

Би ормасн көндрсн угав.

— Пьшел вон! — болҗ Голец дәкнәс орклв.

Терүнә коочисн чирә үзәд, эднә бәәдл-җирһлд экәршго һәңг һарсиг медәд, тачкнад инәвв.

Голец ширән ардас гүүһәд һарч ирв.

— Әмд деерән һарч әрл!

Намаг эрк алхад һархла, мини ард таш-пиш гисн хасн дун соңсгдв. Гиҗгән бәрҗ үзхлә — хүүрә. Махмудан көндәҗ хәләхлә — бүтн.

Намаг өртңд күрхләм, Голец бийән хаҗ үкҗ гисн зәңг ардасм күцҗ ирв.

Би Чернореченскд бәәсн экдән, дүүнртән күрхәр, һал тергнд сууһад һарув.